De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 41]

Het werk van de Haarlemse kunstenaar en Hernhutter-predikant Johannes Swertner (1746-1813)
B.C. Sliggers

Onder de titel ‘Moravian bishop and artist’ vermeldde The Moravian Messenger van februari 1948 dat bij het huwelijksgeschenk van de stad Londen aan prinses Elisabeth en haar gemaal ook een gravure van Londen was van de hand van Johannes Swertner. Bij het bedanken voor dit geschenk schreef de prinses: ‘We both think it perfectley charming and are delighted that it should hang in our house.’^1. Ergens in Buckingham Palace zal dus het panorama van Londen door de in Haarlem geboren en te Bristol overleden Johannes Swertner (1746-1813) hangen. Hij is bij ons alleen bekend door enkele tekeningen en etsen van Haarlem en omgeving. Dit artikel tracht Swertners tot nu toe onbekende levensloop te achterhalen. Zijn rol als kunstenaar zal daarbij centraal staan. Tevens zal nader worden ingegaan op Swertners familieverwantschap met de Haarlemse stadshistorieschrijver Pieter Langendijk en de topografische kunstenaar Hendrik Spilman.

Wat heeft Scheen over Johannes Swertner te melden? Allereerst wordt zijn vader genoemd: Georgio Pieter Swertner, gedoopt te Amsterdam 27 augustus 1710, overleden te Haarlem 5 juli 1762, in 1733 als lid ingeschreven van het Haarlemse St. Lucasgilde. Omstreeks 1742-1743 predikant der mennonieten. Kunstschilder (?) en tekenaar van patronen voor stoffenfabrikanten. Aanvullingen hierop vinden we in Johannes Swertners ‘levensloop’^2., een typisch produkt van de Hernhutter gemeentegedachten, die een rol speelden in hun begrafenisliturgie.

Volgens Swertners aantekeningen was zijn familie afkomstig uit Polen en vluchtte zij om geloofsvervolgingen in de 16de eeuw naar Amsterdam. Georgio Pieter was een zoon van Willem Swertner (ca. 1677-1733), een remonstrantse kruidenier uit Amsterdam die in 1708 met Hester Sennepart was getrouwd. Haar zusje Johannetta Maria trouwde in 1727 te Haarlem de doopsgezinde damastfabrikeur, blijspeldichter en latere stadshistorieschrijver Pieter Langendijk (1683-1756).^3. Georgio Pieter was dus een neef van Langendijk en dat is mogelijk de reden geweest waarom eerstgenoemde in 1733, na het overlijden van zijn vader, naar Haarlem vertrok. In dat jaar werd hij als patroontekenaar lid van het Haarlemse St. Lucasgilde.^4. Langendijk was in 1723 als patroontekenaar van hetzelfde gilde lid geworden, waarna hij een damastfabriek begon, een kleine garenspinnerij in het buitenland en later nog een servetrederij tegenover het Haarlemse Nieuwe Kerksplein. Het is goed mogelijk dat Georgio Pieter bij zijn oom in de leer kwam, waarschijnlijk geassisteerd door zijn broer Casparius Swertner.^5. Deze was het die in 1742 in Langendijks testament bedacht werd met het huis ‘waarin zijn servetrederij gedaan werd’. Later dreven beide broers Swertner een ‘fabriek en negotie van inlandse witte rokken streepen’.^6. In hetzelfde testament van Pieter Langendijk werden Georgio Pieter Swertner met zijn zwager Pieter Boon en Isaak Buyssant benoemd tot executeurs van Langendijks nalatenschap. Op 10 juli 1735 trouwde Georgio Pieter te Haarlem met de doopsgezinde Jacomina Boon.^7. Mogelijk ging Georgio Pieter vanaf dat moment over tot de doopsgezinde gemeente, waarvan hij omstreeks 1742-1743 voorganger werd. Hun eerste zoon Pieter (geb. 16-8-1743) komt nog in het doopsgezinde geboortenboek voor, maar spoedig daarna moeten er contacten met de Hernhutterbeweging zijn geweest.

In 1736, het jaar waarin graaf Von Zinzendorf op zendingsreis in Nederland was geweest, waren vele doopsgezinden en in mindere mate gereformeerden tot de Evangelische Broedergemeente overgegaan.^8. Vanaf 1722 had deze religieuze beweging met een sterke oecumenische gerichtheid en een aktief zendingsbewustzijn zich vanuit Moravië snel over de gehele wereld verspreid. De eerste gemeente in Nederland werd te 's Heerendijk bij IJsselstein opgericht, waarna Amsterdam (1738) en Haarlem (1744) snel volgden. In Haarlem werden de eerste broederbijeenkomsten van vrienden, allen uit doopsgezinde kring, al in 1739 gehouden. Misschien heeft Georgio Pieter Swertner bij de oprichting van de Haarlemse gemeente een rol

1. W.L., ‘Jan Swertner’, in: Unitas Fratrum, Maandblad der Evangelische Broedergemeente te Zeist, maart 1948, nr. 9.

2. Van Johannes Swertner bestaan twee levensberichten, een manuscript in het Engels (Archiv der Brüder-Unität te Herrnhut R 22.135.43) en een gedrukte in het Duits, in: Beyträge zur Erbauung, aus der Brüdergemeine, Gnadau, 1 (1817), p. 281-310. De laatste werd voor dit artikel gebruikt. Met dank aan drs. P.M. Peucker, bibliothecaris der Broedergemeente Zeist, die mij op het spoor bracht van de Hernhutter-archieven in het buitenland.

3. Zie over de relaties Langendijk, Swertner en Spilman: C.G.M. Smit, ‘De familie van Pieter Langendijk (1683-1756), Langendijk, Nieuwenhuis en (aangetrouwd) Sennepart’, in: De Nederlandsche Leeuw 103 (1986), kol. 378-425.

