De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 159]

Marginaliën

Amor librorum...

Wanneer men in het boekenvak van iets zegt dat het absoluut niet uitvoerbaar is, of niet rendabel te maken, heb ik hetgeen als zodanig wordt aangeduid altijd als een uitdaging beschouwd. Ik moet dan zelfs opassen niet tegen beter weten in te handelen. Maar wat is weten? Ervaren geeft in dit soort kwesties veelal een ander zicht op de zaak. Wat theoretisch niet kan, blijkt in de praktijk soms zeer wel uitvoerbaar, mits men bij die praktische uitvoering een beetje inventief te werk gaat. En wat minstens zo belangrijk is: men moet er in geloven! Toen ik begin jaren vijftig suggereerde, dat het wellicht zinvol zou zijn contacten te leggen in Oost-Europa om zo westerse universiteiten te kunnen gaan helpen bij het verwerven van slavisch materiaal van vóór en tijdens de oorlog, vond eigenlijk niemand dat een goed idee. Enkele collega's noemden een dergelijk plan zelfs ‘collaboratie met de vijand’. (De koude oorlog beheerste nog volledig het denken van zeer veel mensen). Anderen legden me uit, dat er niet voldoende vraag naar slavisch materiaal zou zijn om zo'n onderneming te rechtvaardigen. Ik wilde dat niet geloven en zette door.

Toen ik dan ook voor het eerst naar Praag ging in de zomer van 1955, bleek ik één der eersten, zo niet de eerste westerse handelaar te zijn die een poging waagde ‘achter het ijzeren gordijn antiquarische of tenminste uitverkochte boeken te verkopen. Dat bleek ook wel uit de ontvangst die mij ten deel viel.

Eén heer en twee dames kwamen mij van het vliegveld halen en men liet al snel doorschemeren, dat enig erotisch getint vermaak tot de mogelijkheden behoorde. Of men veronderstelde dat westerse zakenlieden daarvoor een voorkeur hebben, of dat men in eigen kring gewend was het zakendoen zo aan te pakken, kan ik niet beoordelen. Maar zulke ‘verlokkingen’ behoren zeker niet tot een exclusief Oosteuropees assortiment. Zolang de emancipatie van de mens (ik bedoel zowel mannen als vrouwen) nog niet is voltooid, zullen we wel van tijd tot tijd met dit soort ‘aanbiedingen worden lastig gevallen.

Ik deed alsof ik de suggestie niet had begrepen en maakte duidelijk dat ik geen frivole literatuur zocht, doch dat mijn belangstelling uitging naar bibliografie, recht en economie, taalkunde en etnologie, geschiedenis en archeologie. Mijn misverstaan had de gewenste uitwerking: de twee dames zag ik tot mijn opluchting niet meer terug. Zij maakten trouwens meer de indruk van overjarige padvindsters, dan dat zij geschikt leken, laten we zeggen, om tenminste een vrolijk feest op te luisteren. Ik werd in handen gegeven van Vladimír Žikeš.

Tegen het eind van mijn eerste bezoek kreeg ik nog wel een diner aangeboden van de Academie van Wetenschappen, waar ik als nog wel erg weinig wetend antiquaar aanzat met zeven mensen die ik voor partijgangers hield, en wier conversatie op mij geen ‘geleerde’ indruk maakte, wel een ‘aangeleerde’. Toen ik op de vraag naar de ‘toestand’ in het westen antwoordde, dat bij ons de arbeiders van honger in de straten lagen te sterven en dat de rijke kooplieden er gewoon overheen stapten op weg naar hun glimmende limousines, liep het diner met ongewone snelheid naar een vrij stroef einde en bleven mij in de toekomst dergelijke ‘uitnodigingen’ bespaard.

