De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 183]

Herinneringen van een bibliothecaris 17
Ingemetselde boeken
H. de la Fontaine Verwey

Over verstopte en veel later weer te voorschijn gekomen boeken valt heel wat te vertellen, van de Rollen van de Dode Zee en de gnostische bibliotheek van Nag Hammada, tot de Nederlandse ‘ketterse’ boekjes uit 1560-64 die onlangs werden gevonden bij de restauratie van een oud huis in Delft.

Er zijn zelfs boeken die uitdrukkelijk bedoeld waren om verstopt te worden. Een typisch voorbeeld daarvan zijn de Franse ‘bibles de chignon’, bijbeltjes in miniatuur-formaat, die protestantse edelvrouwen in hun kapsel staken. In het algemeen werden kleine formaten dikwijls gebruikt om de kans op ontdekking te verkleinen. Dit was b.v. het geval met de liedboeken van geheime secten, zoals het ‘Huis der Liefde’ en de volgelingen van David Joris, die in zeer klein oblong formaat verscheen.

Niet alleen in muren verborg men in Alva's tijd gevaarlijke boeken. Uit die periode is o.a. een protestants bijbeltje bewaard dat blijkens een oude inscriptie in tijden van vervolging in een ‘spreeuwhuysken’ verstopt werd. En dan is er het roerende geval van de vrouw die op de vlucht naar Engeland met haar pasgeboren kind haar bijbel verborg onder haar borsten zodat enkele bladen onleesbaar werden door het zog.

Zoals men weet, sloot de vondst in Delft aan bij een dergelijke ontdekking die in 1896 plaats had bij de restauratie van de toren in Boskoop. Daarbij ging het om boekjes van ca. 1566-67. Het is hier niet de plaats beide vondsten te bespreken of te vergelijken. Verheugend is het echter te kunnen vaststellen dat de Nederlandse bibliografie in de periode tussen Boskoop en Delft opmerkelijke vorderingen gemaakt heeft. Immers, in 1896 diende de Leidse kerkhistoricus Acquoy een moeizame studie te ondernemen om de Boskoopse boekjes te identificeren. Nu had de deskundige van de Koninklijke Bibliotheek, die zo gelukkig was de boekjes te kunnen kopen, slechts Paul Valkema Blouws bibliografie 1541-1600 (geplaatst op de Amsterdamse UB) te raadplegen om de betekenis van de nieuwe aanwinsten vast te stellen.

In de lange jaren dat ik mij bezig heb gehouden met de studie van de clandestien gedrukte religieuze en politieke boeken uit de tijd van het voorspel van de tachtigjarige oorlog, droomde ik er wel eens van getuige te mogen zijn van een vondst van ‘ingemetselde boeken’. Twee malen is die droom in vervulling gegaan. Daarbij ging het echter niet om onbekende drukken of bijzonder zeldzame exemplaren. De eerste maal leek het zelfs heel anders uit te pakken, althans voorlopig. Hierover gaat het volgende verhaal.

In het midden van de jaren dertig verscheen er op de Groningse UB een landbouwer uit het Hogeland, die met de nodige omhaal van woorden kwam vertellen dat hij bij herstelwerkzaamheden aan zijn boerderij een ingemetseld boekje had gevonden. Mijn verwachtingen waren begrijpelijkerwijze hoog gespannen. Wat zou het zijn: een onbekende Emdense druk, een psalmboek uit Vianen, een bijbel uit Steenwijk? Niets van dit alles! De boer kwam te voorschijn met een Leids drukje van 1637, waarin een pleidooi gehouden werd tegen de heksenvervolgingen. Leek er, althans voor die tijd, een ongevaarlijker onderwerp te bedenken? Waarom zou juist dit ‘verlichte’ boekje verstopt zijn? Daarvoor kon ik geen enkele reden bedenken. Dit zei ik dan ook tegen de boer. Om hem niet te ontmoedigen werd het boekje gekocht door de UB, waar het niet aanwezig was. Ik legde het terzijde en dacht er verder niet aan.

**

Een kwart eeuw later, toen ik verdiept was in een studie over geheel andere onderwerpen, kwam ik toevallig de titel tegen van het boekje van de Hogelandster boer: Ondecking van tovery door Reginald Scot. Tot mijn verrassing bleek me dat dit boek destijds in Engeland maar ook in ons land veel onrust teweeggebracht had. Daarin moest de verklaring schuilen van de inmetseling.

