De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 112]

Herinneringen van een bibliothecaris 15
De verdwenen antiquaar
H. de la Fontaine Verwey

Het verhaal van de antiquaar die spoorloos verdwenen blijkt te zijn als een liefhebber een fèl begeerd boek van hem wil kopen, kwam ik voor het eerst tegen in de in 1949 verschenen boeiende dissertatie van F.F. Blok over Nicolaas Heinsius in dienst van Christina van Zweden. Dit avontuur overkwam Heinsius in 1651 in Parijs en hij vergat het heel zijn leven niet meer. Later, verdiept in Gérard de Nerval, las ik hoe de dichter een soortgelijke ervaring beleefde die hem diep aangreep. Daarover schreef ik in de eerste feestbundel voor dr. Abraham Horodisch, Amor librorum (1958). Weinig kon ik toen vermoeden dat ik zelf enige jaren later, ook in Parijs, in dezelfde voor de liefhebber rampzalige situatie zou belanden.

Hier volgt in chronologische volgorde een kort relaas van de drie gevallen die ik ken, waarin de plotselinge verdwijning van een antiquaar een boekenvriend ongelukkig maakt.

I

Nicolaas Heinsius (1620-1681), zoon van de Leidse filoloog Daniel Heinsius, was niet minder beroemd dan zijn vader. In tegenstelling tot deze laatste begeerde hij echter geen academische loopbaan. Hij was Leiden ontgroeid en voelde zich een cosmopoliet. Zijn ideaal was het om diplomaat te worden en aan een hof te leven. Een deel van zijn beste jaren bracht hij door in dienst van koningin Christina van Zweden, de geleerde vrouw die van Stockholm een tweede Athene wilde maken. Voor haar maakte hij grote reizen naar Frankrijk en Italië op zoek naar handschriften, munten en andere antiquiteiten. Tegelijkertijd was hij onvermoeid bezig met de opbouw van zijn eigen bibliotheek. Naar humanistisch model moest deze universeel zijn met sterke nadruk op de klassieke auteurs, waarvan hij alle gedrukte uitgaven wilde bezitten, bij voorkeur met aantekeningen in handschrift van beroemde filologen. Zijn boekenschat bestond tenslotte uit 13.000 delen. In 1683, bij de veiling na zijn dood, bracht deze boekerij de fameuze som van 25.000 gulden op. De catalogus werd verschillende malen herdrukt omdat deze gebruikt werd als bibliografisch handboek bij het academisch onderwijs.

Toen Nicolaas in 1651 in Parijs was, stroopte hij de boekwinkels in de Rue Saint-Jacques en de boekenkisten aan de Seine af. Op de Pont Neuf, die destijds vol stalletjes stond, vond hij iets uiterst begerenswaardigs: een exemplaar van Henri Estienne's editie van Columella, de Romeinse autoriteit over het landbouwbedrijf, met emendaties in handschrift van Scaliger. Natuurlijk moest en zou hij dit boek kopen, maar over de prijs kon hij het niet eens worden met de ‘bouquiniste’. Daarom liep hij quasi-onverschillig weg met het vaste voornemen terug te komen. Maar toen hij dit deed, had de koopman zijn stal-

Nicolaas Heinsius
door N. van der Laan naar W. van Mieris.

[p. 113]

Drukte op de Pont Neuf met de stalletjes. Gravure door Nicolas Guérard (ca. 1708).

letje afgebroken en bleek nergens meer te vinden, hoeveel moeite Nicolaas ook deed. Het geval van de verdwenen antiquaar is Nicolaas altijd dwars blijven zitten. Nog twee jaren voor zijn dood schreef hij erover aan een vriend.

II

Zijn leven lang is de dichter Gérard de Nerval (1808-1855) geboeid geweest door het thema van Faust in al zijn verschillende gedaanten. Nauwelijks twintig jaar oud vertaalde hij Goethe's Faust I - een vertaling die door de meester zelf geprezen werd. Naderhand was het vooral de Faust-roman van Fr. M. Klinger (1791) die Gérard bezighield. Bij Klinger is Faust een brave huisvader en dezelfde als Johan Fust (in werkelijkheid de compagnon van Gutenberg). Faust treedt hier op als uitvinder van de boekdrukkunst. Ondanks alle moeite slaagt hij er niet in zijn uitvinding aan de man te brengen. Spot, armoede en vervolging worden zijn deel. In wanhoop verkoopt de miskende uitvinder zijn ziel aan de duivel.

