De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 163]

Boekbesprekingen

R. Breugelmans, red., The Pilgrim Press. A bibliographical & historical memorial of the books printed at Leyden by the Pilgrim Fathers by Rendel Harris & Stephen K. Jones. With a chapter on the location of the Pilgrim Press in Leyden by Dr. Plooij. Partial reprint with new contributions by R. Breugelmans, J.A. Gruys & Keith L. Sprunger, Nieuwkoop, De Graaf Publishers, 1987 [Bibliotheca Bibliographica Neerlandica, XXIII]. 179 pp. ISBN 90-6004-391-x. Prijs f 90,-.

In Leiden heeft aan het begin van de zeventiende eeuw gedurende korte tijd onder leiding van de predikant John Robinson een kleine Engelse vluchtelingenkerk bestaan, die vooral in de Verenigde Staten beroemd is. Immers, uit deze puriteinse gemeente kwamen de ‘Pilgrim Fathers’ voort, de pioniers van de Engelse kolonisatie van Noord-Amerika, die in 1620 na allerlei omwegen met hun schip de ‘Mayflower’ overstaken naar New England. (Misleid door fraaie bronzen plaquettes worden argeloze Amerikaanse toeristen in Leiden in de waan gebracht dat de ‘Pilgrims’ in de Pieterskerk ter kerke gingen en dat John Robinson in het jan Pesijnshof woonde.) Mede met het oog op deze toeristen is enkele jaren geleden ook een oude zijgang van de Pieterskerkkoorsteeg omgedoopt tot William Brewstersteeg, ter herinnering aan de Engelse drukker die daar tussen 1617 en 1619 werkzaam was. Van zijn pers is een twintigtal boeken verschenen, uitgaven die voornamelijk waren gericht tegen de Anglicaanse kerk en die tot grote ergernis van de Engelse regering in aanzienlijke hoeveelheden naar Engeland werden gesmokkeld.

Aan deze drukkerij, die enigszins vooruitlopend op de gebeurtenissen de ‘Pilgrim Press’ is genoemd, werd in 1922 ter gelegenheid van de 300-jarige herdenking van de overtocht van de ‘Mayflower’ een interessante studie gewijd door Rendel Harris en Stephen K. Jones, met een bijdrage van de Leidse historicus D. Plooij. Van deze, inmiddels zeldzaam geworden publicatie is nu een fotografische herdruk verschenen, aangevuld met nieuwe bibliografische beschrijvingen en enkele opstellen, dit alles onder redactie van R. Breugelmans, conservator oude drukken van de Leidse Universiteitsbibliotheek. Zonder twijfel het belangrijkste onderdeel van deze heruitgave is de nieuwe, door Breugelmans aan de eisen van de analytische bibliografie aangepaste fondslijst van de ‘Pilgrim Press’. Tekenend voor de grondigheid van het onderzoek van Harris en Jones is dat aan de lijst geen nieuwe uit deze drukkerij afkomstige werken konden worden toegevoegd. Wel kon van een twijfelgeval, een Nederlandse vertaling van een tractaat over de tien geboden van John Dod en Robert Cleaver, worden vastgesteld dat het zeker niet is gedrukt door Brewster, terwijl Breugelmans ook vraagtekens plaatst bij enkele andere werken uit de lijst.

In een bijdrage van J.A. Gruys wordt enige helderheid gebracht in het gebruik van sommige ornamenten in het drukwerk van de ‘Pilgrim Press’. Harris en Jones veronderstelden dat twee in de uitgaven van Brewster veel voorkomende sluitstukken waren afgedrukt van houten blokken, en derhalve kenmerkend zijn voor het typografisch materiaal van Brewster. Gruys betoogt echter dat het gaat om metalen afgietsels, die door tal van andere drukkers werden gebruikt, in sommige gevallen zelfs tot ver in de achttiende eeuw. Grote voorzichtigheid is derhalve geboden bij het gebruiken van dergelijk typografisch materiaal voor de identificatie van drukwerk. (Men leze in dit verband ook het recent verschenen artikel van P. Verkruysse e.a. over analytische bibliografie en literatuurgeschiedenis, ‘Wonen in het Woord - leven in de letter’, Literatuur, 5 (1988), p. 332-41.) Een laatste bijdrage is geschreven door de Amerikaanse kerkhistoricus Keith Sprunger, die veel onderzoek heeft verricht naar de Engelse puriteinse drukkerij in de Republiek. Hij geeft een evaluatie van de productie van de ‘Pilgrim Press’ en laat nog eens zien hoeveel waarde door de radicale Engelse protestanten aan de drukpers als instrument voor de verspreiding van hun godsdienstige propaganda werd gehecht.

P.G. Hoftijzer

C.J. Aarts & Mizzi van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters. Met een voorwoord van Nico Scheepmaker, Amsterdam, De Bijenkorf, 1989. 224 pp. ISBN 90 71442 23 3. f 14,95.