‘Men kan niet genoeg herhalen, hoe belang-

[p. 184]

Zestiende-eeuws bijbeltje in miniatuur-formaat, dat protestantse vrouwen in hun kapsel staken (Bibliothèque du Protestantisme, Parijs).

rijk het feit is, dat reeds sedert het begin der zeventiende eeuw de magistraat hier te lande, ten spijt van het volksgeloof, geen heksenprocessen meer toeliet’. Aldus in 1934 de historicus Huizinga, die in verschillende van zijn werken dit thema met nadruk naar voren bracht - ‘dit staal van voorrang in echte beschaving’, waarop ons land met recht trots mag zijn. Het waren niet de predikanten die aan de gruwel van de heksenwaan een einde maakten, maar de stedelijke magistraten, de ware leiders van de Republiek. Hun ‘verlichting’ op dit punt verklaarde Huizinga uit de Erasmiaanse geest waarvan zij diep doortrokken waren.

De heksenwaan in Europa is een overblijfsel van de latere middeleeuwen. Met de komst van renaissance en Hervorming, tekenen van een ‘nieuwe’ tijd, nemen de heksenvervolgingen echter niet af, zoals men verwachten zou, maar worden juist heviger. Het hoogtepunt valt in de zestiende en de zeventiende eeuw. Over de verklaring van dit merkwaardige verschijnsel zijn de geleerden het niet eens. Hoe het ook zij, dat in Nederland de processen tegen het eind van de zestiende eeuw geheel ophouden, is dus een opmerkelijke uitzondering op de algemene regel. Erasmus, de apostel van de geest der zachtmoedigheid, heeft zich persoonlijk over het onderwerp nauwelijks uitgesproken. Maar het eerste geschrift dat ernstig protest aantekende tegen de heksenwaan, was het werk van een Erasmiaan, de Nederlandse medicus Johannes Wier (uit Grave). In zijn De praestigiis demonum (1563, herziene uitgave 1567) ontkende hij niet het bestaan van heksen en tovenaars, die immers in de bijbel en de klassieke literatuur voorkwamen, maar betoogde dat de praktijken waarvan de heksen toentertijd beschuldigd werden en zich zelf beschuldigden, fabeltjes waren die voortkwamen uit afgedwongen bekentenissen van ongelukkige, veelal geesteszieke vrouwen. Wiers boek verwekte grote opschudding en felle bestrijding zowel van katholieke als van protestantse zijde. Het kon dan ook niet verhinderen dat de vervolgingen, vooral in Duitsland, nog in hevigheid toenamen.

In 1584, twintig jaar na het boek van Wier, verscheen er een tweede geschrift in dezelfde sceptische geest maar veel feller van toon, dat nog meer indruk maakte, Discovery of whitchcraft van de Engelsman Reginald Scot. In zijn stuk over ‘wonderen’ heeft Robert Fruin in 1866

[p. 185]

betoogd dat eigenlijk niet aan Wier, maar aan Scot de eer toekomt de grote stoot gegeven te hebben tot de bestrijding van het bijgeloof, Tot de talloos velen die Scots geschrift veroordeelden, behoorde koning Jacobus IV van Schotland, een theologant die zelf een vertoog over Demonology schreef tegen Wier en Scot tezamen. Toen deze koning in 1602 onder de naam Jacobus I de Engelse troon besteeg, was een van zijn eerste regeringsdaden: de openbare verbranding van het boek van Scot.

