De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 106]

Het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden
Een vergeten hoofdstuk uit de geschiedenis van de bibliofilie
P.J. Buijnsters

Hoe komt het toch dat in Nederland bibliofiele verenigingen zo moeizaam gedijen, terwijl ze elders wèl schijnen te floreren? Waarom trekken Nederlandse boekverzamelaars zich liefst in hun schuilhoeken terug om er enkel bij veilingen of beurzen uit tevoorschijn te komen? Die laatste vraag is ook al eens gesteld door Kees Hartmans, destijds secretaris van het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden (1925-1942). De lotgevallen van dit vrijwel vergeten genootschap kunnen dan misschien geen antwoord geven op de gestelde vragen, zeker leren ze ons iets over de specifieke problemen van de Nederlandse bibliofilie.

Een vergeten genootschap, zei ik. Maar - en dat is juist het paradoxale - de mensen die die club jarenlang tot leven hebben willen brengen, waren zelf allerminst kleurloos. Tot de drijvende krachten binnen het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden hebben figuren behoord als Menno Hertzberger, ‘de prins van de Nederlandse antiquaars’ (zoals De la Fontaine Verwey hem heeft genoemd), de bezielende filoloog Willem de Vreese, de hoogbegaafde letterontwerper Sjoerd H. de Roos en de latere uitgever Reinold Kuipers. Niet de geringsten dus en de vraag wordt steeds intrigerender: waarom bij zoveel kwaliteit zo weinig blijvend resultaat?

Hertzberger zou later claimen dat het initiatief van hem was uitgegaan. In elk geval vond op 28 februari 1925 in het Amsterdamse ‘Krasnapolsky’ de oprichtingsvergadering plaats van het (Algemeen) Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden. Er werd onmiddellijk een voorlopig bestuur gevormd onder voorzitterschap van Dr. C.P. Burger Jr. (1858-1936), oud-bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam, met als medebestuurders P. Bausch, redacteur van Het Nieuwsblad voor den Boekhandel, Menno Hertzberger, de journalist Johan Koning, Gerard van der Linden, de uitgever Henk Prakke (grondlegger van de firma Van Gorcum te Assen) en S.H. de Roos. Omdat Burger in de redactie zat van het toonaangevende tijdschrift Het Boek, wist hij gedaan te krijgen dat daar regelmatig verslag werd uitgebracht van het wel en wee van de jonge vereniging. Zo vernamen de lezers van Het Boek dat er al op 30 april 1925 een door de schrijver Herman Poort (1886-1933) geleide afdeling Groningen van het Algemeen Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden tot stand was gekomen. Ook kwam er op papier een aparte Amsterdamse sectie onder leiding van opnieuw Burger, terwijl de mogelijkheid van andere afdelingen in Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Leiden nog werd ‘overwogen’. Intussen vergaderde men langdurig over statuten en over een huishoudelijk reglement.

Op 19 december van hetzelfde jaar kwamen de boekenvrienden in het Rijksmuseum bijeen om te luisteren naar een voordracht van prof. De Vreese over een door hem ontdekt Italiaans-Spaans-Nederlands woordenboek uit 1568. De Gentse hoogleraar Willem de Vreese (1869-1938) had het grootste deel van zijn wetenschappelijke loopbaan besteed aan het opzetten van een beschrijvende inventaris van alle Nederlandse manuscripten, de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. Als actief flamingant had hij echter in 1918 moeten uitwijken naar Nederland, waar hij zijn titanenwerk trachtte voort te zetten. Hij was iemand die alles groots zag en zijn hart bepaald op de tong droeg. Na afloop van zijn lezing nu leverde De Vreese gepeperde kritiek op het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden, reden waarom hij er ook geen lid van had willen worden. Hun doelstelling, in de statuten omschreven als ‘het wekken van belangstelling voor het boek’, klonk hem veel te vaag en te onwetenschappelijk in de oren. Hij van zijn kant bepleitte een heel andere aanpak: het doen uitgeven van een reeks van zeldzame en belangrijke teksten in facsimile. Uitgenodigd om hiertoe een plan op te stellen, trad hij nu alsnog toe tot het NVvB en werd zelfs meteen opgenomen in het bestuur. Samen met zijn Rotterdamse vriend en mede-redacteur van Het Boek Dr. E.F. Kossmann ging De Vreese aan de slag. Zijn project, dat Nederlandse geïllustreerde tekstuitgaven omvatte van incunabels tot en met

[p. 107]

V.l.n.r. C.P. Burger (eerste voorzitter) en H.E. van Gelder bij een tentoonstelling van de mooiste boeken van het jaar 1925 (foto: Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, Den Haag).

