De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 155]

Een onbekende Keulse bijbeldruk in de Stadsbibliotheek van Haarlem
G.J. Jaspers

Het doornemen van negentiende-eeuwse catalogi van boekveilingen is voor de huidige liefhebber van het oude boek niet alleen interessant, het kan de lezer bij het zien van de titels en beschrijvingen ook nostalgisch stemmen. Want wie zich de geveilde bibliotheken voor de geest roept van collectioneurs als Visser, Meerman, Hultman, Koning en Alberdingk Thijm, om er maar enkele te noemen en ons tot Nederland te beperken, begrijpt dat ‘die Gnade der späten Geburt’ ook haar schaduwkanten kan hebben.

Onder de vaderlandse boekaucties van de vorige eeuw neemt de veiling die van 9 tot 14 december 1867 in de bedrijfsgebouwen van de firma Enschedé aan het Klokhuisplein te Haarlem plaatsvond een belangrijke plaats in. Het betrof hier een gezamenlijk optreden van de twee meest gerenommeerde antiquaren uit die tijd: Frederik Muller te Amsterdam en Martinus Nijhoff te 's-Gravenhage waarbij de door Izaak Enschedé (1681-1761) gestichte en door Johannes Enschedé I (1708-1780) en dr. Johannes Enschedé II (1750-1799) uitgebreide bibliotheek onder de hamer kwam.

Het feit dat hiermee een omvangrijk nationaal cultuurgoed in alle windrichtingen zou worden verstrooid, bleef niet onbecommentarieerd. Zo schreef de latere bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek M.F.A.G. Campbell een kritisch artikel in De Nederlandsche Spectator van 2 november 1867. Het was Campbell droef te moede ‘op het zien der titels van zooveel schoons, en goeds en zeldzaams als wel zelden in een enkele auctie wordt aangetroffen en (...) over het verlies, dat Nederland tegemoet gaat.’ De talloze belangstellenden die de veiling in het Enschedé-complex bijwoonden, begrepen vanaf het eerste nummer (het Abecedarium van Lourens Janszoon Coster) dat er weinig koopjes te halen zouden zijn. Het werd voor f 1.000 gekocht door de directeuren van Teylers Stichting te Haarlem.

Het is hier niet de plaats om verder over deze gedenkwaardige boekveiling uit te weiden. Hier zij volstaan met een verwijzing naar het artikel van Hellinga over de teleurstellende ervaringen van Henry Bradshaw, in die tijd bibliothecaris van de U.B. te Cambridge: ‘The Enschedé sale was most disappointing’ (Quaerendo 5 (1975), p. 303 e.v.). Bradshaw was een van de vele gegadigden bij deze veiling die achter het net visten. Daarentegen verwierf de Stadsbibliotheek van Haarlem wel enige werken. Bovendien verrijkten de directeuren van Teylers Stichting de Stadsbibliotheek met door hen op deze veiling aangekochte werken. En ook de burgemeester van Haarlem, mr. E.A. Jordens (1821-1894) liet zich niet onbetuigd. Hij was een jaar tevoren benoemd, nadat hij zes jaar gemeente-secretaris van Arnhem was geweest. Zijn schenking was een symptoom voor zijn engagement met de Spaarnestad, die onder zijn bestuur haar inwonertal verdubbelde en waar in stedebouwkundig opzicht veel goeds tot stand werd gebracht.

Jordens kocht voor twintig gulden lot 8: Deux fragments sur vélin d'une feuille du Psautier imprimé à Mayence en 1457; Fragment d'un vieux Bréviaire sur vélin, dont les charactères ressemblement à ceux du Psautier de 1457; Fragment d'une feuille de la Bible imprimée à Mayence en 1462; Feuille des Epistolae impr. par Schöffer à Mayence en 1470.