4. H. Miedema, De archiefbescheiden van het St. Lukasgilde te Haarlem, Alphen aan den Rijn 1980, dl. 2: ingeschreven 18 juni 1733 als patroonmaker, in 1739 voorgedragen als vinder.

5. Casparius Swertner, gedoopt Remonstrants Amsterdam 2-8-1720, trouwde Haarlem Trijntje Schipper. Hun twee kinderen, Willemen Hester, resp. geboren 6-6-1746 en 28-3-1756, komen voor in het doopsgezinde geboorteboek (GAH H 118). Zie verder voor Casparius Swertner: J.A.F. de Jongste, Onrust aan het Spaarne, Haarlem in de jaren 1747-1751, Amsterdam/Dieren 1984, p. 19. In Archief De Leeuw (CBG) bevindt zich een contract tussen C. Swertner en mr. Remees Floris van Zaanen voor de vervaardiging van damasten servetten (met dank aan drs. A.D. de Jonge, die mij op dit stuk attent maakte).

6. GAH, Not. Arch. 1110-103 (19-12-1760), contract tussen G.P. Swertner en Casparius Swertner.

7. Jacomina Boon, geboren Haarlem 5-10-1716, dochter van Pieter Gerritsz Boon en Janneke Bruggink (beide overleden te Haarlem in 1754), overleden aldaar 6-2-1751.

8. C.A. van der Berg Jr, ‘Zinzendorf en de Hernhutters te Amsterdam’, in: Jaarboek Amstelodanum 46 (1954) p. 77-104.

[p. 42]

Pieter Swertner, Bij het Klaphek te Aerdenhout, 1760. Tekening (GAH).

gespeeld; in ieder geval werd hij daar later voorganger in een huis voor samenkomsten op het Groot Heiligland.^9.

Het is opvallend dat van deze kleine Haarlemse gemeente een relatief groot aantal leden een min of meer belangrijke rol in het kunstzinnige leven heeft gespeeld. Onder hen vinden we de kunstenaar Henricus Spilman, de boekhandelaar Christoph Heinrich Bohn, de kunstenaars Godfried en Christian Henning, de zilversmid Johann Ludwig Ortlieb en de beeldhouwer Hans Pieter Nijborg.^10.

Van moederszijde had Spilman (1721-1784) dezelfde overgrootvader als Georgio Pieter Swertner, namelijk de bekende Amsterdamse zijdeverver en penning- en kunstverzamelaar Constantijn Sennepart.^11. Dat verklaart waarom Pieter Langendijk in zijn inleiding van De graven van Holland (1745) Spilman, die dit werk naar tekeningen van Taco Jelgersma had geïllustreerd, zijn ‘neef’ noemt. Daar Spilman ook tot de Hernhutters toetrad, beschikken we over een levensbeschrijving die tot nu toe onbekende biografische bijzonderheden over deze kunstenaar bevat. Toen zijn vader Nicolaas Spilman jr. in 1725 te Amsterdam was overleden, trok hij met zijn moeder en zusjes bij de ouders van zijn moeder, Hendrik Timmerman en Geertruit Sennepart, in. Op tienjarige leeftijd (1731) ging hij naar Haarlem om patroonmaken te leren en het is niet ver gezocht om aan te nemen dat hij dit bij zijn oom Pieter Langendijk deed. In 1737 verbleef hij ‘door een bijzondere gelegenheid’ acht weken in Londen. Omstreeks 1740 kwam hij met zijn moeder en twee zusjes naar Haarlem, waar hij in 1742 als plaatsnijder en tekenaar lid van het Haarlemse St. Lucasgilde werd. In 1750 kwam hij in contact met de Broedergemeente, waarvan hij lange tijd zaaldienaar was. In 1766 trouwde hij, evenals Georgio Pieter Swertner, een doopsgezind meisje, Susanna van Bommel.^12. Spilman overleed te Haarlem op 3 februari 1784, 's ochtends om drie uur. Vier dagen later werd hij in de Grote Kerk (zuidertrans nr. 4) begraven. We zullen straks zien dat Johannes Swertner en zijn oom Spilman ‘contact’ met elkaar hebben gehad.

Na Pieter werd op 12 september 1746 Johannes Swertner geboren. Beiden gingen in Zeist op school waar de moedergemeente van de

9. J.M.C.M. Siebers, ‘Geschiedenis van de Evangelische Broedergemeenten in Nederland buiten Zeist’, Inventarissen van de archieven van de Evangelische Broedergemeenten buiten Zeist (Amsterdam, Haarlem. Akkrum, Blokzijl), 1738-1961, Rijksarchief Utrecht, 1979, inventarisnr. 25.

10. Deze families en hun connecties komen aan de orde in: J. de Loos Haaxman, ‘Silver poppegoed, Overdenkingen bij een kinderportret’, in: Jaarboek Haerlem (1959), Haarlem 1960, p. 85-93.

11. Idem noot 3.

12. In ‘Twee achttiende-eeuwse schildersportretten’, Bulletin van het Rijksmuseum, 11 (1963) nr. 2, wees J.W. Niemeijer op de doopsgezinde afkomst van Spilmans vrouw Suzanna van Bommel. Zijn geschreven levensloop bevindt zich in het archief van de Broedergemeente in het Rijksarchief te Utrecht (noot 8, p. 55, nr. 242).

