De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 205]

Uit de tijdschriften

De geschiedenis van gereedschappen in het grafisch atelier is door Anthony Dyson aangevuld met een studie over de rotatie drukpers. Aan de hand van schriftelijke bronnen en bewaarde persen uit de periode 1650-1850 legt de auteur de vinger op details als lagering, introductie van vertragingstandwielen en vliegwielen ter vervanging van onbekrachtigde spaakwielen. Houten persen uit de achttiende eeuw werden soms een eeuw later van genoemde bekrachtiging voorzien. De afsluiting van de zijstaanders met ‘chapiteaux’ zoals door Abraham Bosse in 1645 beschreven, zien we nog identiek terug in metalen modellen van omstreeks 1830, terwijl die opbouw daar niet meer functioneel is (‘The Rolingpress: some aspects of its development from the seventeenth to the nineteenth century’, Journal of the Printing Historica] Society 17 (1982/1983), p. 1-13; zie voor een bespreking van rotatie drukpersen tot 1650 het aldaar in noot 1 genoemde artikel uit 1941).

Het gebruik van Noordeuropese kopergravures als modellen voor Spaanse vijftiende-eeuwse schilderijen bleef niet beperkt tot prenten uit het meesterlijke oeuvre van Martin Schongauer, zoals lang is aangenomen. Maria Pillar Silva Maroto geeft voorbeelden van prenten door de Meester IAM van Zwolle en de Meester FVB, die vooral in schilderijen uit het Zuiden van Spanje, nabij Sevilla en op Mallorca, werden nagevolgd (‘Influencia de los grabados Nordicos en la Pintura Hispano-flamenca’, Archivo Español de Arte (1988), p. 271-289).

Günter Irmscher stelde een vrijwel volledig geïllustreerde oeuvre-catalogus samen van achtenzeventig tekeningen door Hans Vredeman de Vries (1527-ca. 1606). Van deze specialist pur sang in het genre van imaginaire architectuur-ensembles zijn gedateerde tekeningen bekend uit de periode 1555-1596. Ze hangen voor het merendeel samen met prentenseries die bijvoorbeeld door Hieronymus Cock in Antwerpen werden uitgegeven. In diens atelier en mogelijk door hem zelf werden figuren aan de bouwwerken van Vredeman toegevoegd, die vervolgens merkwaardigerwijs niet alle in het eindprodukt, de prent, terechtkwamen (zie cat. nr. 4). Vredemans eigen figuren zijn onbeholpen en lijken om te vallen in wat Hans Mielke hun ‘Knielauf genoemd heeft. Andere figuren ontleende Vredeman met beter resultaat aan prenten naar Lambert Lombard, Bartholomeus Spranger en Jan Snellinck. Over de schouder van Irmscher kijken we mee in de keuken van Vredeman. Zo nam deze meestal eerst de griffel en lineaal ter hand om zijn ingewikkelde perspectiefconstructies in voorlopige vorm op papier te krijgen, waarna de griffelingen met pen nagetrokken werden. De griffelingen zijn dus geen tekens van overbrenging van het ontwerp op de koperplaat der graveur. Verbazingwekkend is dat Irmscher onder de spiegelbeeldige eigenhandige tekeningen er geen enkele heeft gevonden die als direct voorbeeld voor de graveur kon dienen. De gehele groep ontwerptekeningen voor prenten krijgt zodoende het predicaat ‘tussenstadium’ mee. Daar gaan je vingers van kriebelen (‘Hans Vredeman de Vries als Zeichner’, I, II, Kunsthistorisches Jahrbuch Graz 21 (1985), p. 123-142 en 22 (1986), p. 79-117).