Naast andere versies van het Faust-verhaal was het vooral de roman van Klinger die Nerval inspireerde bij het schrijven van wat men noemen kan ‘zijn’ Faust: het drama L'imagier de Harlem, dat aan het eind van 1851 in Parijs zijn première beleefde - zonder veel succes overigens. Hier is niet Fust de hoofdpersoon, maar het onbegrepen genie Laurens Jansz. Coster, de Haarlemse houtsnijder die de boekdrukkunst uitvond. De miskende uitvinder moet onnoemelijk veel lijden en reist tevergeefs alle landen van Europa af. Coster wordt gered door de liefde van zijn vrouw Catherine en zijn dochter Lucie. Tenslotte triomfeert de uitvinding en er breekt een nieuwe periode aan: de renaissance.

Dertig jaar heeft Nerval moeten zoeken voor hij een exemplaar in bezit kreeg van de Franse vertaling van Klingers roman, Les aventures du Docteur Faust et sa descente aux enfers, Amsterdam (?) 1791. Hij zag het boek voor het eerst toen hij een schooljongen van dertien jaar was en daarbij beleefde hij een van de smartelijkste ervaringen uit zijn leven: de verdwijning van een antiquaar. Hier volgt het verhaal van dit kleine drama, verteld door Gérards oudere vriend Charles Monselet.

‘...Dertig jaar lang zocht Gérard naar Le doc-

[p. 114]

Gerard de Nervals in 1854. Foto van Nadar.

teur Faust et sa descente aux enfers, het was voor hem een herinnering en een wens uit zijn jeugd. De eerste maal dat hij het boek gezien had, was in een boekenstalletje op de Boulevard Beaumarchais; de prenten hadden hem aangetrokken door hun vreemdheid. Een ervan stelde een enorme Leviathan voor. De haren in de wind, ogen en mond vlammen spuwend, overigens gekleed als een Duitse burger in een kort jasje, een korte broek en grove schoenen, hield de Leviathan tussen duim en wijsvinger het stoffelijk overschot van Faust, dubbel gevouwen, dood...

Gérard de Nerval, toen nog een schooljongen, had naar de prijs van het boek gevraagd, maar de ‘bouquiniste’, een kleine grijsaard, even vreemd als zijn boek, vroeg een buitensporig bedrag, vijftien of twintig francs. Gérard was verbijsterd, zuchtte en begreep dat hij ervan moest afzien, Maar het lot bracht hem bijna iedere dag weer bij de onbekende Faust; hij had er enkele bladzijden van gelezen, hij wilde alles lezen. De ‘bouquiniste’, ongerust geworden, legde het boek in een vitrine met een slot. Toen besloot Gérard uit zijn spaargeld het nodige bedrag bijeen te brengen, maar toen hij na veertien dagen weer naar de Boulevard Beaumarchais ging, was het stalletje met zijn eigenaar verdwenen. De volgende dag kwam hij weer, maar de bouquiniste bleef afwezig. Hij informeerde waar de oude boekhandelaar woonde. Men stuurde hem naar de Rotonde du Temple; na verschillende krotten bezocht te hebben, vernam hij tenslotte dat de bouquiniste plotseling overleden was. Zijn boeken waren naar Hôtel Bullion (een verkooplokaal) gezonden en in partijen verkocht’.

Na dertig jaar vond Gérard het begeerde boek in de bibliotheek van Monselet, die het de dichter schonk. Dit was het gelukkige einde van het drama van de verdwenen bouquiniste, maar nu begon een ander, dat van Nerval meer zou vergen dan zijn zwakke gezondheid kon verdragen: het schrijven van L'imagier de Harlem.

III

Nu mijn geval.

In het begin van juni 1960 ontving ik een catalogus van een mij onbekende Parijse antiquaar: François Fournier, 29, rue Saint-Sulpice. Uiterlijk onderscheidde dit efemere drukwerkje zich in niets van de talrijke soortgenoten die maandelijks rondgezonden werden. Franse catalogi uit die tijd (tenminste de ‘gewone’) waren altijd gedrukt in La Roche-sur-Yon op goedkoop papier met min of meer versleten letters en voorzien van een blauw of groen omslagje. Tot zover was er dus niets bijzonders aan de hand. Toen ik de catalogus echter ging lezen, kreeg ik een schok. Het vreemde gevoel bekroop me dat deze catalogus voor mij gemaakt was. Een relatief groot aantal van de aangeboden boeken zocht ik sinds lang voor mijn kleine verzameling, Het ging niet om grote kostbaarheden, maar om boeken en boekjes die ontbrekende schakels vormden in mijn boekerij en die ik nodig had voor de studie van de onderwerpen die in de loop van de tijd mijn aandacht getrokken hadden.

Zie hier enkele voorbeelden die ik mij nog herinner.

