De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 151]

Herinneringen van een bibliothecaris 16
De bibliotheek als herberg
H. de la Fontaine Verwey

Gedurende twaalf jaar van mijn leven heb ik een ambtelijke titel gedragen die mij zinvol leek en met trots vervulde: conservator. Het woord heeft een klassieke klank en duidt een bezigheid aan die iets waardigs, bijna iets priesterlijks heeft: het bewaren van schatten, grote en kleine, bekende en onbekende, van en voor de gemeenschap. Later gepromoveerd tot bibliothecaris, voelde ik mij teleurgesteld. Wat zegt dat woord anders dan dat men iets met een bibliotheek te maken heeft? Terecht is dan ook in Frankrijk ‘conservateur’ de hogere en ‘bibliothécaire’ de lagere rang.

Tijdens de bezetting, toen ik de titel niet meer bezat en de grootste schatten van de UB buiten mijn bereik verstopt waren in schuilkelders, heb ik mij toch menigmaal waarlijk ‘conservator’ gevoeld. Het besef van de broosheid van het bestaan en de hachelijkheid van ieder aards bezit, werd tijdens de bezetting scherper beseft dan in vredestijd - het scherpst in uren van acuut gevaar. Levendig herinner ik mij een lezing in de UB voor een klein gezelschap (grote bijeenkomsten waren verboden) over het ‘Réveil’, de bekende religieuze beweging uit de vorige eeuw, door prof. Gerretson (de dichter Geerten Gossaert). Aan het eind van zijn rede riep de spreker met bewogen stem uit: ‘Bedenkt, mijne hoorders, dat wij waarschijnlijk voor het laatst bijeen zijn in deze stad, op deze plaats. Zal niet ook Amsterdam vallen als slachtoffer van de oorlog?’ Het gehele gehoor was in tranen bij deze profetie, die tenslotte niet uitkwam. Aan Gerretsons woorden moest ik echter denken, toen het kort daarna een haar scheelde of het brandende Engelse vliegtuig dat het Carlton-hotel in een puinhoop veranderde, was op de UB neergestort.

Niet alleen het behoud van het eigen bezit baarde veel zorg. Dikwijls gebeurde het, dat vervolgden en bedreigden een beroep deden op de ‘conservator’ (of zo men wil de ‘herbergier’) om onderdak en verzorging van dierbare manuscripten, boeken en papieren.

Van de vele gevallen van vluchtelingenhulp in de bezettingstijd wil ik er drie in het kort vertellen.

Het manuscript van de geleerde rabbijn

Verzoeken om een plaatsje in de herberg kwamen er van alle kanten en vele vluchtende boeken vonden een onderdak in de UB. Zo is b.v. de literaire nalatenschap van Slauerhoff gedurende de bezetting op de UB bewaard. Hoewel de ‘Bibliotheca Rosenthaliana’, onderdeel van de UB, door de Duitsers in beslag genomen en verzegeld was, kwamen er ook aanvragen van joodse zijde. Deze leidden vaak tot moeizame onderhandelingen omdat de eigenaren natuurlijk zekerheid wilden hebben dat de herbergier ‘goed’ was. Ik herinner mij een via derden gedaan verzoek van de kinderen van een overleden rabbijn in een Zuidhollandse stad om het onuitgegeven levenswerk van hun vader, een commentaar op het Boek Job, te redden. Ik verklaarde mij bereid het in de bibliotheek te bewaren, maar dat was niet genoeg. Tenslotte vond men de UB niet voldoende veilig. Wat nu? In arren moede bood ik aan het manuscript in mijn eigen huis te verbergen. Na veel aarzeling aanvaardde men dit aanbod. Zo werd op een donkere winteravond vóór acht uur (spertijd!) door een onbekende een zwaar, onhandig pakket bij mijn huis afgegeven dat ik met de grootste moeite in een van mijn overvolle boekenkasten propte. Ondanks huiszoekingen is het daar gedurende de gehele oorlog veilig gebleven.

Na de bevrijding bleek dat er van de familie van de rabbijn niemand meer in leven was. Het manuscript heb ik toen aan de inmiddels heropende (zij het zonder boeken; die waren nog in Duitsland) ‘Bibliotheca Rosenthaliana’ aangeboden, aan de opvolger van de betreurde conservator Hirschel, die met zijn gezin als slachtoffer van de barbarij gevallen was. Zijn plaats werd nu ingenomen door dr. Leo Seeligmann, vermaard deskundige op het gebied van het Oude Testament. Deze was uiterst nieuwsgierig naar de inhoud van het handschrift van de geleerde rabbijn. Helaas, het duurde niet lang of dr. Seeligmann kwam mij met zijn voorzichtige, met veel tussenzinnen gelardeerde welsprekendheid uitleggen dat naar zijn overtuiging het manu-

[p. 152]

De classicus dr. M. Boas.

script waardeloos maar dan ook volkomen waardeloos was. Daar stond ik, die zo mijn best gedaan had een goed conservator te zijn! Sindsdien ligt het commentaar op het Boek Job keurig gecatalogiseerd (dat wèl), maar verder onaangeroerd in een donkere kast van de ‘Bibliotheca Rosenthaliana’.