de negentiende-eeuwse Prikkebeen, werd op de jaarvergadering van 19 maart 1928 voor het eerst gepresenteerd. De ontvangst was lauw. Alleen Burger, zelf wetenschapsman, reageerde enthousiast. De Vreese had inmiddels ter realisatie van zijn ambitieuze plan ook kontakt opgenomen met Wouter Nijhoff, de uitgever van Het Boek en van talloze andere gedurfde seriewerken. Die wou wel graag eens een ledenlijst zien van dat Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden. Zijn brief aan voorzitter Burger van 5 februari 1929 moet als een koude douche zijn overgekomen:

Amice,

Met de Vreese en Kossmann heb ik, zoals U weet, vroeger reeds gesproken over de uitgave van een aantal Nederlandsche <Teksten>. Ik beschouwde dat als uitgave van een Vereeniging van <Nederlandsche Bibliophielen>, maar een dergelijke vereeniging is natuurlijk niet noodig. Ze zit niet in den aard van ons volk. [...]

Dezer dagen kreeg ik een lijst van hun namen. Ik heb mij afgevraagd hoe die bij elkander komen en waarom het er op die wijze geen tienduizend zijn, want zulke boekenliefhebbers hebben wij toch zeker in Holland bij tienduizenden.

In werkelijkheid schommelde het aantal leden rond de zeventig! Meer dan honderd zijn er zeker nooit geweest, ondanks alle inspanningen van het bestuur en de bescheiden jaarcontributie van f 5.-. Daar viel weinig mee te beginnen en al helemaal niet, omdat zich van begin af aan binnen het Verbond geheel verschillende gezichtspunten manifesteerden. Er waren er, zoals Henk Prakke, die een soort culturele volksuni-

[p. 108]

versiteit nastreefden. Anderen wilden een zakelijk-wetenschappelijke richting inslaan, terwijl weer anderen een puur technische of een bibliofiele belangstelling toonden. Ook kwam de vraag naar voren, of de hoofdwerkzaamheid van het Verbond moest liggen op landelijk vlak dan wel in de plaatselijke afdelingen. Maar dat probleem loste zich vanzelf op, toen de enige feitelijk existerende afdeling in Groningen na enige jaren van het toneel verdween. Voortaan was het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden een louter Hollandse, zeg maar Amsterdamse aangelegenheid geworden.

Wouter Nijhoff schrok met recht - niet wegens het geringe aantal leden maar vanwege de heterogene samenstelling. Men krijgt de indruk dat het merendeel hoofdzakelijk in de moderne ‘schone letteren’ geïnteresseerd was, mits die liefde ook weer niet te veel geld kostte. Een gunstige uitzondering op de doorsneevrijblijvendheid vormde de boekbindster Elisabeth Menalda (een van de zeer weinige vrouwen binnen het NVvB), die herhaaldelijk aandacht vroeg voor de relatie bibliofiliehandbindkunst.

De voornaamste aktiviteit van het Verbond in de periode-Burger heeft bestaan uit het enkele malen tussen 1926 en 1932 organiseren van een tentoonstelling van de vijftig beste in Nederland vervaardigde boeken uit een bepaald jaar. Dit lofwaardig initiatief is pas in 1948 weer voortgezet. Omdat er van die vroegste exposities geen geïllustreerde catalogus werd uitgegeven, bleef er toch maar weinig van hangen. Verder organiseerde men in Amsterdam en Groningen lezingen met sprekers als Berend Modderman (over zijn specialisme: Japanse houtsneden), de tekenaar Johan Dijkstra (‘De moderne boekillustratie’) en de dichter Jan Engelman (‘Het schoone boek’). Ook bemiddelde het Verbond bij de overdracht van een collectie van 800 Nederlandse bibliofiele boeken, die de verzamelaar M.B.B. Nijkerk uit Brussel in 1931 aan het Stedelijk Museum van Amsterdam zou schenken. Tenslotte werd op Burgers instigatie in de jaren 1929 en 1930 een driemaandelijks Verbondstijdschriftje Voor onze Boekenvrienden aan de leden toegestuurd. In feite betrof het hier echter niet meer dan een overdruk van Het Boek met eigen omslag.

In 1931 raakte het NVvB in een diepe crisis. Burger was op 21 februari teruggetreden als voorzitter en redactielid van Het Boek. Prompt hield nu ook de berichtgeving over het NVvB in dit tijdschrift op, zodat de sporadische aktiviteiten van het Verbond zich voorlopig in een semiduisternis afspeelden. Willem de Vreese had inmiddels al verbitterd afgehaakt. Hij had in het Verbond slechts een middel gezien in het belang der filologie. Bovendien werd hij geobsedeerd door het idee dat voor hem de klok op vijf voor twaalf stond. Die resterende tijd wilde De Vreese niet verdoen met wat hij beschouwde als een stel indolente dilettanten. Illustratief voor de schemertoestand rond het NVvB was het briefje dat hij 8 februari 1932 aan penningmeester Hertzberger stuurde: ‘Reeds lang ben ik van plan te bedanken, maar kon dat niet doen, aangezien ik de naam en het adres van den nieuwen secretaris niet kende.’ Nu moet men bij alle kritiek op de opvolgers van Burger niet vergeten, dat de economische crisis van de jaren dertig een bibliofielenclub tot iets onwezenlijks maakte. Iemand als bijvoorbeeld de oud-secretaris mr. H.F. Wijnman, werkzaam aan de Amsterdamse universiteitsbibliotheek, moest op 3 november

[p. 109]

Mr. Bas Kist (midden, met bril) in actie als bibliofiel.