Coryciana. Rome 1529, gedrukt met de ‘cancellaresca’, letter van Arrighi; Janus Secundus, Opera. Utrecht 1541, eerste druk van het werk van de grote renaissance-dichter; Vindiciae contra tyrannos. Edinburgh (=Bazel) 1579, eer-

[p. 115]

ste uitgave van de bekende verdediging van het recht van opstand; Guillaume Le Gangneur, La Technographie. Paris 1599, schrijfboek gegraveerd door Simon Frisius in zijn Parijse tijd; Ubbo Emmius, Opus chronologicum novum. Groningen 1619, met aantekeningen in handschrift van Peiresc, in een band met zijn monogram; A.O. Oexmelin, Histoire des aventuriers flibustiers. Paris 1699, beste uitgave van het zeeroversboek; Gustave Doré, Histoire de la Sainte Russie. Paris 1854, satirische geschiedenis van Rusland in beeld.

Het kostte heel veel moeite een bestelling gereed te maken. Immers, het was vrijwel ondoenlijk een keuze te maken uit zoveel begeerlijkheden en toch binnen de grenzen van mijn budget te blijven. Dezelfde dag nog deed ik de brief op de bus en daarna begonnen lange dagen van afwachten of het pakket uit Parijs zou komen. Helaas, er kwam helemaal niets, zelfs niet het fatale kaartje met ‘Livres vendus, regrets’. Ik herhaalde de bestelling, weer zonder resultaat. Ik belde een vertrouwde kennis in het Parijse antiquariaat (Fournier had geen telefoonnummer opgegeven) en vroeg hem naar François Fournier. ‘Nooit van gehoord’, luidde het laconieke antwoord. Ik begreep dat ik in het noodlot zou moeten berusten.

Toen ik enkele weken later met vakantie naar Frankrijk ging, was in Parijs mijn eerste gang naar de Rue Saint-Sulpice. Aan het eind van die nauwe, bochtige straat, dicht bij het Carrefour de l'Odéon vond ik no. 29, een smal, morsig huis. Inderdaad, het was een ‘librairie ancienne’, die er weinig florissant uitzag. De deuren en ramen waren gesloten en vergrendeld met traliewerk. Daar doorheen kon men in de etalage enkele zeer willekeurige boekjes zien liggen. Op de deur was, bepaald niet vandaag of gisteren, een smoezelig papiertje geplakt met de mededeling ‘Je reviens tout de suite’. Informatie bij de concierge en de buren leverde niets op. Niemand scheen iets van François Fournier af te weten. De volgende dag ging ik naar het Zuiden.

Een jaar later was ik weer in Parijs. Tegen beter weten in ging ik weer in de Rue Saint-Sulpice kijken. Alles was daar veranderd. Het smalle huis van het antiquariaat was met twee buurhuizen vervangen door een breed magazijn van radio's e.d. De huisnummering was gewijzigd, er was geen no. 29 meer. Ik ging me afvragen of het

Illustratie van Klingers Faust (Amsterdam 1791). De Leviathan met Fausts lijk.

antiquariaat wel ooit bestaan had. Maar... ik had het huis toch gezien, zelfs tweemaal, en dan - tastbaar bewijs - was er de catalogus.

Weliswaar kende ik al de wederwaardigheden van twee andere slachtoffers van de ‘verdwenen antiquaar’, Nicolaas Heinsius en Gérard de Nerval. Dat ik illustere lotgenoten had, was natuurlijk een troost, zij het een schrale. Ik zette de zaak uit mijn hoofd, maar dit kon niet verhinderen dat de gedachte over de mysterieuze François Fournier met zijn catalogus en zijn huis nu en dan opdook. Dat gebeurde toen ik het prachtige verhaal las van Jean Ray, La ruelle ténébreuse, waarin een steegje in oud-Hamburg onder de invloed van demonische

[p. 116]

Rue Saint-Sulpice naar een tekening van Charles Huard.

machten beurtelings verschijnt en verdwijnt. Ook een oude antiquaar speelt in deze novelle een rol. François Fournier schoot mij eveneens te binnen bij de lectuur van No. 13, een van de ‘ghoststories’ van Montague Rhodes James, de grote handschriftenkenner. Daar gaat het om een kamer in een oud Deens hotel die overdag nièt en 's nachts wèl bestaat en dan bewoond wordt door de geest van een middeleeuwse ketter die zijn ziel aan de duivel verkocht had.

Overigens: is het niet verstandiger quasi-occulte motieven terzijde te laten en ootmoedig te beseffen dat het leven van een verzamelaar nu eenmaal bestaat uit een aaneenschakeling van geluk en ongeluk, van veine en pech?