De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 178]

Het bibliofiele tijdschrift IMP. (1940-1942)
P.J. Buijnsters

‘Imp.? - nooit van gehoord!’ Zo zullen de meesten wel reageren, mocht toevallig het aldus geheten tijdschrift ‘voor het Nederlandsche Verbond van Boekenvrienden’ ter sprake komen. Het blad is dan ook excessief zeldzaam geworden. Ik ben het maar in één antiquariaatscatalogus ooit tegengekomen (cat. 93 uit 1986 van John Benjamins, Amsterdam) en volgens de Centrale Catalogus Periodieken zou alleen de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam beschikken over een compleet exemplaar, lopend van 1 maart 1940 tot 1 maart 1942. Het is trouwens al een puzzel op zich om uit te zoeken hoe een complete set van Imp. er behoort uit te zien. Hoewel de redactie zes nummers per jaar in het vooruitzicht had gesteld, verschenen er in totaal maar vier losse afleveringen. Het ontbrekende werd aangevuld met twee dichtbundels! Bij elkaar levert dat deze merkwaardige combinatie op:

-	Jrg. 1, nr. 1 (1 maart 1940);
-	Jrg. 1, nr. 2 (1 november 1940);
-	Jrg. 1, nr. 3 (1 maart 1941);
-	Jrg. 1, nr. 4-6: Groningsche Poëzie, verzameld en ingeleid door P. Dorrius Kleine [Reinold Kuipers]. Amsterdam, A.A. Balkema, 1941;
-	Jrg. 2, nr. 1-3: Water en Brood, gedichten van Max Dendermonde, Amsterdam, N.V. Amsterdamsche Boek- en Courantenmij., 1941;
-	Jrg. 2, nr. 4 (gedateerd 1 maart 1942, maar feitelijk verschenen in augustus van dat jaar!).

Kennelijk heeft de redactie al in een vroeg stadium te kampen gehad met kopijgebrek en vervolgens van deze nood een deugd willen maken door de uitgave van twee boekjes. Feitelijk vallen ze buiten het gewone tijdschriftkader, zodat ik me hier verder zal bepalen tot de vier normale Imp.-nummers.

Over het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden is in een vorige aflevering van De Boekenwereld al een en ander meegedeeld. Dat Verbond had na allerlei interne strubbelingen in 1938 een nieuw bestuur gekozen onder voorzitterschap van mr. Bas Kist (1899-1976), die zijn club nadrukkelijker in bibliofiele richting wilde stuwen. Daartoe diende ook het nieuwe tijdschriftje Imp., het enige periodiek dat het NVvB ooit geheel zelf heeft uitgegeven. Redacteur was de vijfentwintigjarige secretaris Reinold Kuipers, toen nog als copywriter werkzaam in de reclamewereld en helemaal gek van alles wat met typografie te maken had. Hij was een generatie jonger dan de heren, die verder deel uitmaakten van het bestuur: behalve Kist nog mr. J.F.I.M. Tielens, mr. F.W.D.C.A. van Hattum, Gerard J. van der Linden en Berend Modderman. Ik geloof niet dat ik iemand van deze mensen te kort doe, wanneer ik Imp. vrijwel helemaal het werk noem van het duo Kist-Kuipers. Waarbij moet worden aangetekend, dat deze laatste zijn aandeel enigszins heeft versluierd door behalve onder eigen initialen ook als P. Dorrius Kleine of geheel anoniem te publiceren.

In de crisis-jaren waarin het nieuwe bestuur aantrad kostte het moeite genoeg om iemand te vinden, die het risico aandurfde om voor zo'n klein gezelschap (nog geen honderd leden) een bibliofiel tijdschriftje op de markt te brengen. Tenslotte verklaarde de Amsterdamse boekhandelaar A.A. Balkema, zelf lid van het NVvB, zich hiertoe bereid. Maar al na de eerste jaargang koos men voor uitgave in eigen beheer, toen Meijers Boek- en Handelsdrukkerij te Wormerveer aanbood om Imp. voor zeventig gulden per aflevering te drukken. Aanvankelijk zou het blad De Boekhof gaan heten; het werd uiteindelijk Imp., een afkorting van de drukkersterm imprimatur. Een jaarabonnement kostte f 5,-, maar leden van het NVvB ontvingen Imp. gratis.