[p. 43]

Hernhutters in Nederland was gevestigd. Toen Johannes tien jaar oud was, kwam hij weer naar huis waar hij les kreeg van een privéonderwijzer. Ondertussen werd hij door zijn vader opgeleid tot patroontekenaar, terwijl hij algemeen tekenonderricht van de Haarlemse kunstenaar Taco Jelgersma kreeg.^13. Hij ontwikkelde een voorkeur voor ‘zeetjes’ en riviergezichten, het liefst gestoffeerd met schepen, Jelgersma's specialiteit. Dat was de reden dat Swertner naar Amsterdam ging om zich in de scheepsbouwkunde te bekwamen. Het vertrek naar de hoofdstad vond plaats kort na het overlijden van zijn vader in 1762; zijn moeder was haar man al in 1751 voorgegaan. Samen met zijn broer werd hij opgenomen in het huis van hun oom die arts was, waarschijnlijk de Haarlemmer Jan van Tekelenburg die met hun tante Johanna Maria Swertner was getrouwd.

De inventaris van de nalatenschap van Georgio Pieter Swertner die op 8 augustus 1762 voor notaris Jacob Elout werd opgemaakt,^14. toont aan dat Johannes en zijn broer Pieter beide op jeugdige leeftijd produktieve tekenaars en etsers waren. Uit de inventaris zijn voor ons van belang: 1. latafel waarin eenig linnengoed van de zoons in gebruijk en verder eenige kopere plaaten, en tekeningen behoordende de zoons, 2. in de boekekas een partij boeken, teekeningen en patroonpapieren, 3. kasje met eenige boeken, verven, en teekengereedschap, 4. zes schilderijen, een prent en teekeningen in lijsten (in de sijdkamer), 5. twee konstboeken, en eenige pampieren, en portefolies met tekeningen en prenten, behoorende de soons, 6. eeken haute pars met lajen en planken met boeken en prenten van de zoons, 7. een schilderij verbeeldende Pieter en Johannes Swertner.

Het eerste dat in deze opsomming opvalt, is dat Pieter Swertner ook getekend heeft. Twee tekeningen van zijn hand, beide gesigneerd en gedateerd 1760, zijn bewaard gebleven maar stonden tot op heden te boek als werk van zijn broer Johannes: tekeningen van het Klaphek te Aerdenhout en de kerk van Sassenheim (zie bijlage I). Voor een ca. 17-jarige knaap veelbelovende topografische gezichten. In Scheen treffen wij zijn naam niet aan.

Volgens de Konst-en Letterbode van 1836^15. had Pieter ‘in zijne jeugd grooten zin, zoo als hij zeide, in de ontleedkunde, en wilde daarom

Johannes Swertner, Zelfportret, 1763. Ets (GAH).

vleeschhouwer worden. Of men hem daarin toegegeven heeft, weet ik niet, maar dat weet ik, dat hij naderhand per varios casus er toe gekomen is, om in de geneeskunde te studeren en als zeer geacht en geëerd Arts te Barby, ook in goeden ouderdom overleden is.’ In 1767 had Pieter zich laten inschrijven aan het theologisch seminarium te Barby (nu DDR), waarna hij arts werd in Dresden (1770), Göttingen (1772), Barby (1773-1783, als arts van de Hernhuttergemeente en docent aan het seminarium), Gnadenfrei (1783) en Herrnhut (1795) waar hij op 1 mei 1813 overleed. Hij was op 2 augustus 1773 te Herrnhut getrouwd met Maria Sophia Clemens (1752-1809), dochter van de uit Berlijn afkomstige theoloog Gottfried Clemens (1706-1774). Omstreeks haar geboorte was Gottfried Clemens slotprediker en directeur van het seminarium te Barby geweest.^16.

Waarschijnlijk bestond het merendeel van de ‘kunstzinnige’ inventaris van vader Swertner uit het werk van zijn jongste zoon Johannes. In Bijlage II is getracht het nu nog bekende werk van hem chronologisch te rubriceren. Daaruit blijkt dat hij in 1762 inderdaad al een bescheiden oeuvre had opgebouwd. Zijn eerste tekeningen dateren van 1760. Hij was toen dertien of veertien jaar oud. Het zijn twee Haarlemse stadspoorten naar 17de-eeuwse voorbeelden. Het natekenen was meestal de eerste stap in het tekenonder-

13. De bron voor Jelgersma als leermeester van Swertner is de Konst- en Letterbode van 1863, dl. II, p. 123-125 (Joh. Swertner). De schrijver S. kan dit van Swertner zelf vernomen hebben: ‘Jan Swertner heb ik nog persoonlijk gekend en herinner mij als knaap van 8 of 9 jaren hem gehoord te hebben, dat hij op reis van Duitschland naar Engeland, hier doorkwam en hier predikte. Naderhand, in 't begin dezer eeuw, toen hij te Fulnec woonde, heb ik ook nog eens een paar brieven van hem gehad.’

14. GAH - Not. Arch 1066-9 (8-8-1762). In de inventaris wordt nog verwezen naar een mutueel testament (19-11-1735) voor notaris Aalst de Bruyn, en een voogdijschap (20-9-1758) voor notaris J. Elout (voogden: Pieter Huurkamp van der Vinne, Joan Jacob Rieborn en Jan Otten).

15. Idem noot 13.

16. Gegevens over Pieter Swertner werden mij beschikbaar gesteld door de heer Heinz Burckhardt, archivaris van de Broedergemeente Köningsfeld (BRD). Uit hun huwelijk werden zes kinderen geboren, waarvan bekend: Johanna Christiane Theodore (1775-1834), die in 1797 te Herrnhut trouwde met Dr. med. Francis Plate; Agnes Sophie (1787-?) en Augusta Dorothea (1797-1797).