De man die mij met de twee dames van het vliegveld had gehaald dook ook nog één keer op. Ik mocht op een zondag, precies rond het uur waarop in de kerken de diensten plegen te beginnen, mee naar de openingsceremonie van de ‘Spartakiade’, een soort Oosteuropese Olympiade. Duizenden kinderen zwaaiden indrukwekkend gelijk met vlaggen en wimpels, bogen en draaiden, zodat zich voor het oog van de toeschouwer een fraaie golving van kleur en lichteffecten voltrok. Jongens deden zeer gedisciplineerde gymnastische grondoefeningen met een stok of een houten geweer in handen. Er werd me door mijn voortdurend overdreven enthousiast applaudiserende gastheer uitgelegd, dat al deze mensen alleen maar Vrede wilden en hoe blij ze waren in hun gelukkige Staat, die veiligheid en sociale zekerheid bood. ‘Kijk, U ziet hoe het levensgeluk en de zorgeloosheid van hen afstraalt’, zo werd me ongeveer voorgehouden. Op mijn vraag, waarom ze dat met namaakgeweertjes deden, werd geantwoord, dat zulks symboliseerde dat zij bereid waren te strijden om de vrede te behouden..

Vladimír Žikeš was voor de oorlog uitgever geweest en had zich daarbij toegelegd op bibliofiele uitgaven van Tsjechische literatuur en kunst. Eén van zijn uitgaven, een vertaling van Publilius Syrus uit 1946 met charmante illustraties van JA. Švengsbír (oplage 250 door de vertaler en de illustrator gesigneerde exemplaren) heb ik als aandenken aan hem nog altijd in mijn boekenkast staan.

Hij was na de communistische machtsovername in 1948 opgepakt en in een werkkamp heropgevoed. Toen ik hem beter leerde kennen, bleek dat zijn ‘bekering’ slechts uiterlijke schijn was en vandaar ook, dat hem slechts een werkkring was aangewezen op de afdeling antiquariaat van het staatsboekenbedrijf ‘Artia’.

Samen met hem bezocht ik de staatswinkels waar uitverkochte en tweedehands boeken, en soms ook antiquarische werken, werden verkocht tegen door een staatscommissie vastgestelde prijzen (minus 25% voor de handelaar uit het Westen!) die voor elk exemplaar van eenzelfde boek overal in het land dezelfde waren. Men had enorme lijsten met vastgestelde prijzen waarop ook te zien was hoeveel men bij aankoop

[p. 160]

voor een titel mocht betalen. Als een titel niet op de lijsten voorkwam, leverde dat een probleem op, dat binnen enkele weken of maanden door de staatscommissie werd opgelost.

Eens ontdekte ik in een zijkamer in één van die staatswinkels een enorme verzameling pamfletten over Jan Hus. Aangezien ik al heel vroeg een bijzondere voorkeur voor pamfletten had ontwikkeld, trilde ik van opwinding en vroeg hoeveel de gehele verzameling zou moeten kosten. Ik moest drie dagen later terugkomen. Men zou overleggen. Drie dagen later kreeg ik zowaar een bedrag te horen, uiterst nauwkeurig berekend, een soort H.P. Kraus-prijs (alleen bescheidener), want het had zelfs twee cijfers achter de komma. Ik vroeg om een afronding naar beneden indien ik alles, ook de doubletten, zou nemen. Dat kostte opnieuw 24 uur overleg en het resultaat was negatief: er mocht niets af. Ik bestelde de collectie toch, daar de prijs mij zeer gematigd voorkwam. Na enige maanden kwam de collectie inderdaad aan, keurig verpakt, daarbij was gevoegd één extra pakket van ca. 5 kilo. Daarin trof ik de factuur aan. De titels van al die duizenden pamfletten waren één voor één uitgetypt en van een prijs voorzien, soms niet meer dan enkele ‘heller’ (centen) en de factuur lag voor mij in vijfvoud. Een modern geautomatiseerde uitgever zou er de tranen van in de ogen krijgen. Ik maakte een nieuwe factuur van één regel voor de eigen administratie en bracht de verzameling in een presentabele toestand. Alle aantekeningen op titelpagina's en kaften (gelukkig veelal met potlood aangebracht), een enorm aantal administratieve nummers, werden weggegumd. Beschadigde omslagen hersteld of vervangen. Er werd een logische ordening aangebracht en voor elk pamflet een uit stevig karton gesneden, beschermende portefeuille gemaakt. Een voor de hand liggende bewerking, die echter tot mijn nooit aflatende verbazing, bij weinig antiquaren en verzamelaars een vaste gewoonte is.