A.C. Duke & C.A. Tarnse, red., Too mighty to be free. Censorship and the press in Britain and the Netherlands, Zutphen, De Walburg Pers, 1987 [Britain and the Netherlands, vol. IX]. 206 pp. ISBN 90-6011-577-5. f 45,-.

Als gevolg van de commotie rond de affaire Rushdie staat de boekencensuur opeens volop in de belangstelling. Nu wil het toeval dat er onlangs twee publicaties rond dit thema zijn verschenen. Het warenhuisconcern De Bijenkorf liet in het kader van een ‘literaire boekenmaand’ in maart een speciale uitgave verschijnen, getiteld Verboden boeken. In dit leerzame boekje worden door C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm de lotgevallen van honderd verboden boeken geschetst, van Homerus' Odyssee tot Milan Kundera's De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, waaruit duidelijk blijkt dat censuur van alle tijden is. Verbijsterend detail is helaas dat De Bijenkorf inmiddels heeft besloten de verkoop van Rushdie's Satanic Verses te staken.

[p. 164]

Boekencensuur en drukpersvrijheid was ook het thema van de negende ‘Anglo-Dutch Historical Conference’, een periodieke ontmoeting van vooraanstaande Engelse en Nederlandse historici, die in 1985 te Londen werd gehouden. De lezingen van dit symposium die, gelijkelijk verdeeld over Engeland en Nederland, de periode van de vroege 16de eeuw tot en met de Tweede Wereldoorlog behandelden, zijn nu gepubliceerd in de reeks ‘Britain and the Netherlands’. Vanwege de ruimte wil ik mij hier beperken tot de Nederlandse bijdragen.

H.F.K. van Nierop beschrijft hoe in de 16de eeuw als gevolg van de centraliserende tendenzen van de Habsburgse monarchie de banden rond het boekbedrijf steeds strakker werden aangehaald, zowel op het gebied van de preventieve als repressieve censuur. Het is een ontwikkeling die nauw samenhangt met het optreden tegen de ketters, want de drukpers was hèt wapen bij uitstek van de Hervorming. Dat desondanks toch veel verboden publicaties verschenen, kwam omdat drukkers en boekverkopers (‘bookmen’ schrijft de auteur steevast) er op allerlei manieren in slaagden de censuur te omzeilen, maar ook omdat de feitelijke uitvoering van de censuur door de locale autoriteiten nogal eens werd verwaarloosd of zelfs bewust belemmerd.

In een bijdrage over censuur in de Noordelijke Nederlanden gedurende de 17de eeuw stelt S. Groenveld dat, ondanks de verbrokkelde staatkundige gesteldheid en het ontbreken van een staatskerk in de Republiek wel degelijk sprake was van overheidscensuur. In talloze verordeningen van zowel de Staten-Generaal als de gewestelijke en stedelijke autoriteiten werd de druk en verspreiding van ‘sediteuze boeken’ verboden. In de praktijk beperkte de censuur zich echter vooral tot aanstootgevende publicaties op kerkelijk en politiek gebied en hing bovendien veel af van de omstandigheden van het moment, waardoor de Nederlandse situatie in deze periode toch vrij gunstig afsteekt bij die in andere landen.

Dat er zoiets bestaat als vrijheid van drukpers is een notie die pas dateert uit de 18de eeuw. A.H. Huussen jr. behandelt - na een behartenswaardige inleiding over vrijheid van drukpers en censuur in heden en verleden - de ontwikkelingen t.a.v. de drukpersvrijheid in de turbulente overgangsperiode van Republiek naar Koninkrijk (1780-1810). De vrijheid van drukpers werd voor het eerst vastgelegd in een ontwerp constitutie voor de Bataafse Republiek van 1796, maar politieke instabiliteit zorgde weldra voor nieuwe beperkingen, culminerend in de strenge censuur na de inlijving door Napoleon. Belangrijker op de lange termijn was volgens Huussen de scheiding tussen uitvoerende en rechterlijke macht die in deze periode werd ingevoerd, waardoor de willekeur van de overheidscensuur tot op zekere hoogte werd beperkt.

De pershistoricus H.J. Scheffer beschrijft in welke mate de uitgevers en eigenaars van kranten gedurende de 19de en eerste helft van deze eeuw invloed uitoefenden op de redactie van het nieuws. Zowel de maatschappelijke verzuiling als commerciële belangen beperkten de bewegingsruimte van de journalisten. Een gunstige uitzondering was de Nieuwe Rotterdamsche Courant, waarvan de redactionele onafhankelijkheid in 1907 statutair werd vastgelegd. Dat de journalistieke vrijheid echter ook bij de NRC zijn beperkingen kende, blijkt uit het ontslag in 1936 van de correspondent buitenland M. van Blankenstein, die zich naar de mening van de eigenaars te kritisch had betoond t.o.v. Hitler-Duitsland. Scheffer is overigens niet erg optimistisch dat een dergelijk voorval, ondanks moderne ‘redactie-statuten’, in onze tijd niet meer zou kunnen voorkomen.