[p. 44]

wijs. Een jaar later vervaardigde hij zijn eerste etsje, voorstellende De Barmhartige Samaritaan, genummerd ‘2’, zodat de kans bestaat dat er nog meer etsjes van gelijke strekking toen door hem zijn gemaakt. Ook zou hij ‘prentjes in den smaak van Waterloo’ hebben gemaakt,^17. maar ook die zijn (mij) niet meer bekend. In 1762 (26 januari, 27 januari en 20 februari) tekende Swertner naar de natuur, topografische tekeningen te Haarlem en Spaarndam. Ook maakte hij zijn eerste grote ets, voorstellend het stranden van een potvis tussen Zandvoort en Wijk aan Zee op 20 februari 1762. Mogelijk vergezelde hij een andere Haarlemse kunstenaar, die deze bijzondere gebeurtenis op het strand wilde vastleggen want zowel van Jan Augustini, Vincent Jansz van der Vinne als van Cornelis van Noorde zijn afbeeldingen van dit dier bekend.^18. Hendrik Spilman bracht op zijn beurt de tekening van Jan Augustini in het koper. Mogelijk ging Swertner met Van Noorde op stap, een leerling van Taco Jelgersma, daar er meer tekeningen van beiden bijna identiek zijn en ook een zelfde datering hebben. Ik doel op twee tekeningen van 20 februari 1763: de afbeeldingen van het Noorder Buiten Spaarne bij de Jan Gijzenvaart en van het Noorder Buiten Spaarne bij Schoteroog. Bij Van Noorde zijn het wintergezichten geworden, bij Swertner ‘woelige watertjes’.^19. Misschien wel geïnspireerd door Spilman en Van Noorde gaf hij hetzelfde jaar een zestal etsjes uit met gezichten rond de stad Haarlem.^20. In 1761 verscheen namelijk de eerste druk van de Aangenaame Gezichten in de Vermakelijke landsdouwen van Haarlem door beide kunstbroeders en uitgegeven door Jan Bosch. Waarschijnlijk vergezelde Swertner beide kunstenaars op hun tekentochten rond de stad, daar ook zijn tekening van het Zuider Buiten Spaarne bij Scholenaar (bijlage II-6) grotendeels overeenkomt met Spilmans ets in de Aangenaame Gezichten (tweede druk 1762). Dat het geen natekening betreft, bewijst Swertners aantekening ‘ad.viv.del.’

Een ander bewijs voor connecties tussen Van Noorde en Swertner is een exemplaar van het geëtste zelfportret van laatstgenoemde (1763). Op de achterzijde van een exemplaar in het Haarlemse gemeentearchief schreef Van Noorde een vierregelig vers, waarin hij de ‘schildersgeest’ en de etsnaald van de jeugdige Swertner prees.

Zijn laatste werken uit Haarlem (1764) zijn twee etsen van gezichten op het Spaarne bij de Melkbrug, waarin Swertner zijn kwaliteiten als etser ten volle heeft benut. Een van de afbeeldingen stond later model voor een opticaprent in spiegelbeeld (zie bijlage II-13b).

Het Scheepvaartmuseum te Amsterdam bewaart tenslotte nog twee 1765 gedateerde tekeningen, die de haven van Vlaardingen weergeven. Hierin heeft Swertner zich ontwikkeld tot een topografisch tekenaar die niet meer onderdoet voor Cornelis van Noorde. Het zijn charmante, Oostindische inkt gewassen pentekeningen, waar schepen, in dit geval haringbuizen, het hoofdonderwerp vormen.

Omstreeks die tijd verliet Swertner de stad Haarlem voor een scheepsbouwkundige opleiding in Amsterdam. ‘Hij ging dus naar Amsterdam op eene werf, om daar de scheepsbouwkunde te leeren, en bragt het in 3 à 4 jaaren zoover daarin, dat men hem zeer voordeelige aanbiedingen deed, om het bestuur over eene Scheepstimmerwerf op zich te nemen; doch Swertner, wiens vader tot de Hernhutters of Broedergemeente behoorde, en in diezelfde gevoelens opgevoed was, oordeelde dit aanbod niet aan te moeten nemen, vreezende te zeer te zullen verwilderden. Hij besloot dus daardoor den scheepsbouw vaarwel te zeggen en ging geheel en al tot de Broedergemeente over, en wijdde zich aan het predikambt bij dezelve.’^21. In Johannes Swertners gedrukte levensbericht lezen wij uitvoerig over zijn geloofsstrijd, waarna hij zijn broer in de leer van de Hernhutters volg-

Johannes Swertner, De Barmhartige Samaritaan, 1761. Ets (RPKA).

17. Idem noot 13.

18. B. Sliggers, Het schetsboek van Cornelis van Noorde 1731-1795, Haarlem 1982, p. 148-150.

19. Idem noot 18, p. 108-111; bij Van Noorde alleen gedateerd 1763 zonder verdere dag- en maandaanduiding, beide aanwezig in GAH.

20. De zes etsjes van Swertner werden later nog in een ander verband uitgegeven. Exemplaren in het Rijksprentenkabinet hebben rechtsboven namelijk plaatnummers (41 en 44), die in de oorspronkelijke serie ontbreken. In welk werk deze zijn verschenen, kon ik niet achterhalen.

21. Idem noot 13.

[p. 45]

Johannes Swertner, Stranding van een potvis tussen Zandvoort en Wijk aan Zee, 1762. Ets (GAH).

de. In 1766 werd hij te Amsterdam aangenomen als lid van de Broedergemeente.

Hier profiteerde men terstond van zijn artistieke kwaliteiten. In 1767 verscheen namelijk de vertaling uit het Hoogduits van Historie van Groenland door David Cranz, waarin vooral aandacht werd besteed aan de ‘verrichtingen der missionarissen van de Broeder-Kerk, door welken twee gemeenten van bekeerde heidenen aldaar gesticht zijn.’ De vertaling werd door Johannes Swertner in 1766 en 1767 geïllustreerd met tien platen die het wonen en werken van de Groenlanders weergeven. Drie ervan tonen de Hernhuttersgemeente aldaar, waaronder ‘een bediening van de heilige doop’. Zowel de eerste druk als de tweede, uit 1770, verschenen bij C.H. Bohn te Haarlem en H. de Wit te Amsterdam. Van de uitgever Bohn zagen we al dat hij enige tijd lid van de Haarlemse Broedergemeente is geweest.