Reeds op 14 december bood Jordens zijn aankoop aan Heeren Burgemeester (!) en Wethouders van de gemeente Haarlem aan:

‘In de veronderstelling, dat de hieronder vermelde fragmenten belangrijk zijn, als stukken ter vergelijking van de eerste proeven der boekdrukkunst, heb ik deze aangekocht uit de bibliotheek der heeren Enschedé, ter gelegenheid van haren openbaren verkoop in deze week gehouden.

Het kwam mij voor, dat die stukken eene plaats mogen erlangen bij de verzameling Costeriana op het museum dezer gemeente aanwezig. Ik heb dus de eer ze aan de gemeente Haarlem ter plaatsing in vermelde verzameling aan te bieden. Deze stukken zijn de volgende: (...). In het vertrouwen, dat dit aanbod door U zal worden

[p. 156]

Burgemeester E.A. Jordens (1821-1894).
Foto: Gem. Archief Haarlem.

aangenomen, heb ik de eer mij met gevoelens van bijzondere hoogachting te noemen,
Uw dienstvaardige Dienaar
E.A. Jordens.

Het woord Mayence in de beschrijving van de fragmenten van kavel 8 in de veilingcatalogus was voldoende om de burgemeester van de stad van Lourens Janszoon Coster een aanzienlijk bedrag te doen neertellen voor een aantal fragmenten die met Mainz nogal weinig en met Costeriana al helemaal niets te maken hebben.

Om een indruk te krijgen wat er voor twintig gulden op deze veiling zoal te koop was, lijkt het interessant eens in de opbrengstenlijst na te gaan welke nummers er voor dit bedrag van eigenaar verwisselden. Wij beperken ons hierbij tot een vijftal werken.

Daar waren in de eerste plaats twee Nederlandstalige handschriften uit de vijftiende eeuw, getijdenboeken op perkament: kavel 683 telde 109 bladen en 11 miniaturen in goud en andere kleuren, nr. 684 telde 276 bladen en was geïllustreerd met initialen in goud en andere kleuren. Eerstgenoemd boek werd gekocht door Librairie Bachelin - De Horenne (Parijs), het andere door Enschedé. Voor twintig gulden kon men ook Nederlandstalige incunabelen kopen: kavel 279 is de Zwolse druk van de Epistelen en Evangeliën, bij Pieter van Os in 1487 (=IDL 1713: één compleet exemplaar in de K.B. en een fragment in Deventer in de Athenaeumbibliotheek). Het werd gekocht door de Rotterdamse boekhandelaar Dunk; 491 is het Bienboeck dat in 1488 bij dezelfde drukker verscheen en door de Brusselse boekhandel Fr.J. Olivier werd gekocht. Ten slotte ging voor hetzelfde bedrag de Antwerpse Gerard Leeudruk van Dionysius Carthusiensis, Spieghel der bekeeringhen der sondaren uit 1488 naar Nijhoff in 's-Gravenhage.

Muller en Nijhoff baseerden zich bij hun beschrijving van de fragmenten op de gegevens die zij erbij aantroffen van de hand van Johannes Enschedé I en die zij kritiekloos overnamen. In feite is alleen het blad van de Epistelen van St. Hieronymus uit Mainz afkomstig (cat. nr. *84). Het is blad 315, zoals een vergelijking met het exemplaar van deze druk in het Museum Plantijn-Moretus te Antwerpen laat zien. De fragmenten ‘sur vélin’ zijn noch uit een Psalter, noch uit een Breviarium en hebben evenmin iets met Mainz te maken. Zei niet pater Bonaventura Kruitwagen al dat, wie om-zo-te-zeggen niet met een brevier geboren is, er beter verre van kan blijven? De perkamenten fragmenten zijn strookjes uit missalen en wel uit een Missale ordinis sancti Benedicti (de observantia Bursfeldensi), (Speyer), Petrus Drach, 1498 (=Hain 11274, Weale-Bohatta 1681). De strookjes meten 240×35 en 250×40 mm; sign.II. nr. 62. Zij bevatten delen uit de mis voor St. Urbanus en St. Gregorius (25 mei). Het andere strookje komt uit een Missale Magdeburgense, in 1480 te Maagdenburg door Bartholomaeus Gothan gedrukt (Hain 11321, Weale-Bohatta 596). Het meet 320×130 mm en is een kolom druk van blad 229 (cat.nr. *109). Beide missalen zijn o.a. aanwezig in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel.

