De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 215]

Berichten

Uitgevers, boekhandelaren en drukkers 1801-1850 in Noord-Nederland

Eind 1988 is bij de Stichting Neerlandistiek VU verschenen het boekje Van Alkmaar tot Zwijndrecht, Alfabet van boekverkopers, drukkers en uitgevers in Noord-Nederland 1801-1850.^1. Het overzicht is ontstaan, omdat steeds vaker de vraag gesteld wordt waar en wanneer precies en in welke hoedanigheid bepaalde personen werkzaam waren in de wereld van het boek in de eerste helft van de negentiende eeuw. Ook vragen naar verhoudingen binnen één stad en tussen steden onderling met betrekking tot boekhandel en uitgeverij, krijgen steeds meer aandacht. Immers, het belang van een firma, een uitgever of een stad wordt pas echt duidelijk als er andere vergelijkbare grootheden naast kunnen worden gezet.

Met de verouderde Naamlijsten van A.M. Ledeboer (uit 1872 en 1876!) kan op deze vragen niet of nauwelijks een betrouwbaar antwoord worden verkregen. Tegelijk moet er aan deze constatering worden toegevoegd, dat het helaas ook met de gegevens van het Alfabet niet mogelijk zal zijn al deze vragen op te lossen. De gedachte bijvoorbeeld, dat een vergelijking kon worden gemaakt tussen diverse onderscheiden beroepsgroepen binnen één stad en tussen verschillende steden op grond van aantallen in bepaalde jaren bleek al snel te naïef en te simpel. Het blijken vergelijkingen met vooralsnog teveel onbekenden te worden.

Het woord ‘uitgever’, in de betekenis van iemand die uitsluitend en alleen boeken uitgeeft zonder ze zelf in een eigen boekwinkel aan particulieren te verkopen is bijvoorbeeld een fenomeen, dat in Nederland volgens I.H. van Eeghen in haar Amsterdamse boekhandel voor het eerst optreedt bij Johannes Allart, wanneer hij verhuist van Amsterdam naar Den Haag. Het woord uitgever zelf wordt dan echter nog niet eens gebruikt.

In hoeverre Allart als moderne uitgever een incident of een voorbeeld moet worden genoemd, kan door Van Eeghen niet nader worden bepaald, maar in de literatuur wordt over het algemeen de eerste helft van de negentiende eeuw aangewezen als de periode waarin de scheiding tussen boekverkoperuitgever of tussen uitgever-drukker zich voltrekt.

De vraag hoe en binnen wel tijdsbestek deze ontwikkeling zich precies heeft voltrokken, laat zich echter pas beantwoorden, als we tevens de opmerking van Van Eeghen ter harte nemen, waarmee zij het hoofdstuk over ‘Bronnen, literatuur en mogelijkheden’ in deel V-l besluit: De geschiedenis van de boekhandel kan niet geschreven worden zonder de geschiedenis van de belangrijkste boekverkopers en eens zullen het er gelukkig veel meer kunnen zijn dan hier [...].^2. Vanzelfsprekend geldt haar opmerking evenzeer voor de periode na 1800.

Nu kunnen de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw bogen op een aantal interessante monografieën over afzonderlijke boekverkopers-uitgevers, die sedert de voltooiing van Van Eeghens standaardwerk (1978) zijn verschenen. We kunnen ondermeer wijzen op de studies van J. Alblas over J. Boekholt, van O. Lankhorst over Reinier Leers en van H. Pleij over Thomas van der Noot, terwijl B. van Selm aandacht schonk aan Hendr. Laurensz. en Corn. Claesz. en P. Hoftijzer ‘Engelse’ boekverkopers bij de Beurs hun rechtmatige aandeel in de boekgeschiedenis heeft gegeven.

De negentiende eeuw daarentegen heeft bij mijn weten de laatste tien jaar geen enkele omvangrijke studie opgeleverd op het gebied van de boekhandeluitgeverij die vanuit een vergelijkbare boekhistorische optiek is geschreven.^3. Het lijkt alsof het boekhistorische onderzoek de magische grens van 1800 niet durft te overschrijden en dat de eeuw, waarin Nederland heeft leren lezen stiefmoederlijk bedeeld moet blijven. Dat er echter met betrekking tot de negentiende-eeuwse boekenwereld nog het nodige bio- en bibliografische werk valt te verrichten, blijkt overduidelijk uit het Alfabet van boekverkopers: het register op de inventarisatie van deze beroepsgroepen telt ruim 3.400 namen van personen en firma's die in deze periode gedurende korte of langere tijd een soms karige, soms dik belegde boterham in de boekenwereld verdienden. Ik schat, dat er naar nog geen 100 van deze personen en firma's substantieel onderzoek is verricht, waarbij het onderzoek dat verricht is hoofdzakelijk uit de negentiende eeuw dateert.^4.