Uit dezelfde periode stamt Swertners contact met Joannes de Bosch (Amsterdam 1713-1785), kunstverzamelaar en amateurtekenaar in de trant van Jan van Huysum. Hij was een zoon van de bekende apotheker en kunstverzamelaar Jeronimo de Bosch (1677-1767), die behoorde tot de gegoede Amsterdamse mennisten. Joannes de Bosch sloot zich in 1747 bij de Hernhutters aan, waar hij in 1757 als ‘choor-dienaar’ en ‘mede-helper in de bezorging’ van het koor der ongehuwde Broeders werd aangesteld. Dat hij geregeld te Zeist verkeerde, bewijzen een aantal topografische gezichten van het Huis te Zeist met het omliggende park.^22. In 1765 wordt hij genoemd als ‘Zeichenmeister’, net een jaar voordat ook Swertner tot de ‘broeders’ toetrad. Een band tussen De Bosch en Swertner blijkt uit een titelvignet dat laatstgenoemde in 1767 naar een tekening van De Bosch etste.^23.

De laatste tekening die Swertner in Nederland maakte, is gedateerd 1770 en toont een driedeksschip. Volgens een aantekening op de achterzijde was het een geschenk aan zijn vriend L. Erhardt, die we vermoedelijk ook binnen de Broedergemeente moeten zoeken.

In september 1771 besloot Johannes Swertner zijn leven definitief aan de Broedergemeente te wijden. Hij vertrok naar Barby (DDR) voor een theologische opleiding aan het seminarium, die viereneenhalfjaar zou duren. Daar raakte hij be-

22. J.W. Niemeijer, ‘Varia Topografica. III. Zeist, een onbekende serie tekeningen door Johannes de Bosch’, in: Oud Holland 89 (1964), p. 79-85; J. Meerdink, Johannes de Bosch 1713-1784 en zijn tekeningen van Zeist in het midden der 18de eeuw Zeist, V.d. Poll-Stichting, 1979.

23. Volgens een aantekening in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam zou het titelvignet gebruikt zijn voor een veilingcatalogus van Jeannes de Bosch.

[p. 46]

Johannes Swertner, Noorder Buijten Spaarne bij de Jan Gijzenvaart, 1763. Tekening (GAH).

Cornelis van Noorde, Noorder Buijten Spaarne bij de Jan Gijzenvaart, 1763. Tekening (GAH).

[p. 47]

Johannes Swertner, Zijlweg buiten Haarlem, 1763. Ets (GAH).

vriend met Carl Gotthold Reichel (1751-1825), die eveneens aan het seminarium studeerde; later zou hij een belangrijke theoloog binnen de Hernhutter-organisatie worden. Toen Reichel in 1774 te Niesky beroepen werd, ontstond tussen hen een uitvoerige briefwisseling waarvan Swertners brieven bewaard zijn gebleven.^24. Uit de briefwisseling kunnen we opmaken dat hij zijn kunstzinnige kwaliteiten niet verwaarloosde. In 1774 bezocht hij te Berlijn o.a. de beroemde kopergraveur Meil. Op 20 januari 1775 schreef Swertner dat hij het erg druk had met een eigen tekenschool en het geven van privélessen in tekenen.^25. Werk van hem is uit deze periode echter niet bekend.

In mei 1775 werd Swertner beroepen in het Engelse Fulneck, waar hij in juli arriveerde.^26. Toen hij de Engelse taalmachtig was, kon hij in 1776 zijn eerste preek te Baildon houden. Een verzoek naar Suriname te komen, waar de Hernhutters als zendeling zeer aktief waren, zegde hij in 1779 af. In hetzelfde jaar werd hij gewijd tot diaken en in 1782 bezocht hij als gedeputeerde van de gemeente te Fulneck de synode in Berthelsdorf (DDR). Bij terugkeer volgde een beroep in Londen, waar hij tot 1790 zou blijven. In Londen trouwde hij op 6 september 1784 met Hannah Elizabeth Cennik (1754-1825), dochter van John Cennik (1718-1755), de begenadigde evangelist der Broedergemeente in Engeland en Ierland. Hier werden hun twee dochters geboren: Sophie Elisabeth (1785-1798) en Sarah Louise (1789-1866).^27. Uit die periode dateren enkele miniatuurportretjes op ivoor: één van Swertner voor zijn bibliotheek met de bijbel opgeslagen op Corinthiërs I, één van zijn vrouw met op de achtergrond de Thames en het silhouet van de St. Pauls Cathedral, en een derde waarop zijn beide dochtertjes zijn afgebeeld. Ze berusten in het archief van de Broedergemeente te Herrnhut en worden hier voor het eerst afgebeeld.^28.

In 1789 werd Swertner tot presbyter gewijd. Hij werd redacteur van de Moravian Hymnbooks, zowelvan de editie 1789 als 1801. In 1800 nam hij alweer een beroep in Fairfield aan. Ne-

24. De brieven van J. Swertner aan C.G. Reichel (1774-1783, 1799) worden bewaard in het Archief van de Broedergemeente te Herrnhut (DDR) (R 21A 138 b2 - nrs. 132-143). Zij werden voor mij op Swertners kunstzinnige activiteiten doorgenomen door mevrouw R. Böttner, waarvoor ik haar bijzonder dankbaar ben.