De beschrijving van het laatste fragment in dit ‘verrassingspakket’, ‘een blad uit de bijbel, in 1462 te Mainz gedrukt’, blijkt bij nadere beschouwing al evenmin correct. Reeds op het eerste gezicht is het duidelijk dat wij hier een druk uit Keulen voor ons hebben. Een zweem

[p. 157]

van twijfel over Mainz als drukplaats van deze bijbel koesterde blijkbaar reeds Jacobus Koning. In de door hem nagelaten papieren in de Stadsbibliotheek van Haarlem (sign. 187 B 64) bevindt zich een aantekening die betrekking heeft op deze, zoals Koning op gezag van Johannes Enschedé aannam, Bijbel van 1462: ‘In de nagelaten verzameling van den Heer Johannes Enschedé, te Haarlem, wordt bewaard een bedrukt blad in folio, van 4 bladzijden, hetwelk gemelde Heer heeft gehouden voor een verworpen blad of misdruk van den Bijbel van Faust en Gutenberg van den Jare 1462, welk blad is gevonden als moculateur (sic!) in den band van een Boek bij Aldus in 1499 gedrukt.(...) Het papiermerk is een schulp met het Jeruzalemsche Kruis zoo als No. 227 bij Jansen. Welke opgeeft, dat dit papier te Keulen gebruikt werd’.

Briquet geeft in zijn Les Filigranes dit watermerk onder nummer 4508. De bladspiegels van het dubbele blad vertonen twee kolommen van 41 regels. Zij bevatten delen van de Latijnse vulgaattekst van het Johannes-evangelie: blad 1 van IV.27 tot V.35 en blad 2 van XVII. 16 tot XIX.9. Van bl. lr^o mankeren de bovenste twee regels van kolom 1 en ontbreken van kolom 2 drie regels en een schuin toelopende rand tekst, variërend van 15 (boven) tot 25 (onder) mm. Blad lv^o mist in kolom 1 bovenaan 2 3/4 regels en aan de zijkant een strook tekst. Blad 2r^o mist in kolom 1 een halve regel tekst en in kolom 2 de laatste twee regels geheel en van regel 3, 4 en 5 v.o. een gedeelte. Ook hier is van de tweede kolom een (smal) strookje tekst weggesneden. Blad 2v^o heeft in de onderste vijf regels tekstverlies in kolom 1; van kolom 2 ontbreken in de bovenste regel twee woorden (ministri mei) en zijn in alle regels de laatste 2 of drie letters ‘weggelopen’.

Noch in Band IV van de Gesamtkatalog der Wiegendrucke, noch in Voulliéme, Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des fünfzehnten Jahrhunderts komt een Latijnse bijbel voor die qua lettertype met ons fragment overeenstemt. Wel vermeldt de Gesamtkatalog onder nr. 4230 een 41-regelige in Keulen gedrukte bijbel, maar de bladspiegelafmetingen verschillen aanzienlijk van die van het Haarlemse fragment. Dit heeft kolommen van 212 mm lengte, in GW 4230 meten ze 201 mm (exemplaar in Düsseldorf, Stadtund Universitätsbibliothek, sign. Bibl.Th.I.A8 (Ink.)). GW 4230 werd ca. 1477/78 bij Nicolaus Götz gedrukt.