Elk van de genoemde personen en firma's zou idealiter een eigen biografie annex bedrijfsgeschiedenis behoeven, om op die manier de voor- en tegenspoed, winnaars en verliezers, het oude en het nieuwe te kunnen beschrijven. Op grond daarvan zouden we langzamerhand een meer dan alleen panoramisch beeld van aard, inrichting, functioneren en ontwikkeling van boekhandel en uitgeverij in de negentiende eeuw kunnen krijgen. Vooralsnog is het verschenen Alfabet nog maar een eerste aanzet hiertoe. Uit de inleiding neem ik het volgende over: ‘De geregistreerde verwijzingen geven in beginsel een indicatie op grond waarvan verder kan worden gezocht en kunnen - door hun aard - nooit zo precies zijn als hetgeen door specifieke onderzoekingen kan worden geconstateerd. Het blijkt een conditio sine qua non, dat daar, waar nog geen archiefonderzoek is verricht het archief pas de juistheid van de geëxcerpeerde bronnen kan bevestigen.

Er kunnen aan het ‘Alfabet’ geen bedrijfsgeschiedenissen worden ontleend, aangezien er achterliggende verbanden blijken te bestaan, die op het eer-

1. De verdere ondertitel luidt: Aangevuld met boekbinders, steen- en plaatdrukkers, colporteurs, leesbibliotheekhouders en andere verwante beroepen. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU, 1988. 247 p. Zie de korte aankondiging in De Boekenwereld 5 (1988-1989), p. 129. Het boekje is nog te verkrijgen door overmaking van f 39,50 (+ f 5,50 porto- en verpakkingskosten) op postgiro 2790626 t.n.v. Stichting Neerlandistiek VU, Alphen a.d. Rijn.
TABEL

	Inwoneraantal		Drukkerijen
Plaats	1811	1842	1811	1842
Alkmaar	7.647	9.835	5 (8)	2
Amersfoort	8.604	12.889	1 (2)	2
Amsterdam	210.628	217.349	35 (133)	28
Arnhem	9.528	16.758	4 (7)	4
Delft	13.852	17.037	5 (7)	1
Enkhuizen	5.465	4.988	2 (2)	2
Gouda	11.275	14.451	3 (6)	3
Harderwijk	3.911	5.533	1 (1)	1
Leeuwarden	16.890	23.400	11 (18)	7
Leiden	30.686	37.464	4 (13)	5
Rotterdam	55.118	78.098	10 (23)	15
Schoonhoven	2.344	2.543	1 (1)	1
Sneek	5.441	7.203	2 (4)	2
Schiedam	9.057	12.051	1 (2)	1
Tiel	3.837	5.292	1 (1)	2
Utrecht	33.882	48.491	8 (24)	10
Zutphen	7.700	11.550	4 (7)	2
Totalen	435.865	524.932	98	88

Cijfermatige vergelijking van het aantal drukkerijen in 1811 en 1842 in enkele plaatsen in Noord-Nederland.

2. I.H. van Eeghen: De Amsterdamse boekhandel 1680-1725 Dl. V-l: De boekhandel van de Republiek 1572-1795, Amsterdam 1978, p. 16.

3. Incidentele artikelen, vooral vanuit de regionale geschiedbeoefening en gepubliceerd in verschillende jaarboekjes van historische verenigingen, reken ik niet mee. Een witte raaf is de studie van C.P. Hoekema, Peter Karstkarel en Ph. H. Breuker: Eekhoff en zijn werk. Leven en werken van Wopke Eekhoff (1809-1880) stadsarchivaris van en boekhandelaar te Leeuwarden, Leeuwarden 1980, die evenwel meer biografisch dan boekhistorisch van aard is. Ook een bedrijfsgeschiedenis als die van F.A. Brekelmans: Twee eeuwen Broese, Gedenkboek bij het 200-jarige bestaan van de Koninklijke Drukkerij Broese en Peereboom BV te Breda 1784-1984, Breda 1984 blijft steken in het biografischanekdotische.

4. Ik doel op de monografieën van o.a. van der Meulen over A.W. Sijthoff en van J.W. Enschedé over A.C. Kruseman.

[p. 216]

De boekwinkel van J.C. van Kesteren te Amsterdam, ca. 1830.

ste gezicht niet naar voren komen. Archiefonderzoek en het raadplegen van couranten blijven twee onvoorwaardelijke eisen om tot een precieze afbakening te komen van jaren van werkzaamheid en tot een interne geschiedenis van een bedrijf of de persoonlijke lotgevallen van een boekhandelaar.’ (blz. 23)

Voor conclusies omtrent enige ontwikkeling binnen de boekhandel kunnen enkele cijfers, met alle noodzakelijke voorbehouden, een goede hulp zijn, hoewel zij nooit zo beeldend kunnen spreken als een interieurtekening van de boekwinkel van J.C. van Kesteren (zie afbeelding) of als de memoires van W.P. van Stockum sr.^5.