In een korte inleiding op het openingsnummer schetste voorzitter Kist het program: ‘Getracht zal worden om zoowel in documentairen vorm detailpunten te behandelen als door globale overzichten indrukken te geven over grootere gebieden. Oude en nieuwe boeken hopen wij de revue te laten passeeren; typografie, illustratie en band zullen behandeld worden. Ook voor een bescheiden bibliografie zal een plaatsje worden ingeruimd.’ In hetzelfde nummer werd verder nog een geschreven portret van ‘enkele particuliere bibliotheken en openbare

[p. 179]

boekerijen van kleine omvang’ in het vooruitzicht gesteld. Wat opvalt in deze programmaschets is de afwezigheid van elke positiebepaling of zelfs maar verwijzing naar vroegere of contemporaine tijdschriften van bibliofiele aard. Het is een beginselverklaring zonder beginselen en ook zonder enig historisch aanknopingspunt - tenzij dan bij de eigen geschiedenis van het NVvB zelf! Toch waren er vóór Imp. in binnen- en buitenland al heel wat bibliofiele tijdschriften opgezet, waaraan echter dikwijls geheel verschillende opvattingen ten grondslag lagen. Die taakstelling kon variëren van de ‘wissenschaftliche Bibliophilie’ van Fedor von Zobeltitz met zijn Zeitschrift für Bücherfreunde (1897-1936), of de bibliografische jacht op drukverschillen door de Engelse verzamelaars, tot het voor beperkte kring editeren van de allermodernste ‘livres de peintres’ door de Franse bibliofielen-clubs. Zo waren in Nederland reeds tussen 1912-1913 en 1924-1925 twee reeksen verschen van De Witte Mier, een klein maandschrift voor de vrienden van het boek onder leiding van Jan Greshoff. De Antwerpse bibliofielen van hun kant beschikten al sedert 1923 over hun nog steeds bestaande periodiek De Gulden Passer. Nu zwijg ik nog over de tijdschriften waarmee het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden in een recent verleden min of meer geassocieerd was geweest: Het Boek (1912-1966) en Het Grafisch Museum (1930-1938). Over dit alles verneemt men echter niets in de inleiding van Kist. Het gevolg is in elk geval geweest dat Imp. meer te beschouwen valt als de bundeling van een aantal losse artikelen dan als een tijdschrift met een strak program. Wat stond er nu in die vier afleveringen van elk zestien bladzijden te lezen?

Het eerste nummer toonde nog een rijke variatie. De verzamelaar mr. J.E. Schretlen leverde een fraai geïllustreerde maar weinig diepgaande beschouwing over ‘De schoonheid van het Hollandsche incunabel’. Henk Prakke plaatste een oproep tot medewerking aan zijn te schrijven geschiedenis van het boekbedrijf in Drente. G.H. 's Gravesande schreef over ‘S.H. de Roos en de Nederlandsche boekkunst’ naar aanleiding van diens nieuwe letter, de Libra. L. Ronner informeerde over ‘Het kopperfeest der typografen’, terwijl de rest van het blad gevuld werd met korte berichten of boekaan-

Reinold Kuipers, omstreeks 1940.

kondigingen door redacteur Kuipers, die - eveneens anoniem - nog de aandacht vestigde op acht door Henri Friedlaender ontworpen Hebreeuwse drukletters.

Het tweede nummer bestaat grotendeels uit een bijdrage van Bas Kist ‘Over een zestiental Fransche boekillustraties’. De titel wijst niet op een hecht doortimmerd betoog. Toch proeft men onmiddellijk dat hier een fijnzinnig kenner aan het woord is, die aan de hand van welgekozen afbeeldingen de taak van de boekillustrator probeert te omschrijven, uitgaande van een definitie van Eugène Pelletan: ‘Illustrer un livre, c'est interpréter un texte et décorer une page’ (Première lettre aux bibliophiles, 1896). Dat interpreteren moet dan niet worden verstaan als een poging om iets toe te voegen aan de intentie van de auteur; evenmin als een louter uitbeelden van willekeurige passages (‘Goede morgen, Mr. Phileas Fogg, hoe vaart gij?’). De goede boekillustratie schept integendeel een levende achtergrond, die parallel loopt met de tekst, waardoor deze wordt gereleveerd, maar zo dis-

[p. 180]

Titelblad van de eerste (?) Nederlandse roversroman (exemplaar Buisman-Buijnsters).

creet dat er volop ruimte blijft voor onze verbeelding. Een dergelijke kunst meent Kist wel aan te treffen in de Franse ‘livres de luxe’, waarvan hij een toegewijd verzamelaar was. Maar hij zou willen dat de boekillustratie ook in Nederland meer beoefenaars vond en evenveel aandacht kreeg als de typografie. Om het niet bij algemeenheden te laten karakteriseert Kist tenslotte een aantal Franse boeken en boekillustratoren.