Het Typenrepertorium van Haebler en de Veröffentlichungen der Gesellschaft für Typenkunde blijken (weer) onmisbare werktuigen bij de identificatie van deze onbekende druk. Haebler voerde als leidraad door het lettertypenlabyrint van de vijftiende eeuw de diverse vormvariaties die de hoofdletter M kon vertonen in. In ons bijbelfragment komt de M in twee gedaanten voor: de M⁵ en de M⁷⁴. Gecombineerd met de 104 mm van 20 regels druk leidt het spoor naar de Keulse drukkers Heinrich Quentell en Bartholämus von Unkel. Vermeld dient intussen ook te worden dat een andere bijbel die ca. 1477/78 bij Nicolaus Götz in Keulen verscheen (Type 1:98 G), voor zover het Haarlemse fragment dit toelaat, qua tekstverdeling over de kolommen en de bladzijden volstrekt identiek aan dit fragment genoemd kan worden, zoals een vergelijking met het exemplaar in de Stadsbibliotheek van Maastricht (sign. 180 F 1) aantoont (IDL 824). Dit geldt eveneens voor de Götzbijbel van 9 mei 1480, waarvan o.a. in de K.B. te 's-Gravenhage een exemplaar bewaard wordt (IDL 832). Götz drukte van 1474 tot 1480; hij had zijn lettervoorraad voornamelijk via Johann Helman, keizerlijk muntmeester en notaris te Keulen, van Johann Schilling verworven. Deze was in 1477 naar Bazel getrokken. De welgestelde Helman brengt ons terug bij Quentell, wiens schoonvader hij was en bij Unkel, die samen met Quantell de beide Nederduitse bijbels van ca. 1478 drukte. Inderdaad komen er met name in het boek Job van de eerste van de beide bijbels pagina's voor die uitermate overtuigend spreken voor de identiteit van het hier gebruikte lettermateriaal met dat van het Haarlemse fragment. Volgens Severin Corsten ‘rijpten’ de lettervormen tijdens het drukken van dit omvangrijke werk. Het ‘rijpste’ van de gebruikte lettertypen werd door de zetter C benut voor o.a. het boek Job. C was de laatste zetter van het trio dat het zetwerk voor deze bijbel verichtte. Onze voorzichtige conclusie kan dus luiden: Quentell (of Unkel) drukte omstreeks 1478 een bijbel waarvoor de Götz-bijbel van ca. 1477/78 (IDL 824) als model diende. Daarbij verdient Quentell een lichte voorkeur, omdat er onder de bijna 400 boeken die hij tussen 1479 en 1500 (met een onderbreking van vijf jaar tussen 1483 en 1487)

[p. 158]

drukte geen Latijnse bijbel te vinden is, hetgeen voor een drukker van zijn niveau verwonderlijk is. Van Bartholomäus von Unkel zijn gedateerde drukken slechts van 1480 tot 1484 bekend, wat niet wegneemt dat hij zijn activiteiten nog na laatstgenoemd jaar voortgezet kan hebben, want zijn gedateerde drukken vormen slechts een fractie van zijn totale fonds. Severin Corsten verdedigde in zijn artikel over de beide geïllustreerde Keulse bijbels van 1478/79 de these dat deze bijbels door Unkel gedrukt zijn, hetgeen gezien de omvang van dit karwei onwaarschijnlijk genoemd moet worden voor een drukker van zijn formaat.

De voltooiing van de Keulse Biblia latina door Heinrich Quentell of Bartholomäus von Unkel (ca. 1478) kan de aanleiding zijn geweest voor de breve die paus Sixtus IV op 18 maart 1479 aan de Keulse universiteit richtte. Hij prees deze om haar rechtzinnigheid en spoorde haar aan tegen drukkers, kopers en lezers van ketterse geschriften op te treden. Sixtus spreekt hierbij van ‘imperitia muliercularum’ (onkunde van vrouwtjes), die zich laten voorstaan op hun kennis van de bijbel. Hiermee kunnen zeer wel de Latijnonkundige begijntjes en nonnen bedoeld zijn, die uit de zo juist verschenen Keulse bijbels in de volkstaal hun kennis opdeden. Het antwoord hierop van de universiteit kan dan de bijbel in het Latijn van ca. 1478 geweest zijn, die bij de academische drukker Quentell (en/of bij Unkel) verscheen; dit tot vreugde van Sixtus. Of had deze een andere oorzaak (zie hieronder)?