Met Vladimír Žikeš trok ik door de Praagse straten en met hem leerde ik vele geheimen van deze wonderschone stad kennen. Hij bracht me naar het beroemde joodse kerkhof, ‘Beth Chaim’ (Huis des Levens) genaamd, dat uit de eerste helft van de 15de eeuw dateert. Men treft er o.a. de grafsteen van een vriend van de beroemde astronoom, Tycho Brahe, de Rabbi Jehuda ben Löw aan. Zikes voerde me naar beroemde koffiehuizen in ‘Staré Město’ en ‘Malá Strana’ (de Oude Stad en de zogenaamde ‘Kleine Zijde’, één der aantrekkelijkste oude stadsgedeelten aan de voet van de door het Hradčany bekroonde berg), waar in de bloeitijd van de jaren twintig en dertig de fine fleur van de Praagse kunstenaars had verkeerd. Hij bracht me naar de ‘Panská Ulice’ (de Herenstraat) waar eens Rilke enige tijd woonde. Een man van de Academie van Wetenschappen die mij de eerste keer als gids was meegegeven, bleek aanvankelijk niet te begrijpen over wie ik het had, toen ik naar Rilke's geboortehuis vroeg. Later kreeg ik een expert in de literatuurgeschiedenis mee, die me uitlegde, dat Rilke was geboren in een gezin van de rijke bourgeoisie, die in zijn kinderjaren als meisje gekleed was gegaan en later daartegen in opstand was gekomen, zich los had gemaakt uit het bourgeois milieu en een eigen weg was gegaan om met zijn gedichten de arbeidersklasse te verrijken. Toen bleek dat ik toevallig Rilke kon citeren en ook iets over zijn leven wist, koos hij een ander onderwerp en werd de rondleiding vrij snel beëindigd. Deze geleerde heb ik later niet meer ontmoet. In de volgende jaren zwierf ik bij elk bezoek vele, vele uren door de ‘Kleine Zijde’ en langs de Moldau, stond uren op de Karlsbrug me af te vragen waarom zo'n typisch Europese stad niet kon delen in de bevrijding van de politieke dwangbuis, doch slechts van het ene in het andere dwangbuis was gehesen.

plotseling zwijgen
twee mensen op de Karlsbrug -
een derde passeert

Deze haiku die ik vele jaren later schreef, typeert denk ik goed de sfeer die in de stad heerste. Hij ontstond bij de herinnering aan twee armelijk geklede mensen die elkaar staande hielden bij de beeldengroep ‘Piëta’ van Emanuel Max, en na eerst om zich heen gekeken te hebben, dicht bijeen naar elkaar toegebogen een fluistergesprek begonnen. Op het voetstuk van deze beeldengroep staat gebeiteld: O VOS OMNES QUI TRANSITIS PER VLAM, ATTENDITE ET VIDITE SI EST DOLOR SICUT DOLOR MEUS (O gij allen die hier voorbij komt, sta een moment stil en ziet of er smart is zoals mijn smart). De beeldengroep dateert uit 1859.

Met Vladimír Žikeš speurde ik in de vele boekwinkels naar bruikbaar materiaal. Niet alleen Praag stroopten we af, we bezochten ook de provincie, Pardubice - Olomoucky - Brno (het vroegere Brünn) - Bratislava (vroegere Pressburg) - Košice. We hadden steeds een bedrijfsauto ter beschikking met een betrouwbare chauffeur, in méér dan één opzicht! Met een zelfgemaakte radio beluisterden we onderweg radio Wenen, vooral gedurende de dagen van de Hongaarse opstand, toen we juist in de omgeving van Košice vertoefden.

Uit alle hoeken en gaten haalden we losse delen van belangrijke series en net zo lang reden we rond tot ze kompleet of althans zo goed als kompleet waren. Zo brachten we verschillende sets van de Monumenten van Geschiedenis en Kunst van Bohemen, de ‘Soupis památek historických a uměleckých v Kralovství Českem’ samen en eens slaagden we er zelfs in de krant ‘Národni Nowiny’ uit 1848-1850 bijeen te brengen. De redacteur van die krant was K. Havliček, die beschouwd wordt als de grondlegger van de moderne Tsjechische journalistiek.