Het in dit artikel bestreken gebied ligt dicht in de buurt van de Franse bellettrie in bibliofiele uitgaven, zoals die door Anny Antoine (1897-1933) en Louis Koopman (1887-1968) ‘In liefde verzameld’ werden. Hun omvangrijke collectie valt nu te bewonderen in de Koninklijke Bibliotheek; die van Kist is nimmer beschreven. Dat bemoeilijkt een vergelijking. Bij Bas Kist kwam echter het accent in toenemende mate te liggen op het verzamelen van grafiek, speciaal van Daumier, welke liefde hij mét zijn Daumierverzameling later overdroeg aan zijn in februari 1988 overleden broer Jan Richard, auteur van diverse publikaties hieromtrent, Bastiaan van zijn kant kwam maar moeilijk tot schrijven.

Datzelfde geldt voor de Edese onderwijzer Michiel Buisman J. Fzn. (1891-1986), die op uitnodiging van Kist aan het derde nummer van Imp. een artikel bijdroeg over ‘De roverroman, in het bijzonder in Nederland’. Dat was geen onderwerp waar iemand als neerlandicus hoge ogen mee gooide, maar Buisman - geen lid overigens van het NVvB - was nu eenmaal een fervent verzamelaar van triviaalliteratuur. Het beschreven genre floreerde hier en in Duitsland tussen 1793 en 1870 met als bekendste voorbeeld Rinaldo Rinaldini, der Ráuberhauptmann (1798) door Goethe's zwager Christian August Vulpius. Later kwamen dan nog zeeschuimers, vrouwelijke rovers en Limburgse Bokkenrijders in de heldenrol. Het eerste oorspronkelijk Nederlandse product op dit gebied was misschien Liefde en moed of de struikroovers der Pyreneeën (1817); zeker is dat van Lorenzo de Valzini, der banditen hoofdman in de bosschen van Hongarijen. Niet vertaald uit 1821. Dat zulke ‘volksboekjes’ via een omweg soms weer op de grote literatuur invloed kunnen uitoefenen bewijst het geval van De Groote Bende van Jan de Lichte (Aalst! 1888), een van de bronnen van Louis Paul Boons gelijknamige roman. Natuurlijk bezat Buisman ook deze zeldzame trofee, zoals blijkt uit de lijst van ‘Ridder-, rover- en verschrikkingsromans tot 1900’, die aanzijn bibliografie van Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815 (1960) werd toegevoegd. Overigens was hij er de man niet naar om de roverroman op enigerlei wijze te overschatten: ‘Voor ons gevoel is Rinaldo een slappe persoonlijkheid, meer sentimenteel dweper dan kloek strijder.’

Totaal anders dan Buismans literair-historisch overzicht was het met fr. gesigneerde stuk over ‘De mediaeval op een keerpunt’. Achter deze twee letters verborg zich de in 1904 te Lyon geboren typograaf Henri Friedlaender, die als Duits-joodse emigrant in 1932 naar ons land was uitgeweken, waar hij als vormgever in dienst trad bij drukkerij Mouton & Co. te 's-Gravenhage. Daar leerde Reinold Kuipers hem kennen. Friedlaender werd voor hem vriend en leermeester tegelijk, zoals hij dat voor een hele generatie van Nederlandse typografen zou worden. Zijn in 1939 door Boucher in Den Haag uit-

[p. 181]

Reinold Kuipers en Henri Friedlaender (in hemdsmouwen) omstreeks 1940.

gegeven Typografisch ABC is ontstaan uit zijn lessen aan de zettersleerlingen van Mouton. Sinds 1950 woont Friedlaender in Israël, waar hij een zelfde richtinggevende invloed heeft uitgeoefend op de door hem gestichte Apprentice School of Printing en er de Hadassah, de Hebreeuwse drukletter, ontwierp. Hoewel zijn artikel in Imp. te specialistisch is om hier in enkele woorden samen te vatten, onderscheidt het zich toch onmiddellijk door het hoge niveau van denken. Zo ergens, dan wordt hier zelfs voor de volstrekte outsider de geestelijke achtergrond van een letter, in dit geval de mediaeval, zichtbaar. Tegelijk zet Friedlaender de lijnen uit, waarlangs ook zijn lezers zich tot echte letterkundigen kunnen ontwikkelen.