De laatste Nederlandse bijdrage in deze bundel is van de hand van R.A.H. Vos en gebaseerd op diens vorig jaar verschenen proefschrift Niet voor publicatie. De legale Nederlandse pers tijdens de Duitse bezetting. Vos onderscheidt in de houding van de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog drie fasen. Na een periode van ‘gentle persuasion’ (mei 1940 - juni 1941) werd de pers na de Duitse inval in Rusland blootgesteld aan een gedwongen nazificatie. De ommekeer in de oorlog in de loop van 1943 maakte de pers vervolgens steeds meer tot een verlengstuk van de Duitse propaganda. Door reorganisaties èn papierschaarste waren vele kranten en tijdschriften toen al van het toneel verdwenen. Opmerkelijk is dat de totale oplage van de resterende kranten in juli 1944 hoger was dan die aan het begin van de oorlog, al betekende dit geenszins dat de bezetter erin was geslaagd de bevolking voor de nationaal-socialistische zaak te winnen.

Too mighty to be free is een bijzonder aantrekkelijke en gevarieerde bundel waarin verschillende aspecten van de drukperscensuur in Groot-Britannië en Nederland aan bod komen. Het boek is tevens een bewijs van de groeiende belangstelling van historici voor het boekbedrijf in Nederland. Wie weet waagt nu, bijna 200 jaar na de baanbrekende dissertatie van J.T. Bodel Nijenhuis over dit onderwerp, iemand zich ook nog eens aan een modern standaardwerk over censuur en vrijheid van drukpers in de Nederlanden.

P.G. Hoftijzer

Hans Furstner, Geschichte des niederländischen Buchhandels Wiesbaden Otto Harrassowitz, 1985. 160 blz. geb.; ISBN 3-447-02494-1, DM 88,-.

Al weer enige jaren geleden publiceerde Hans Furstner zijn Geschichte des niederländischen Buchhandels. Omdat overzichtswerken over de geschiedenis van het Nederlandse boekenwezen schaars zijn wil ik hier toch nog even bij de verschijning van dit boek stilstaan. Wanneer iemand in minder dan honderddertig bladzijden de geschiedenis van boekhandel en uitgeverij vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst wil schrijven, doemt meteen de vraag op voor welk publiek zo'n boek bestemd is. De uitgever schrijft in het voorwoord dat de serie waarvan het boek van Furstner deel uitmaakt, bestemd is voor ‘Buchhändler jeder Art, für Bibliothekare, Studenten und Wissenschaftler aller an der Geschichte des Buchhandels und des Buchwesen interessierter Diszi-

[p. 165]

plinen, die sich rasch orientieren und auch über die Grenzen ihrer Länder hinaussehen wollen’. Ik vind dit een enigszins vage doelgroepomschrijving, bovendien vraag ik mij af of de hier omschreven groepen in veel gevallen niet meer geholpen zouden zijn met een uitgebreide beredeneerde bibliografie, die hen attendeert op publikaties die uitgebreider op een bepaald aspect van de Nederlandse boekhandelsgeschiedenis ingaan. Een boek als dit van Furstner is namelijk min of meer per definitie een compilatie van door anderen gedaan onderzoek en in veel gevallen zal het dus alleen als uitgangspunt gebruikt worden op zoek naar fundamentele werken. Een voorbeeld: Furstner besteedt vier pagina's aan het Franstalige boekenwezen in de Republiek in de achttiende eeuw. Die pagina's bestaan voornamelijk uit een becommentarieerde lijst van personen en bedrijven die zich met het uitgeven van Franse werken bezig hielden. De Rotterdamse uitgever Reinier Leers (1654-1714) krijgt hierin zeven regels toebedeeld. Natuurlijk verwijst Furstner vervolgens keurig naar de in 1983 verschenen dissertatie van O.S. Lankhorst, Reinier Leers (1654-1714). Uitgever en boekverkoper te Rotterdam. Maar door de opzet van dit boek ben ik nu eigenlijk nog niets wijzer: over Reinier Leers weet ik nog steeds haast niets, maar ook niet over het boek van Lankhorst. Kan ik hierin bijvoorbeeld een bibliografie verwachten van de ‘viele ursprünglich originalfranzosische Werke’ die Leers uitgaf? En hoeveel wordt er meegedeeld over Leers samenwerking met Pierre Bayle bij de uitgave van diens Dictionaire historique et critique?