Het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 38 (1987) is als liber amicorum opgedragen aan Emil K.J. Reznicek, eminent kenner en liefhebber van de tekenkunst, geestig verteller en alom gewaardeerd lector en hoogleraar van 1964 tot en met 1986 te Utrecht. Zijn strijd voor behoud van een afzonderlijk Kunsthistorisch Instituut - die onder meer uitmondde in zijn tien stellingen tegen incorporatie in een Algemene letterenbibliotheek met docenten in een pand elders in de stad - heeft niet mogen baten. We bewegen ons te Utrecht op Drift 25 tegenwoordig in een benauwd, onvoldoende te ventileren gebouw, waar vroeger koelte en 's winters koude heerste. Noem het de woede van Reznicek die zal blijven hangen.

In zijn bijdrage over Peter Vos (geb. 1935) gaat Eddy de Jongh onder meer in op twee van de vier litho's die Vos in 1986 ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de firma Albert Heyn maakte: de gedaanteverwisselingen in vier à vijf stadia van Tereus en Ascalaphus (‘Peter Vos: getekende metamorfosen’, p. 118-127).

De Meyere vestigt de aandacht op drie ontwerptekeningen door Paulus Constantijn la Fargue in de collectie van de Gemeentelijke Archiefdienst te Utrecht. Ze bereidden La Fargues gravures uit 1759 voor die tweehonderd jaar na voltooiing het drieluik van Anthonis Blocklandt in Borgen am Rhein reproduceren (‘Maria Tenhemelopneming door A. Blocklandt. Ontwerptekeningen voor de prenten door P.C. la Fargue’, p. 233-240).

In het voorlopig beeld dat Pieter van Thiel zich in zijn bijdrage over Gerrit Pietersz. vormt, betrekt hij diens grafische productie uit 1593 (‘Gerrit Pietersz.: addenda en corrigenda’, p. 355-368, i.h.b. p. 366-367, noten 15 en 16).

Eenieder die wel eens met Reznicek over dieren, zeg kikkers, aan de praat raakte, weet hoezeer hij hun verbeelding nauwkeurig volgt en vaak humoristisch van commentaar weet te voorzien. De lijst van zijn publicaties in de vriendenbundel wordt afgesloten met de aankondiging van een artikel dat ik eenieder bij verschijning aanraad te lezen: ‘Die Darstellung von Tieren in der niederlandischen Kunst des 16. Jahrhunderts und ihre Symbolik’, Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte 1987. Geheel tot slot van dezelfde bibliografie wordt Rezniceks bespreking genoemd van

[p. 206]

I.Q. van Regteren Altena, Jacques de Gheyn, Three Generations, 3 dln., Den Haag- Boston- Londen 1983 (in Oud Holland 102 (1988), p. 78-87). Die bevat enige opmerkingen over prenten, bijvoorbeeld over de serie van tien Maskerade-figuren door Jacques de Gheyn II. Reznicek verwijst treffend naar de iconografische traditie van dat soort geïsoleerde figuren bij onder meer Rosso Florentino. Het gemis van een algehele visie op Jacques de Gheyn II als prentenmaker - ontwerper, graveur en uitgever - wordt door Reznicek meermalen en ook door Marcel Roethlisberger in zijn bespreking van recente De Gheynliteratuur (Master Drawings 26 (1988), p. 52-55) genoemd, Hopelijk worden die gaten in onze beeldvorming van De Gheyn II opgevuld in een studie waaraan Jan Piet Filedt Kok momenteel werkt; daarover te zijner tijd meer.

Drie andere artikelen in dezelfde jaargang van Oud Holland zijn hier nog vermeldenswaard: Barbara Haeger legt, in het verlengde van een publicatie door Ilja Veldman over standpunten inzake religie van Maarten van Heemskerck, uit hoe die overtuigingen zijn weergaves in zes taferelen van de parabel van de Verloren Zoon stuurden. Andere kunstenaars uit de tijd gaven doorgaans de voorkeur aan vier hoofdscènes (‘Philips Galle's engravings after Maarten van Heemskerck's Parable of the Prodigal Son’, p. 127-140).