Het is in dit verband verhelderend gegevens uit bijvoorbeeld de Napoleontische enquêtes uit 1811 te leggen naast die uit bijvoorbeeld het Jaarboekje voor de boekhandel voor 1842-1843 (zie tabel^6.).

Het zijn twee bronnen die ik voor de samenstelling van het Alfabet gebruikt heb. Met name de antwoorden op de Napoleontische enquêtes naar de staat van de ‘librairie et imprimerie’ bleken een grote informatieve waarde te hebben, aangezien zij per boekverkoper of drukker miniatuurschetsjes opleverden omtrent aard van het bedrijf, jaar van vestiging, aantal persen, letterbezit, eventuele specialismen, huur en arbeidsloon, enz.

Zo'n eerste cijfermatige verkenning laat zien, dat er tussen 1811 en 1842 ten aanzien van het aantal drukkerijen in de opgenomen plaatsen geen toename valt te ontdekken, die evenredig is aan de groei van de bevolking. Schaalvergroting, de toenemende invloed van de ijzeren drukpers, geringe toename of zelfs daling van het feitelijke kooppubliek, het zal een complex van factoren zijn, dat een bevredigende verklaring voor deze constatering moet opleveren.^7.

Ander interessant materiaal, dat verwerkt is in deze inventarisatie bestaat uit een aantal confraterboeken; het gaat om z.g. commissieboeken, waarin per jaar genoteerd werd aan/van welke confrater welke boeken, tijdschriften en vervolgwerken in commissie waren verzonden/ontvangen. De gegevens in deze commissieboeken zijn niet alleen van belang voor de bestudering van de bedrijfsvoering in de boekhandel-uitgeverij, maar zij bevatten tevens onontbeerlijke informatie over de vele tientallen, ja honderden zakelijke contacten die zo'n boekverkoper/uitgever in den lande onderhield.

Verwerkt zijn o.a. de indices op commissieboeken van de uitgever-boekverkoper J. Immerzeel, Jr. (1776-1841) uit 1806-1807 en van de Middelburgse boekverkoper Salomon van Benthem (1769-1843) en zijn opvolger over de periode 1801-1850. Ook commissieboeken van de Amsterdamse uitgeverboekverkoper Jan ten Brink, Gz. (zie afbeelding) over de periode 1807-1817 zijn verwerkt in Alfabet.

Behalve de reeds genoemde bronnen zijn nog ca. 25 andere bronnen geraadpleegd en opgenomen, deels van de bibliografische aard (bijvoorbeeld de z.g. Naamlijst van Saakes, het Nieuwsblad voor den boekhandel), deels van biografisch-statistische aard (bijvoorbeeld Naamlijsten van boekhandelaren, diverse adresboeken, jaarboekjes voor de boekhandel).

Aangezien alle verwijzingen uit de geraadpleegde bronnen in chronologische volgorde zijn geplaatst geeft het Alfabet hiermee ook de jaren van werkzaamheid van de opgenomen personen.^8.

Het is te hopen, dat dit werk niet alleen als naslagwerk zal gaan fungeren, maar ook aanleiding zal zijn het boekhistorisch landschap van de l9de eeuw verder te ontginnen. Succes voor onbepaalde tijd gegarandeerd!

B.P.M Dongelmans

5. De afbeelding is ontleend aan J.M. Meulenhoff: Viert feest! Amsterdam 1915, p. 29. Het onderschrift vermeldt abusievelijk H. i.p.v. J.C. van Kesteren. De afbeelding is veel minder gestileerd dan het bekende schilderij van de boekwinkel van Pieter Meijer Warnars in het Rijksmuseum. Vgl. Boekengerucht, 125 jaar Nieuwsblad voor de boekhandel, [Z.p., z.j.], t.o. het titelblad.
Sv. E. Veldhuijzen: ‘Memoires van W.P. van Stockum sr., oprichter van de gelijknamige boekhandel’, Jaarboek Die Haghe (1988), p. 166-213.

6. De cijfers tussen haakjes geven het aantal persen aan, waarmee in 1811 in een bepaalde plaats gedrukt werd. De gegevens uit 1811 zijn ontleend aan de ingevulde tabellen betreffende de ‘imprimeurs’. Voor een uitvoerige opsomming van de vindplaatsen van deze tabellen verwijs ik naar ‘Bijlage l'in het Alfabet. De gegevens inzake de drukkerijen in 1842 zijn ontleend aan het Jaarboekje voor den boekhandel voor 1842-1843, 's-Gravenhage 1843.

7. Het is heel goed denkbaar dat de constateringen die op grond van deze totalen worden gedaan weinig zinvol zijn; de factoren die de discrepantie veroorzaken zouden vanuit een benadering per plaats mogelijk veel beter te verklaren zijn.

8. Ook hier geldt echter, dat vooralsnog de nodige voorzichtigheid in acht genomen dient te worden. Vgl. de eerder geciteerde alinea's uit de ‘inleiding’.