25. Brief over tocht naar Berlijn (nr. 133), brief over tekenschool (nr. 135), zie nt. 24.

26. Volgens Janet Halton (Moravian Church House, Londen) bestond er in 1940 nog een aquarel die Swertner van Fulneck had gemaakt. Deze hing in de ‘Provincial Board Room at Fetter Lane’, maar is na de evacuatie van de inventaris in dat jaar niet meer boven water gekomen.

27. Gegevens over de familie Cennik zijn afkomstig van de heer Heinz Burckhardt (zie nt. 16) en van Janet Halton (Moravian Church House, Londen).

28. Archief der Broedergemeente te Herrnhut (Johannes Swertner: Cat.nr. 274, BA 1504). Het Herrnhut-archief bewaart ook twee silhouetportretten van Johannes Swertner: samen met zijn vrouw (silhouettenverzameling I-29a) en als afzonderhjke figuur (silhouettenverzameling IV-73).

[p. 48]

Johannes Swertner, Spaarne bij bierbrouwerij ‘Het Dubbelt Anker’, 1764. Ets (GAH).

Johannes Swertner, Spaarne ter hoogte van de Melkbrug, 1764. Ets (GAH).

[p. 49]

Johannes Swertner, Haringbuizen in de haven van Vlaardingen, 1765. Tekening (Scheepvaartmuseum Amsterdam).

Johannes Swertner, Nieuw-Herrnhuth op Groenland (1766). Ets, in: D. Cranz, Historie van Groenland, Haarlem/Amsterdam 1767 (RAU). Detail.

[p. 50]

Johannes Swertner, Titelvignet naar J. de Bosch, 1767. Ets (GAH).

gen jaar eerder had hij een miniatuurportret van een meisje gemaakt, waarvan de achtergrond werd geïdentificeerd als het zusterhuis of koorhuis voor vrouwen en meisjes te Fairfield, rechtsonder gesigneerd en gedateerd ‘I. Swertner Pinxit 1791’. De verblijfplaats is niet meer bekend, maar het Moravian Church House te Londen bewaart er nog een foto van.^29. In 1800 vertrok het gezin Swertner naar Bristol waar hij was beroepen om in 1804 weer terug te keren naar Londen.

Van deze stad tekende en etste Swertner een groot panorama (47 × 73 cm.!) waarvoor hij zelf op 1 juli 1801 als uitgever optrad. Mogelijk werd hiervan in 1948 een exemplaar aan prinses Elisabeth en haar gemaal cadeau gedaan. Misschien gaat het hier zelfs om twee verschillende gezichten op Londen want Puttick & Simpson veilden aldaar op 13 augustus 1909 onder nummer 165 ‘Two large Views of London, drawn, engraved, and publisbed by John Swertner, 1801, in colours’.^30. Het British Museum bewaart slechts één ingekleurd exemplaar, dat als onderschrift ‘LONDON’ heeft. Van Eijnden en Van der Willigen^31. noemen als onderschrift ‘A view of the Citys of London and Westmunster, etc.’ door Kramm^32. geciteerd als ‘Gezigt op de Citys of London and Westminster etc.’. Misschien komt dit onderschrift voor op een prent die Swertner tijdens zijn eerste verblijf in Londen (1782-1790) maakte. In de veilingcatalogus van Cornelis van Noorde (1796) is namelijk ook sprake van een gezicht op Londen door Johannes Swertner, dat dus voor 1796 moet zijn ontstaan.^33. In de Konsten Letterbode van 1863 schrijft S.: ‘Zelf heb ik de plaat niet, maar ik heb die in Holland en Duitschland bij oude kennissen van J. Swertner en vrienden der Broedergemeente wel gezien.’ Welke van de twee (of drie) etsen hij bedoelt, is niet duidelijk. In Nederland is het mij niet gelukt een exemplaar van deze Londenpanorama's te achterhalen.

In 1807 werd Swertner te Dublin beroepen, in 1811 gevolgd door een beroep in zijn eerste gemeente te Fulneck. Door een hartattaque kon hij echter de diensten aldaar niet meer leiden. Hij vertrok voor een kuur naar Bath en overleed op 11 maart 1813 te Bristol. Zijn vrouw stierf aldaar in 1825, terwijl hun toen allang enige dochter Sarah Louise pas in 1866 zou komen te overlijden.

Door het volgen van Swertner uit Haarlem naar Amsterdam, Duitsland en Engeland, is een completer beeld ontstaan van zijn kunstzinnige oeuvre. Ondanks zijn drukke loopbaan in vele standplaatsen bleef hij zeker tot in de eerste jaren van de 19de eeuw zijn kunstenaarsroeping trouw. Wanneer we nu Johannes Swertner eens in Scheen opslaan, dan blijkt zijn overlijdensdatum niet te kloppen (geen 9 maar 11 maart) en dient de vermelding ‘sinds 1760 bisschop der Moravische Broederschap’ veranderd te worden. Pas in 1775 voltooide hij zijn theologische studie; bisschop is hij nooit geweest. Ook is gebleken dat Swertner naast Taco Jelgersma de kunstschilder Cornelis van Noorde als leraar heeft gehad. Die heeft, samen met ‘oom’ Spilman, Swertner aangezet en geïnspireerd tot het maken van zijn charmante etsen. Zijn boekillustraties voor Cranz' Historie van Groenland (1767) dienen voortaan ook niet onvermeld te blijven.