Vladimír Žikeš was onvermoeibaar, ook in het verzinnen van tussenstops bij zijn vele vrienden en kennissen en overal werd wat gegeten en vooral gedronken. Hij was een liefhebber van lekker eten en kende overal de beste eethuisjes, waar hij ook duidelijk een geliefde en gekende gast was, want overal werden we met extra zorg omringd. Tegen bedtijd zag ik niet altijd alles nog even helder!

Ik begon toen ook boeken die ik meebracht om te lezen weg te geven aan de mensen die ik in de antiquariaten ontmoette. Voor graaf Schönborn, die in het antiquariaat aan de Karlsbrug werkte en altijd met een

[p. 161]

sierlijke gordijnkwast in de kleuren van zijn adellijke familie uit zijn broekzak bengelend, tegenover niemand een blad voor de mond nam en als zonderling enigszins werd ontzien (al moest hij veelvuldig bij de politie op het matje komen) moest ik altijd Lord Listers meebrengen. Maar bij alle dwaze en meestal bittere grappen die hij luidkeels in het Engels lanceerde, had hij zijn oren en ogen goed open. Niets ontging hem als hij bijzonder vrouwelijk schoon of een bijzonder boek in het vizier kreeg. Hij bezorgde me mijn eerste complete serie van het beroemde, sinds 1826 onafgebroken verschijnende tijdschrift van het Nationale Museum in Praag, Časopis Narodní Museum. Een oudere collega antiquaar herinner ik me gelukkig te hebben gemaakt met mijn exemplaar van Gertrud von Le Forts ‘Die Letzte am Schafott’. Het boek was in Praag niet te krijgen. Als tegenprestatie werd ik na werktijd door deze vriend meegenomen op een onvergetelijke wandeling langs de Moldau waar hij de plek wist vanwaar het zicht op de stad en het geluid van de Moldau het mooist waren en volmaakt harmoniëerden. Sindsdien kan ik Smetana's Moldau niet meer horen zonder een hevige emotie te ondergaan. Vooral die passage waar de muziek suggereert dat de wilde stroom tot rust komt en de majesteitelijke stad Praag binnenstroomt, ontroert me altijd weer hevig. Met Vladimír Žikeš bezocht ik ook het Strahov, het vroegere Praemonstratenzer klooster, gesticht in 1140, met zijn fraaie bibliotheek, gebouwd in de jaren 1782-83 door de architekt 1. Palliardi. Het is thans een soort museum van het boek.

Ook het Nostitz paleis werd me getoond, waar later de Nederlandse ambassade werd gevestigd. Toen wist ik natuurlijk nog niet, dat ik jaren later bij Ludwig Rosenthal's antiquariaat vele boeken uit de bibliotheek van Christian Wenzel Graf von Nostitz door mijn handen zou laten gaan. Die bibliotheek was in 1895 door de firma Ludwig Rosenthal's Antiquariat in

V.l.n.r. Anton Gerits en Vladimír Žikeš op de Karlsbrücke in Praag (juli 1955).

München gekocht en bij de verdeling van de voorraden uiteindelijk terecht gekomen in Hilversum (thans 's-Gravenhage).

Ik herinner me een fraaie uitgave van Saluste de Bartas, een dichter die naar ik meen Vondel inspireerde. Het was zijn Création du Monde uit 1603. Ook een mooi exemplaar van de toen al zeldzame uitgave van de Mémoires van Henri Duc de Rohan, Amsterdam 1646 (de beste uitgave), herinner ik me en een erg zeldzaam boek, de werkelijke eerste druk van Hainaults L' estat de l' Eglise (Genève, J.Crespin), 1556. Veel bibliografen houden de uitgave van 1557 voor de eerste druk!

Er was veel méér, maar het zijn natuurlijk de Franse boeken die mij het best zijn bijgebleven. In Bratislava gaf ik eens in het hotel bij de bali de Memoires van Willy Haas in bewaring, omdat ik door een zoon van Janota, (over de vader, de z.g. jongste bediende van het antiquariaat kom ik nog te spreken), werd uitgenodigd voor een glas wijn. Toen ik terugkwam, na middernacht, trof ik de nachtportier gebogen over mijn boek. Hij smeekte me het die nacht nog te mogen houden, zodat hij het kon uitlezen. Er kwamen zoveel mensen in voor die hij had gekend en boeken van Willy Haas waren in Tsjechoslowakije verboden. Ik schonk hem het exemplaar en hij viel me met tranen in de ogen bijna om de hals.