Dr. Boas en zijn bibliotheek

Vóór de oorlog was de geleerde dr. Marcus Boas een van de trouwste bezoekers van de UB. Hem heb ik niet gekend omdat hij reeds overleden was toen ik bibliothecaris werd, maar des te beter zijn weduwe, mevrouw Boas-Snuyff. Haar heb ik gedurende vele jaren steeds meer leren waarderen als een geestkrachtige, energieke en wijze vrouw.

Dr. Boas, een classicus van de oude stempel, werkte jarenlang aan de uitgave van de Disticha moralia van Dionysius Cato, een laat-Latijnse verzameling van korte leerdichten, die tijdens de middeleeuwen en de renaissance als schoolboek gebruikt werd en waarvan eindeloos veel drukken en vertalingen bestaan. De studie van deze tekst en van de nageschiedenis leidde ertoe, dat dr. Boas veel in aanraking kwam met incunabelen, postincunabelen en andere vroege drukken. Daarover schreef hij vele artikelen in het vermaarde tijdschrift Het Boek. Een bijkomend onderwerp van studie vormden de oude Amsterdamse gevelstenen die aanleiding gaven tot talrijke, vaak zeer vernuftige kleine studies in de publicaties van het Genootschap ‘Amstelodamum’.

In Amsterdam was dr. Boas vooral bekend als opleider voor het Staatsexamen, dat toegang verleende tot de Universiteit. Onder zijn strenge leiding konden zeer begaafde leerlingen er in slagen de studie van de oude talen in één jaar af te ronden. Voorbeelden daarvan zijn Isaac Kisch, de vermaarde civilist en rechtsfilosoof, en Jacques Presser, de historicus - beiden later hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. In de onlangs verschenen biografie van laatstgenoemde door Nanda van der Zee kan men lezen hoe hoog Presser zijn leermeester waardeerde. Voor hetzelfde boek schreef Boas' dochter dr. Henriette, enkele regels over de prachtige bibliotheek in de studeerkamer van het huis in de Den Texstraat, waar lesgegeven werd.

Over die boeken gingen de gesprekken die ik in 1941 met mevrouw Boas had. Het kostbaarste daarvan was het bijna voltooide handschrift van de Cato-uitgave, de indrukwekkende reeks van Cato-drukken en vertalingen die dr. Boas door jarenlang verzamelen bijeengebracht had, en de uitgebreide klassieke bibliotheek. Nu dreigende onheilen zich aankondigden, was het de liefste wens van mevrouw Boas en haar kinderen om het levenswerk en de boeken van de overleden geleerde naar een veilige plaats te brengen. Die wens is vervuld door de gehele boekerij tijdig onder te brengen in de Koninklijke stallen onder het Militiegebouw, die als hulpmagazijn dienst deden. De overbrenging geschiedde in vele kleine transporten om niet de aandacht te trekken van kwaadwillenden.

Na de bevrijding heeft mevrouw Boas bereikt, dat het manuscript van de Cato-uitgave is gepubliceerd onder de auspiciën van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen. De Catoverzameling en de correspondentie zijn door de

[p. 153]

familie ten geschenke gegeven aan de UB. Zo is dus het levenswerk van dr. Boas bewaard en is de UB met een zeer waardevolle aanwinst verijkt.

Romano Guarnieri en zijn boeken

De opvallend grote belangstelling die er in de jaren vóór de oorlog hier te lande in brede kringen voor Italië leefde, is voor een groot deel te danken aan één man: Romano Guarnieri. Door zijn bezielend onderwijs, zijn grote welsprekendheid en zijn hartveroverende charme heeft deze donkere zuiderling talloos velen de liefde voor Italië ingegoten, voor de taal, de letteren en de kunst. De ‘methode Guarnieri’ werd beroemd en alle deuren openden zich voor deze beminnelijke, onweerstaanbare apostel.

Zo werd Guarnieri in Nederland een gevierde figuur, al werd er wel eens gemompeld over zijn afkomst en vooropleiding. Zeker is, dat hij stamde uit een adellijk geslacht uit Adria (ten zuiden van Venetië) en dat hij in Amsterdam gekomen is als leraar aan de Berlitzschool waar hij zich spoedig van losmaakte. Beroemd was Guarnieri ook om zijn rijke bibliotheek van Italiaanse literatuur, die hij gulhartig ter beschikking stelde van zijn talloze leerlingen.