Niet alleen in Engeland, ook in de Republiek verwekte dit boek beroering en vond zowel voor- als tegenstanders. De voorstanders, die o.a. te vinden waren in bepaalde kringen van de Leidse Universiteit, achtten een Nederlandse vertaling dringend wenselijk. De man die hiertoe het initiatief nam, was de bekende geleerde Petrus Scriverius. Deze spruit van de bemiddelde Amsterdamse familie Schrijver was in Haarlem geboren en vestigde zich na zijn studie op het landhuis ‘Woellust’ buiten Leiden, waar hij het leven van een ‘Privatgelehrter’ leidde. Scriverius was een humanist die veel pijlen op zijn boog had. Behalve teksten van klassieke auteurs publiceerde hij kronieken over Nederlandse geschiedenis en gaf zich veel moeite voor de uitgave van de biografie en het nagelaten werk van de vereerde Erasmus en de geliefde neolatijnse dichter Janus Secundus. Ook trachtte hij het raadsel van de uitvinding van de boekdrukkunst op te lossen ten gunste van Laurens Jansz. Coster. Scriverius bracht de Engelse drukker Thomas Basson in Leiden ertoe zich met de vertaling van Scots boek te belasten, dat in 1609 verscheen. Deze Brit was omstreeks 1578 opgedoken in Keulen, waar hij boeken betrok van Plantijn in Antwerpen en in relatie stond met het Huis der Liefde, dat toen zijn centrum had in Keulen. Geholpen door Plantijn vestigde hij zich in 1583 in Leiden als drukker, maar legde zich vooral toe op het geven van Engelse lessen. Daarnaar was in het tijdvak van Leicester veel vraag. Daarna trad hij in de Sleutelstad op als universiteitsdrukker en hield zich bezig met het uitgeven van boeken over alchemie en occultisme. Toen de twisten tussen Gomaristen en Arminianen uitbraken, werd Basson de drukker van de Arminianen en verzorgde o.a. uitgaven van Hugo de Groot. Basson (aan wie een monografie is gewijd door de te vroeg verscheiden dr. J.A. van

Eerste druk van de Nederlandse vertaling van Scot, Leiden 1609.

Dorsten) schreef zelf een uitvoerige voorrede bij zijn vertaling van Ondecking van tovery. Het werd een goed verzorgd boek. Het voorwerk bevat o.a. verschillende gedichten van Petrus Scriverius en een sonnet van dr. Samuel Coster, de latere stichter van de Amsterdamse schouwburg.

De bestrijders lieten zich niet onbetuigd. In 1636 wierp een zwaargewicht zich in het strijdgewoel, de Utrechtse hoogleraar Gisbert Voetins, de leider van de Calvinisten. In een verhandeling over de toverkunst, De magia, gaf hij de volle maat van zijn weergaloze theologische kennis om de werken van de sceptici Wier en Scot aan te vallen en te verpletteren. Was niet het eerste boek door de publieke opinie veroordeeld en het andere door de Engelse koning naar de brandstapel verwezen? Verontwaardigd was Voetius ook over het verschijnen van de Nederlandse vertaling van Scot - en dat nog

[p. 186]

Tweede druk van de Nederlandse vertaling van Scot, Leiden 1637.

wel in een land waar al te veel hele en halve libertijnen rondliepen!

De ‘libertijnen’ lieten zich niet ontmoedigen. De vertaling van Scot, die ondertussen uitverkocht was, werd in 1637 door Thomas Bassons zoon Govert herdrukt. Deze nieuwe uitgave was uitgebreid o.a. met een bewerking van Jean de Serres' levensverhaal van Jeanne d'Arc.

Heeft de vertaling door Basson het effect gehad dat Scriverius en zijn vrienden ervan hoopten? Ik geloof van wel. Zoals men weet, is het laatste proces in ons land over hekserij in 1610 met vrijspraak geëindigd. Dit was te danken aan het pleidooi van een jong advocaat, Jacob Cats. Zijn pleitnota is, voor zover mij bekend, niet bewaard, maar dat Cats in 1610 argumenten gezocht heeft in de een jaar eerder verschenen vertaling van Scots boek, lijkt mij hoogst waarschijnlijk.

Daarna is het in de Republiek met de heksenprocessen voorgoed uit - maar niet met de debatten over het heksenwezen, die tot het eind van de eeuw zouden duren. De herdruk van de Leidse vertaling in 1637 wekte de hernieuwde woede van de calvinisten op. Provinciale synodes gingen zich met de zaak bemoeien en eisten een verbod van het verfoeide werk, overigens tevergeefs. Dit deed ook de synode van Groningen. Dit drijven, wellicht aangedikt met de preek van een rabiate predikant of de dreigementen van een ambtsjonker, die recht sprak in hoogste ressort, moet een Groningse bezitter van het boekje ertoe gebracht hebben het voor alle veiligheid in te metselen in de muur van zijn hofstede.

Dit zou ik de boer van het Hogeland vijfentwintig jaar later geschreven hebben als ik zijn naam onthouden had.