Bij de familie Janota werd ik, nadat ik er door Vladimír Žikeš was geïntroduceerd, kind aan huis. Janota zelf was notaris geweest vóór 1948 en sindsdien eveneens onderworpen geweest aan heropvoeding. Hij had tenslotte toestemming gekregen (hij was toen zeker al boven de zestig) ‘jongste bediende’ zoals hij het noemde, te worden in het staatsantiquariaat van Bratislava. Hij deed er inderdaad het minst interessante werk en met klanten praten was hem helemaal verboden. Toch was hij heel tevreden met deze ‘oplossing’: het gaf hem, zo zei hij, de gelegenheid veel boeken te zien en hij was 's avonds nog fit genoeg om verder te werken aan zijn levenswerk, een verzameling ‘Draadbindersliederen’. Of dat boek ooit verschenen is weet ik niet, maar zijn verzameling liederen die hij zelf uit de mond van de draadbinders had opgetekend moet overweldigend geweest zijn. Wat ik er toentertijd van begrepen heb, betrof het liederen, waarvan de tekst nooit vaststond, maar die herders elkaar over de bergen toezongen. De teksten dienden ook om mededelingen te doen en waren niet gespeend van historisch belang. Volgens Janota waren vele teksten van een hoog poëtisch gehalte. Soms werden er van die teksten, die kennelijk wijder bekendheid hadden gekregen, gezongen en intussen moesten we profiteren van de lekkernijen die op de bij de Janota's altijd gedekte tafel stonden, en, niet te vergeten gebruikmaken van de wijnautomaat, een glazen instrument, dat midden op tafel stond en waarbij je je glas kon vullen door het er onder te houden en tegen een palletje te drukken. Als je niet voldoende wijn dronk zei Janota telkens, zijn glas heffend: ‘inzwischen’. Menig glas heb ik ‘inzwischen’ gedronken in dat gastvrije huis, dat meer een klein museum van volkskunst leek.

Ik stuurde regelmatig doosjes met medicijnen voor zijn vrouw die ernstig aan spataderen leed, waarvoor

[p. 162]

toentertijd een in Nederland verkrijgbaar geneesmiddel erg heilzaam werkte. Soms bereikte zo'n doosje het goede adres, dikwijls werd het ‘in beslag genomen’ en ging het naar elders. Volgens Janota naar trouwe partijleden die aan dezelfde kwaal leden. Ik verstuurde kennelijk zo dikwijls een doosje, dat er altijd voldoende door de controle heen geraakten, want ik werd bij elk nieuw bezoek (ik kwam er toentertijd éénmaal per jaar) overladen met zoenen, koek, wijn en menig fraai geschenkje. Zo heb ik uit die tijd nog altijd wat stukjes Slowaakse volkskunst, waaronder fraai beschilderde leeggeblazen eierdoppen die met eindeloze zorg voor me werden ingepakt en die ik steeds veilig door de diverse douanecontroles wist te loodsen.

Janota wandelde met me langs de Donau, vertelde over vroeger, toen je in Bratislava de tram kon nemen naar Wenen en veel Slowaken zondags een dagtochtje naar Wenen ondernamen. Nu lag de Donau er verlaten bij, toenmaals waren er pleziervaartuigen en was alles feestelijk en open. Hoe verlaten en afgesloten Oost en West van elkaar waren, werd me spoedig nog duidelijker.

De zoon van Janota had me geïntroduceerd bij Tibor Bartfay, een beeldhouwer die Stalin-prijsdrager was. Ik ging dus met niet gering wantrouwen mee. Tibor Bartfay echter bleek een jonge man die beeldengroepen maakte voor openbare gebouwen en parken in de realistisch-socialistische stijl, maar daarnaast in zijn atelier hartstochtelijk experimenteerde met vrije vormen. Ik bezorgde hem op zijn verzoek een jaar later een boek over Kandinsky dat hij graag wilde hebben en kreeg in ruil een in was geboetseerd ontwerp voor een groep dansende kinderen, vrij sterk geabstraheerd, speels en van een naar mijn smaak prachtige verdeling van volume en ruimte. Ik pakte met zijn hulp het beeldje in een kistje gevuld met hooi en spijkerde het dicht. Toen ik de terugreis naar het westen aanvaardde, liet ik me per taxi naar de Tsjechoslowaaks-Oostenrijkse grens brengen, meldde me bij de Tsjechische douane en dacht de brug over de Donau over te steken om zo, aan de andere zijde een tram of trein naar Wenen te nemen.