In 1943, enkele dagen nadat Badoglio na de val van Mussolini zijn bondgenoot Duitsland de oorlog verklaard had, klopte Guarnieri bij mij aan. De anders zo opgewekte man was bleek en nerveus. Hij vertelde mij dat hij de volgende dag door de Duitsers in Baarn geïnterneerd zou worden als onderdaan van een vijandelijk land. Twee zorgen beklemden hem: zijn vrouw, die hem niet volgen mocht in de ballingschap, en zijn bibliotheek, die als vijandelijk eigendom in beslag genomen kon worden. De zorg om zijn vrouw verbaasde mij; waarom mocht zij niet mee? Toen kwam het hoge woord eruit: het bleek dat zij niet getrouwd waren, omdat er nog een Italiaanse mevrouw Guarnieri was die niet scheiden wilde. Wat erger was: de Nederlandse vrouw was joods en verkeerde dus in acuut gevaar. Ik antwoordde hem graag te willen helpen, voor zover dat mogelijk was. ‘Wat je vrouw betreft’, zei ik ‘ligt de zaak eenvoudig. Zij moet ten spoedigste onderduiken. Ik kan je helpen bij het krijgen van valse papieren en een onderduikadres. Maar met de bibliotheek is het veel moeilijker. We hebben geen eigen vervoer meer en het zal een hele toer zijn die grote bibliotheek (ca. 10.000 delen) van de Van Breestraat (waar Guarnieri toen woonde), naar het Singel te krijgen. Hoe het ook zij, één ding moet direct gebeuren: een overeenkomst over de bibliotheek. Ik stel voor, dat we tegelijkertijd twee verschillende contracten maken, een van schenking en een van bruikleen. Als je niet terugkomt of als je bezittingen verbeurd verklaard worden, moet de bibliotheek gelden als een geschenk aan de UB; het contract van bruikleen is voor het geval je wél terugkomt; je kunt dan vrij over je boeken beschikken. Al naar de omstandigheden gebruiken we het ene of het andere contract’. Zo gezegd, zo gedaan.

Met enige moeite lukte het een betrouwbare verhuizer te vinden voor het transport van de boeken. Ik stuurde mijn vertrouwensman Ernst van der Linden naar de Van Breestraat om toezicht te houden en zei hem mevrouw Guarnieri vooral op het hart te drukken zich zo spoedig mogelijk tot mij te wenden voor een onderduikadres. Het transport verliep vlot en de Italiaanse boeken werden geplaatst in een van de boekenmagazijnen. Van der Linden vertelde dat hij mevrouw Guarnieri zeer nadrukkelijk op haar levensgevaarlijke positie gewezen had, maar dat zij ronduit geweigerd had haar huis te verlaten. Dat was een fatale beslissing: enkele dagen later werd zij gearresteerd en daarna naar Auschwitz gevoerd om niet terug te keren. Eerst veel later vernam ik de reden van dit onbegrijpelijk gedrag: kort tevoren had zij een waarzegger geraadpleegd en deze had gezegd dat haar niets kon gebeuren!

Na de bevrijding dook Guarnieri weer op. Hij verkeerde in tamelijk ontredderde staat en vond een liefderijk onthaal bij zijn grote vrienden prof. en mevrouw Pitlo. Alles was hij kwijt, behalve zijn boeken die in de UB op hem wachtten. Ik verscheurde het schenkingscontract en gaf hem de overeenkomst van bruikleen in tweevoud. Uit dankbaarheid voor de geboden gastvrijheid wilde hij, zoals hij herhaaldelijk verzekerde, zijn bibliotheek nalaten aan de UB.

Het zou echter anders lopen. In de naoorlogse tijd trachtte Guarnieri zijn oude ideaal te verwezenlijken: een post van buitengewoon hoogleraar aan een Nederlandse universiteit. De Amsterdamse faculteit wilde dat om formele redenen niet. Daarna deed hij moeite in Utrecht

[p. 154]

en had meer succes. Ik gunde hem dat natuurlijk van ganser harte, maar begreep op hetzelfde ogenblik wat dit betekende: de boeken zouden naar Utrecht gaan. Met tranen in de ogen kwam Guarnieri mij dit meedelen. Het was een hard gelag voor de UB.

De schim van Guarnieri (hij is niet meer onder ons) moge mij vergeven als ik beken dat ik een kleine wraak genomen heb: niet alle boeken zijn naar Utrecht gestuurd. Eén boekje heb ik achtergehouden, een boekje dat niets met Italië te maken had en een vreemde vogel was in Guarnieri's bibliotheek. Het was een Nederlands getijdenboekje in klein formaat uit de XVde eeuw met fraaie miniaturen in Utrechtse stijl. Zo bevat de Amsterdamse UB een kleine maar charmante herinnering aan de bibliotheek van Romano Guarnieri die in boze tijden bij haar een toevlucht vond, maar toen de vrede terugkwam een andere herberg zocht.