Helemaal zinloos vindt ik echter het slot van deze paragraaf over de Franstalige boekhandel. Furstner stelt in vier regels dat Amsterdam in de achttiende eeuw ook een belangrijk uitgeverscentrum voor componisten was, dat Vivaldi er zich in 1737 en 1738 ophield en er verscheidene werken liet uitgeven en dat Locatelli zijn gehele werk bij de uitgever Le Cene onderbracht. Maar bij deze alinea ontbreekt elke verwijzing! Wie geinteresseerd is in de muziekuitgeverij in achttiende-eeuws Amsterdam moet dus zelf op zoek naar uitgebreidere literatuur!

Aan het compilatie-karakter van een boek als deze Geschichte des niederländischen Buchhandels kleeft echter nog een belangrijk bezwaar: onderwerpen die niet of nauwelijks onderzocht zijn, komen niet aan bod. Soms geeft Furstner dit expliciet toe. Hij wijst bijvoorbeeld op het belang dat de afgedrukte intekenlijsten in boeken kunnen hebben bij het bepalen van het koperspubliek en vervolgt dan: ‘Leider ist dieses Gebiet in die Niederlanden bis jetzt unerforscht.’ In veel gevallen heeft het echter tot gevolg dat de informatie die in de verschillende hoofdstukken gegeven wordt nogal van karakter verschilt. Zo geeft Furstner op blz. 16 een overzicht, in aantallen titels en procentueel, van de verschillende gebieden waarop Nederlandse incunabelen gedrukt werden (theologie is met 501 titels het best vertegenwoordigd, want daarmee verantwoordelijk voor 40,1 procent van de totale produktie). Op blz. 34 gaat hij in op de belangrijke plaats die het uitgeven van zeekaarten en boeken over zeevaart vanaf het begin van de zestiende eeuw gaat innemen.

Dit gegeven wordt echter niet getalsmatig onderbouwd: hij geeft geen indicatie van de hoeveelheid boeken die op dit gebied verscheen en ook niet hoeveel procent van de totale boekproduktie deze werken uitmaakten. Misschien is dit gegeven met de huidige stand van onderzoek nog niet te achterhalen, maar dat gaat niet altijd op. Furstner geeft bijvoorbeeld een overzicht van het aantal boekhandels in de acht grote steden van Nederland tussen 1828 en 1879 (met intervallen van tien jaar) en vervolgens van het aantal boekhandels in heel Nederland. Dit laatste gegeven wordt in het volgende hoofdstuk weer opgepakt en doorgevoerd tot 1980. Het aantal boekverkopers en uitgevers in de acht steden komt echter niet meer terug, terwijl het toch met enig turven in het Lijstenboek gemakkelijk te achterhalen zou zijn. Of vindt Furstner dit gegeven niet belangrijk voor de twintigste eeuw? Maar waarom is het dat dan wel voor de negentiende. Dezelfde vraag is te stellen naar aanleiding van Furstners behandeling van het antiquariaat. Over het antiquariaat in de negentiende eeuw doet hij wel de nodige mededelingen, maar over het antiquariaat in de twintigste niet. Hij vermeldt niet welk aandeel het antiquariaat heeft in het totaal van de omzet aan boeken in Nederland. De Nederlandse Vereeniging van Antiquaren wordt alleen in een voetnoot genoemd omdat die in 1946 werd toegelaten als buitengewoon lid van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, verder niets over de doelstellingen en activiteiten van deze vereniging of het aantal leden. Hetzelfde euvel gaat op voor Furstners behandeling van het veilingwezen. Hij beschrijft wel het begin van de vrijwillige veiling aan het eind van de zestiende eeuw, maar waar dat uiteindelijk in onze tijd toe geleid heeft komt niet ter sprake. Zelfs een simpel gegeven als het aantal veilinghuizen voor boeken dat Nederland in het begin van de jaren tachtig van deze eeuw telde is in Furstners boek niet te vinden. En zo zijn er meer omissies. Waarom komt de afkorting IDIL bijvoorbeeld in het hele boek niet voor, terwijl die toch van grote invloed was op het uitgeven tussen beide wereldoorlogen? Natuurlijk bevat het boek van Furstner veel informatie wel. Voor iemand die op de hoogte is met de huidige situatie in de boekhandel is bijvoorbeeld de mededeling dat omstreeks 1700 de korting voor de boekhandel tussen de tien en twintig procent bedroeg, maar dat de betalingstermijn dan soms wel tot twee of drie jaar kon oplopen, een opmerkelijk feit. En natuurlijk maken de zeventien pagina's bibliografie een weelde aan verdere literatuur vindbaar. Ik vraag mij echter toch af of deze geschiedenis, gepubliceerd in een oplage van 800 exemplaren en daardoor uiterst prijzig, de geschiktste manier is om geinteresseerden binnen te voeren in de fascinerende wereld van het Nederlandse boek.

Hans Hafkamp