29. Het orignieel (huidige verblijfplaats onbekend) meet 3,5 × 2,75 inches.

30. Met dank aan de heer A.G. van der Steur die mij op deze veiling wees.

31. R. van Eijnden en A. van der Willigen, Geschiedenis der Vaderlandsche Schilderkunst, dl. II, Haarlem 1818, p. 365.

32. C. Kramm, De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, etc., dl. V, Amsterdam 1861, p. 1598.

33. Vlg. catalogus C. van Noorde, Haarlem 1/2-11-1796, p. 45, nr. 17.

[p. 51]

Johannes Swertner, Geschilderde miniaturen van v.l.n.r. zijn vrouw, zijn dochtertjes Sophie Elisabeth en Sara Louise en de kunstenaar zelf, ca. 1790 (Brüder-Unitätsarchiv Herrnhut, D.D.R.).

[p. 52]

Johannes Swertner, Panoramisch gezicht op Londen, 1801. Ets (Department of Prints & Drawings, British Museum, Londen).

[p. 53]

Bijlage I

Overzicht tekeningen Pieter Swertner

1760 1. TEK - GAH, M3725 - Bij het klaphek te Aerdenhout, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 30 × 34 cm, r.o. gesign. en gedat.: ‘Pr. Swertner ad vivum delin 1760’. Tekst onder in cartouche: ‘By het Klaphek aan den Aardenhout’. 2. TEK - Rijksdienst voor de Monumentenzorg (foto RKD) - Kerk te Sassenheim, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 29,6 × 33,6, r.o. gesign. en gedat.: ‘Pr. Swertner Ao 1760’. Tekst onder in cartouche: ‘Kerk te Sassem’.

Bijlage II

Overzicht tekeningen en prentwerk van Johannes Swertner

	1760 1. TEK - GAH, K640 - Schalkwijkerpoort te Haarlem, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 11 × 14,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘J. Swertner del 1760’. Tekst onderaan: ‘De Oude Schalkwijker Poort te Haarlem’. 2. TEK - GAH, K956 - Kruispoort te Haarlem, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 11 × 14,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘J. Swertner del 1760’. Tekst onderaan: ‘De Oude Kruijs Poort te Haarlem’. Herkomst (?): Vlg. Joh. Enschedé, Haarlem, 30-5-1786, kunstb. L, nr. 513: De Kruispoort.
	1761 3. ETS - RPKA A15460 - De barmhartige Samaritaan, 17 × 11,5 cm. (plaatrand), l.o.: I. Swertner 1761, r.b.: nr. 2.
	1762 4. TEK - GAH, M3660 - Hofstede Bosch en Hoven bij Haarlem, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 15,5 × 23 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘Joh. Swertner, ad.viv.del. 1762’, in verso: ‘17 1/27 62, oud 15 Jaar’. Tekst onder in cartouche: ‘By de hofstede bos en hoven buyten Haarlem’. 5. TEK - Cat. Laurentius 1970 - Sparendam, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 15 × 23 cm., gesign. en gedat., in verso: ‘17 1/27 62 oud 15 Jaar’. 6. TEK - Part.coll. Haarlem - Spaarne bij Scholenaar, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 15 × 22,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘Joh. Swertner ad:viv:del. 1762’, in verso: ‘17 1/26 62 oud 15 Jaar’. Tekst onder in cartouche: ‘t'Sparen by Scholenaar b:ten Haarlem.’ 7. ETS - GAH, VS XIX 13.117 - Potvisstranding, ets, 26 × 41, 1 cm. (plaatrand), tekst middenonder: ‘Het Afmaken van de Cagelotvis den 20 Febr. Anno 1762. tussen Wijk op zee en Zandvoort op strand gedreven. na t Leven getekent en in 't koper gebragt door Ioannes Swertner Oud 15 Jaar.’ Links en rechts hiervan: ‘1. De vis van vooren zijnde lang 61 voet 6 duim. 2. 't hakken van t been. 3. het aftrekken van 't spek. 4. het afsnijden van 't spek. 5. het klijn snijden van 't spek. 6. 't windaas om 't spek van de vis te winde. 7. het slepen van t spek na de wagen. 8. het werpen van t spek op de wagen. 9. het slijpen van de messen. 10. de vaten met brein. 11. de kaakebeene. 12. de staart 15 voeten breed. 13. Een mes. 14. de stukken spek’.
	1763 8. TEK - GAH, M5070 - Noorder Buiten Spaarne bij Jan Gijzenvaart, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 20 × 33,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘Johannes Swertner ad.viv.del. 1763’, in verso: ‘oud 16 Jaar, getekent d. 20 Feb. 1763. buyten haarlem’. Tekst onder in cartouche: ‘Aan Noorder buyte Spaare by de Ian-Gysen Vaart’. 9. TEK - GAH, M507l - Noorder Buiten Spaarne bij Schoteroog, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 19,5 × 33,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘Johannes Swertner, ad.viv.del. 1763’, in verso: ‘oud 16 Jaar getekent d. 20 Feb. 1763’. Tekst onder in cartouche: ‘Aant Noorder buyte Spaarne by Schooter-oog’. 10. TEK - GAH, M5082 - Spaarne bij Spaarndam, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 15,5 × 27,5 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘J. Swertner ad.viv.del. 1763’. Tekst: 't Spaaren by Spaarendam’. 11. TEK - GAH, M5083 - Bij Spaarndam, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, sepia gekleurde rand, 15,5 × 27 cm., r.o. gesign. en gedat.: ‘J. Swertner ad.viv.del. 1763’. Tekst: ‘by Spaarendam’. 12. ETS - serie van zes stuks gezichten rond Haarlem (o.a. coll. GAH), waarvan de eerste onderaan is gesigneerd en gedateerd: ‘Johannes Swertner, ad vivum delininiavit et Schulpsit. 1763’. a - 1. De Zijlweg buijten Haarlem b - 2. Buijte Haarlem aan de Wageweg c - 3. Aan 't Suijder buijten Spaarne buijten Haarlem d - 4. Buijten Haarlem bij de Baan. e - 5. Buijten Haarlem an't Suijder buijten Spaarne. (RPKA 05.5925 - exemplaar zonder nummer 5, maar r.b. ‘Pl. 44’). f - 6. Buijten Haarlem aan de Amsterdamse vaart. (RPKA 37: 1782 - exemplaar zonder nummer 6, maar r.b. ‘Pl. 41’). 13. ETS - GAH, PV 14164 - Zelfportret, ets, 17 × 14,8 cm. (plaatrand), in pen onderschrift: ‘Johannes Swertner Se ipse fecit oud 16 Jaar 1763’. In verso (in potlood): ‘Johannes Swertner door een schildersgeest gedreeven/heeft dus sig self gemaalt eenvoudig na het Leeven/Sijn jeugdig breijn berust konstvaardig als het sche(t)st/het landschap & de zee in het coper e(t)st/C.V.N. gemaakt’. RPKA - A15459 heeft het zelfportret maar dan met een geëtst onderschrift.
	1764 14. ETS - o.a. GAH, M265 en M273 - serie van twee gezichten aan het Spaarne. a. Spaarne bij bierbrouwerij ‘Het Dubbelt Anker’, ets, 23,3 × 36,8 cm. (plaatrand), gesign. en gedat. r.o.: ‘Naar't leven get. en in 't koper gebragt door J. Swertner 1764’; tekst midden onder: ‘Gezigt