Het kistje werd argwanend bekeken. Het moest open. Er werd nog argwanender in gekeken, het werd uitgepakt. Er werd vergaderd. Na een uur overleg en telefonades mocht ik het beeldje opnieuw inpakken. Een douanier hielp me en maakte me duidelijk dat ik gek was. Wie nam nu zo'n idioot beeldje mee?

Koffer in de ene hand, kistje onder de andere arm liep ik op de slagbomen toe die de weg naar Oostenrijk afsluiten. Opnieuw werden mijn papieren gecontroleerd, toen ging de slagboom een klein stukje omhoog als was het een oogluikend toegestane gebeurtenis. Half gebukt ging ik er onder door. Ik vroeg nog hoe lang het lopen was. Een paar minuten, zeiden ze. Het was laat en aardedonker. Ik zette de pas erin over de schaars verlichte brug. Toen flitsten er schijnwerpers aan die me in hun bundels licht grepen. Ik zag torens met soldaten en mitrailleurs. Zonder op of om te kijken liep ik verder, wachtend op de roep ‘Halt’, maar er gebeurde niets. In doodse stilte liep ik door, alleen het geluid van mijn voetstappen hoorde ik klinken als liep ik in een onderaardse gang, terwijl de bundels licht me vasthielden en me volgden tot ik aan de andere kant slagbomen zag en een soldaat me tegemoet trad met een ‘Grüss Gott’. Ik was in Oostenrijk.

Opnieuw moest ik het kistje uitpakken. Het liep inmiddels tegen middernacht. Geen vervoer richting Wenen meer denkbaar. Of toch? ‘Amor librorum nos unit’ bracht me uitkomst. Ik belde Rudolf Hofmann, de medefirmant van antiquariaat Gilhofer in Wenen uit zijn bed en hij kwam de 80 kilometer naar de grens rijden om me te ‘bevrijden’.

Het beeldje is later - helaas beschikte ik toen niet over voldoende financiële middelen om het in brons te kunnen laten gieten - langzaam uiteen gevallen om tenslotte geheel tenonder te gaan. Maar als ik de gave van het beeldhouwen zou hebben, zou ik het waarschijnlijk zo weer kunnen maken!

De laatste keer dat ik Praag bezocht, was ik niet alleen, doch had ik het geluk samen met mijn vrouw te zijn gegaan. Het was de vervulling van een lang gekoesterde wens haar Praag te laten zien. En hoe straalde Praag ons tegemoet!

Er heerste een sfeer van openheid en hoewel getemperd door een soort nerveuze spanning die overal voelbaar was, kon ik me een moment voorstellen waarom Praag vroeger het Parijs van de Balkan werd genoemd. Het was 1968. Overal werden bijeenkomsten gehouden in de openlucht. In de vele kleine passages die Praag rijk is en die een kenner van de stad de gelegenheid bieden lange afstanden te bekorten, hingen oproepen om deel te nemen in alle westerse talen, zelfs in het Nederlands.

We beleefden die vreugde over de naderende bevrijding mee. Zij ging echter gepaard met angst dat het toch nog net niet waar zou kunnen zijn. We genoten van de als uit een winterslaap ontwakende stad, liepen door de Lobkowitz tuin en zagen overal druk pratende mensen, druk doende, ja bijna uitzinnige jongelui, innig verliefde paartjes, alles was vol verwachting.

Toen we terugvlogen naar Amsterdam, omdat het visum afliep, hoorden we bij thuiskomst, dat juist die nacht de Russen waren binnengetrokken en zagen we enige dagen later die afschuwelijke beelden van ons geliefde Wenzelplem vol tanks en wanhopige mensen.

Wellicht is nu toch eindelijk meer hoop op beter tijden gerechtvaardigd en kunnen we binnen niet al te lange tijd weer in Wenen de tram nemen naar Bratislava.

A. Gerits