Het laatste, in maart 1942 verschenen nummer van Imp. tenslotte, telt opnieuw twee langere artikelen. Het ene is van de hand van mr. F.W.D.C.A. van Hattum (1900-1979) en handelt over ‘Boekillustraties van Romein de Hooghe’; het andere, door notaris H.A. Warmelink, draagt de intrigerende titel: ‘De getongde 1 van de Romain du Roi’. Over Van Hattums informatieve bijdrage kunnen we kort zijn. Ze is door latere publicaties van John Landwehr en anderen achterhaald. Toch merkt men meteen, dat hier een verzamelaar-pur Bang aan het woord is met grote liefde voor ‘de zwier en rijkdom van het oude Holland’. Van die liefde getuigde ‘Freke’ van Hattum later nog in zijn Oude Hollandse liedboeken uit de 16de en 17de eeuw (Het model voor de uitgever, april 1958). En we herinneren ons allemaal nog hoe opgewonden zijn vriend Max Elte was, toen hij na Van Hattums overlijden diens keur-collectie ‘Nederlandse literatuur en topografie van de 17e-19e eeuw’ in een fraai verzorgde prijscatalogus (mei 1980) aan de liefhebbers kon aanbieden.

Lest best! Moest ik postuum een ereprijs uitreiken voor het knapste in Imp. verschenen artikel, dan ging die naar Warmelink en zijn getongde el. Uit de voor niet-ingewijden afschrikwekkende titel blijkt al dat de schrijver geen goedkope popularisering nastreefde. In nog geen vijf bladzijden presenteerde hij niettemin een boeiend stukje drukgeschiedenis, uitgaande van de in opdracht van Lodewijk XIV voor de Imprimerie Royale te Parijs gesneden romein of antiqua, beter bekend als de ‘Romain du Roi’. Warmelink moet een ware letter-fanaat zijn geweest, wiens verscholen artikelen op dit gebied

[p. 182]

Imp. Tijdschrift voor het Nederlandsche verbond van boekenvrienden.

eens bij elkaar gezet mochten worden. Zo publiceerde hij in de eerste aflevering van Biblion. Mededeelingen van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren onder redactie van A. Horodisch en P. Valkema Blouw (1 maart 1940 - 4 mei 1941) een belangwekkende studie over de Civilité-letter. En zoals Elte trots was op ‘zijn’ Van Hattum-boeken, zo was Menno Herzberger jaren later nog verguld met de typografische bibliotheek van wijlen H.A. Warmelink, publiek notaris te Amsterdam, die hij op 26-27 april 1960 in zijn Internationaal Antiquariaat mocht veilen.

Uit het voorgaande valt wel te concluderen dat ook na de loskoppeling van Het Grafisch Museum de typografie bij verschillende leden van de NVvB in het centrum van hun belangstelling is blijven staan. Om dat te onderstrepen ontvingen de abonnees van Imp. als bijlage bij het laatste nummer een afzonderlijk gedrukt gedicht van Reinold Kuipers ter herinnering aan de op 16 juni 1942 overleden meesterdrukker mr. J.F. van Royen. Eerder was al een litho van Henk Henriët ‘De boekverkoper’, 1938 (afgebeeld in De Boekenwereld, augustus 1988) aan de leden van het NVvB toegestuurd.

Begin 1942 legde Reinold Kuipers zijn functies neer. Imp. werd als vele andere tijdschriften per 1 april van dat jaar door de Duitsers verboden, zodat het pas in augustus verschenen slotnummer moest worden geantedateerd. Kuipers' laatste activiteit als secretaris was een verzoek aan de door hem bewonderde H.N. Werkman om een druksel voor het Verbond te maken. Kist zette dit contact nog even voort, wat resulteerde in twee verschillende druksels die in 1942 weer als premie aan alle leden werden toegezonden. Het was tegelijk het laatste levensteken van het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden.

Bronnen

Mijn voornaamste informant was wederom de heer Reinold Kuipers te Amstelveen aan wie ik grote dank verschuldigd ben, onder meer voor de hier afgedrukte portretfoto. Een huldebrief van zijn hand aan Henri Friedlaender vindt men in Het Oog in 't Zeil 1 (1984), nr. 4. Verder verwijs ik naar de in het vorige artikel (De Boekenwereld, 5 (1989), nr. 3) genoemde personen en instellingen, met deze rectificatie dat de daar vermelde mr. J. Kist te Velp uiteraard niet de vader maar de zoon is van Verbondsvoorzitter mr. Bastiaan Kist en dat men voor E.F. Kossmann gelieve te lezen F.K.H. Kossmann.