[p. 54]

	over het Spaarne by de Brouwery het Dubbelt Anker binnen Haarlem’. b. Spaarne bij de Melkbrug, ets, 23,5 × 37 cm. (plaatrand), gesign en gedat. r.o.: ‘Naar't leven get. en in't koper gebragt door J. Swertner 1764’; tekst middenonder: ‘Gesigt by de melkbrug over 't Spaarne binnen Haarlem’. Een kopie in spiegelbeeld verscheen later in de 18de eeuw als opticaprent (GAH, M264).
	1765 15. TEK - Ned. Hist. Scheepvaartmuseum A85(5) - gezicht op de haven van Vlaardingen met haringbuizen, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 21,2 × 33,5 cm., r.o. gesigneerd en gedateerd (op apart papiertje): ‘J. Swertner ad. viv. del. 1765.’ 16. TEK - Ned. Hist. Scheepvaartmuseum A85(5) - havengezicht te Vlaardingen met haringbuizen, waaronder ‘De Jonge Gilles’, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, 22,1 × 33,4 cm., r.o. gesigneerd en gedateerd (op apart papiertje): J. Swertner ad. viv. del. 1765.’
	1766-1767 17. ETS - David Cranz, ‘Historie van Groenland behelzende eene nauwkeurige beschrijvinge van 's Lands ligging, gesteldheid, en natuurlijke zeldzaamheden; den aart, zeden en gewoonten der inwooneren aan de west-zijde bij de Straate Davis; 's lands aloude en nieuwe geschiedenisse; en in 't bijzonder der verrichtingen der missionanssen van de Broeder-kerk, door welken twee Gemeenten van bekeerde heidenen aldaar gesticht zijn. Met plaaten versierd, in III deelen uit het Hoogduitsch vertaald.’ Haarlem bij C.H. Bohn, Amsterdam bij H. de Wit, 1767. Geïllustreerd door J. Swertner met tien platen, gem. 15 × 16,5 cm. (plaatrand), r.o. gesign. en gedat. ‘J. Swertner, sculp. 1766.’, de laatste plaat XIV ‘J. Swertner, sculp. 1767.’ (Bibl. Broedergemeente RAU, eerste druk 1767, tweede druk 1770). a. Pl. III - Een Groenlander, komende uit zee. b. Pl. IV - Eene Groenlandse vrouw. c. Pl. V en VI - Doorsnede van een Groenl: Huis voor drie Huisgesinnen. d. Pl. VIII - Umiak, of vrouwenboot. e. Pl. IX - De vrouwenboot in de doorsneede. f. Pl. X - Een Groenlander in den kajak. g. Pl. XI - Een kajak in de doorsneede. h. Pl. XII - Nieuw-Herrnhuth in Groenland. i. Pl. XIII - Lichtenfels in Groenland. j. Pl. XIV - Bediening van den Heiligen Doop.
	1767 18. ETS - GAH, VS XVI-219 (12130) - Boekvignet, ets, 14,5 × 9,6 cm. (plaatrand), l.o.: ‘J. de Bosch del.’; r.o.: ‘J. Swertner fec. 1767’. Volgens potloodaantekeningen op ex. in RPKA (07.546): titelvignet veilingcatalogus Joannes de Bosch.
	1770 19. TEK - RPKA 44:35 - Driedekschip, tek. in o.i.inkt, grijs gewassen, gesign. en gedat. J. Swertner 1770, in verso: ‘geoffreert aan mijn vriend L. Erhardt’.
	ca. 1790 20. SCHILD - Archief Herrnhut (DDR) - drie miniatuurportretjes: a. Johannes Swertner, b. Hannah Elisabeth Cennik, c. hun beide dochters Sophie Elisabeth en Sarah Louise.
	1791 21. SCHILD - Foto Moravian Church House, Londen-mimatuurportret van meisje te Fairfield, r.o. gesign. en gedat: ‘I. Swertner Pinxit 1791’. Verblijfplaats onbekend.
	1801 22. ETS - British Museum Londen, Dept. of Prints and Drawings 1920-11-16-38 - Panoramisch gezicht op Londen, ingekleurde ets, 47 × 73 cm. (plaatrand), tekst middenonder: ‘LONDON’, daaronder: ‘Drawn, Engraved and Published by John Swertner, Mandlin Lane, St. James Bristol, July 1st 1801’ (met pen veranderd in ‘1802’).