Blijft de vraag, hoe een Latijnse foliobijbel, waarvan de oplage toch minstens op de gebruikelijke omvang van driehonderd exemplaren moet worden gesteld, op dit Haarlemse fragment na geheel kan verdwijnen. Het definitieve antwoord kan vooralsnog niet worden gegeven. Wel kan op een mogelijke oorzaak van deze verdwijning worden gewezen. Het zou kunnen zijn dat deze bijbel een buitengewoon grove (druk)fout bevat heeft, die de ergernis en woede van de (kerkelijke) autoriteiten wekte. Dat om een dergelijke reden een complete oplage werd vernietigd, is wel meer in de boekhistorie gebeurd (zie het artikel Bijbels van Ed Schilders in de Volkskrant van 24 december 1988, Folio, p. 21). Het Haarlemse fragment dat door Aldus als bindmateriaal werd gebruikt is dan aan deze ‘Einstampfung’ ontsnapt. Zo'n drastische ingreep kan in relatie gebracht worden met bovengenoemde tevredenheidsbetuiging van Paus Sixtus aan de Keulse universiteit. Deze en andere vragen rondom dit bijbelfragment in de Haarlemse Stadsbibliotheek zullen pas kunnen worden beantwoord als er een compleet exemplaar gevonden wordt. Want dat het bij dit Haarlemse fragment niet om maculatuur gaat of om een proefdruk van een verder niet voltooide bijbel, bewijzen de glossen in contemporain handschrift en de ingevulde initiaal op blad lr^o en 2v^o.

Het Haarlemse fragment van deze Keulse bijbel is als nr. 53 opgenomen in De blokboeken en incunabelen in Haarlems Libry. De Abteilung Gesamtkatalog der Wiegendrucke in de Oostberlijnse Staatsbibliotheek heeft dit fragment onder Biblia latina in de ‘Nachträge des GW’ opgenomen en de Universitäts- und Stadtbibliothek Köln kon haar lijst van in Keulen gedrukte werken met deze ‘schönen Fund’ (Oberbibliotheksrat dr. W. Schmitz) uitbreiden.

Mr. E.A. Jordens moge de Stadsbibliotheek Haarlem dan niet geschonken hebben wat hij veronderstelde, hij bezorgde de Spaarnestad - zoals 120 jaar na dato bleek - een unicum dat voor de incunabelkunde in het algemeen en voor de geschiedenis van de Keulse typografie in het bijzonder van grote betekenis is.

Literatuur

Catalogue de la Bibliothèque formée pendant le 18^e siècle par messieurs Izaak, Iohannes et le Dr. Iohannes Enschedé dont la vente aura lieu le 9 Décembre 1876 et jours suivants dans la Maison-Enschedé à Haarlem. Amsterdam - La Haye 1876. S. Corsten, Die Kölner Bilderbibeln von 1478. Neue Studien zu ihrer Entstehungsgeschichte, Gutenberg-Jahrbuch (1957), p. 72-93.

IDL: Incunabula in Dutch Libraries. A census of fifteenth-century printed books in Dutch public collections (Ed. Gerard van Thienen, bd. I-II, Nieuwkoop 1983.

G.J. Jaspers, De blokboeken en incunabelen in Haarlems Libry, Haarlem 1988.

J.W.H. Wheale, Bibliographia liturgica: catalogus missalium ritus Latini ab anno 1474 impressorum. Iterum ed. H. Bohatta, Londini 1928.