Mazur vereenvoudigt het probleem van een overvloed aan schetsen door Hendrick Goltzius voor Jan Mullers prent ‘de derde dag van de Schepping’ (B. 38) uit de serie Scheppingsdagen. Eén der tekeningen in het Leidse prentenkabinet (mv. AW 1015) brengt de auteur - onder meer met behulp van eigenhandige aantekeningen van Goltzius op de achterzijde - overtuigend in verband met de gravure ‘de vier Elementen’ door Jacob Matham (B. 278; H. E.C. Mazur, ‘Goltzius’ sketches for Muller's Seven Days of Creation and Matham's Four Elements’, p. 174-180).

Vanouds in de kunsthistorische literatuur gebezigde titels kunnen weleens de weg naar een juiste begripsvorming van een weergegeven thema blokkeren. Het hardnekkig gebruik van de onjuiste titel ‘Dr. Faustus’ voor de ets van Rembrandt (B. 270) en verklaringen in die richting zijn er een treffend voorbeeld van. Hans Thomas Carstensen en Wolfgang Henningsen zetten de theorieën uit het verleden op een rij en werken de reeds in 1921 door Erwin Panofsky geopperde veronderstelling dat Rembrandt een kabbalistische bezweringsscène weergaf in detail uit (‘Rembrandts sog. Dr. Faustus Zur Archäologie einers Bildnis’, p. 290-312).

In hun rubriek ‘Museumaanwinsten’ stonden Saskia de Bodt en Jos Koldewij stil bij nieuw verworven bezit in de prentenkabinetten van Antwerpen - dat vorig jaar zijn vijftigjarig jubileum vierde - en Rotterdam (Antiek 23 (1988), p. 27-31 en p. 358-362).

In de afleveringen X en XI van zijn reeks artikelen over Aert Schouman (1710-1792), informeert Laurens Bol de lezer op zijn bekende causerende wijze over de bescheiden prentenproduktie van de kunstenaar uit Dordt (Tableau 10 (1988, nr. 4), p. 66-69 en 10 (1988, nr. 6), p. 48-51). We bezitten een kleine groep zwartekunstprenten, etsen en een enkel werk in de crayonmanier, met van de zeventienjarige Schouman als aarzelend begin copieën naar etsen van Paulus Potter. In de portretprenten zien we doorgaans tijdgenoten, zo niet bekenden, afgebeeld, maar er zijn daarop uitzonderingen. Het portret van de predikant Michiel Jansz van Middelhoven reproduceert een schilderij van Frans Hals dat sinds confiscatie door de Duitsers in Parijs gedurende de Tweede Wereldoorlog spoorloos is. Zoals wij het nu met foto's naar het origineel moeten stellen, kon Schouman de prent uit 1626 door Jan van de Velde II naar Hals' portret als zijn voorbeeld hebben gebruikt. Bol vergelijkt Schoumans ets ‘De Comeet of Staart Ster te zien van de Amstel Sluys te Amsterdam 1759’ onder meer met de prent op het titelblad van een werkje door Jacob Cats over een andere komeetverschijning in 1618-1619. Die prent wordt door Bol nog beschouwd als een werk van Jan van de Velde II. Daarentegen publiceerde A.F. Wennekes onlangs een excerpt uit de Middelburgse stadsrekening over 1618 waaruit blijkt dat François Schillemans de ongesigneerde prent graveerde. Bovendien trof Wennekes de 1618 gedateerde ontwerptekening door Van de Venne aan in de collectie van het Rijksarchief in Zeeland. De tekening vertoont een andere mis-en-scène dan de prent. Tot nog toe kenden we vrijwel alleen ontwerptekeningen van zijn hand die als identiek spiegelbeeldig model voor de graveur dienden, zodat het Middelburgse blad ons beeld van Van de Venne belangrijk aanvult (A.F. Wennekes, ‘Een onbekende tekening van Adriaan van de Venne’, Nehalennia. Bulletin van de werkgroep historie en archeologie van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen... 71 (najaar 1988), p. 7-9; vergelijk de facsimile-editie van het boekje: Jacob Cats, Aenmerckinghe op de tegenwoordige Steert-sterre, van een inleiding en aantekeningen voorzien door G.J. Johannes, Utrecht (HES) 1985).

Christiaan Schuckman