1933 zijn lidmaatschap opzeggen wegens de zoveelste salarisverlaging. Het regende bedankjes. Belangstelling was er daarentegen volop van drukkers en uitgevers die aan het Verbond iets dachten te verdienen, totdat ze merkten om hoe weinig potentiële afnemers het ging.

Na het aftreden van Burger is ir. A.A.W. Santing te Amersfoort even voorzitter geweest, maar hij vertrok naar het buitenland, zijn medebestuurders in grote verwarring achterlatend. Tenslotte kozen de leden in 1932 een nieuwe voorzitter in de persoon van S.H. Roos (1877-1962) uit Hilversum. Niet onbegrijpelijk dat het Verbond daarmee in ander vaarwater belandde. Het werd nu sterk de richting van de boekontwerpers ingestuurd, zoals reeds blijkt uit de fusie in datzelfde jaar met de Vereeniging ‘Museum voor de Grafische Vakken’ te Utrecht onder leiding van jhr. dr. M.R. Radermacher Schoren. De bedoeling was dat het orgaan van die vereniging, Het Grafisch Museum, vanaf zijn derde jaargang (1933) tegelijk als Verbondsblad zou fungeren. Die koppeling pakte slecht uit. Het NVvB werd erdoor op hoge kosten gejaagd en verloor zijn herkenbaarheid. Wel staan in de acht jaargangen van Het Grafisch Museum (1931-1938) enkele fraai geïllustreerde bijdragen van mensen als Berend Modderman (uiteraard over Japanse prenten waarvan hij een groot verzamelaar was) en J.D.C. van Dokkum. Maar de doorgaans populaire toon geeft aan het geheel toch een efemeer karakter.

Het blijft een raadsel waarom een zo beweeglijke geest als Menno Hertzberger, penningmeester sinds de oprichting, het zo lang binnen het NVvB uithield. Keer op keer kwam hij met originele suggesties, die echter even gemakkelijk weer werden afgewimpeld. Omdat sommige buitenstaanders het Verbond te professoraal vonden, opperde hij in juni 1936 het idee voor praatavonden in informele sfeer, bijvoorbeeld thuis bij een particulier verzamelaar. Een be-

[p. 110]

vriende klant van hem, de bankier Paul Auerbach, wiens unieke collectie Griekse drukken thans een van de schatten van de U.B.A. vormt, was graag bereid om een beperkt aantal boekenvrienden in zijn woning te ontvangen. Maar er wordt, tenminste in het notulenboek, nooit meer van de zaak gerept. Tenslotte verloor Hertzberger zijn geduld. In september 1935 had hij de Nederlandsche Vereniging van Antiquaren opgericht, zodat hij nu misschien over een beter forum dacht te beschikken. In elk geval kwam het tijdens de bestuursvergadering van 16 november 1937 tot een uitbarsting. Ik citeer de notulen: ‘De heer Hertzberger vindt het dagelijksch bestuur te weinig actief, waaronder spreker den Voorzitter en den Secretaris verstaat. De heer De Roos beaamt dit maar zegt zelf niet meer actief te kunnen zijn. Hij kan voor het Verbond niet meer warm loopen en dientengevolge gaat er van hem ook niets uit. De secretaris [Kees Hartmans] doet wat des secretaris’ is: hij roert alleen zijn potlood, al komt hem onwillekeurig in gedachten het bepaalde in art. 5 (...) dat ook de penningmeester deel uitmaakt van het dagelijksch bestuur.’ Kort na deze frontale botsing zijn zowel De Roos, Hertzberger als Hartmans afgetreden.

Op 20 juni 1938 trad een nieuw bestuur aan met de Amsterdamse officier van justitie mr. Bastiaan Kist (1899-1976) als voorzitter en de jonge Groningse copy-writer Reinold Kuipers als secretaris. Men hen maakte het inmiddels dertien jaar oude Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden een verse start. Al bij zijn eerste optreden verklaarde Kist dat het zijn doel was om ‘het verbond te leiden in de richting van een bibliofielenvereeniging’. Daartoe werd een eigen tijdschrift noodzakelijk geacht, dat tevens voor de leden als kontaktorgaan zou kunnen dienen. De relatie met Het Grafisch Museum werd nu opgezegd. In plaats daarvan verscheen in maart 1940 het eerst nummer van Imp. Tijdschrift voor het Nederlandsche verbond van boekenvrienden onder redactie van Reinold Kuipers. De merkwaardige naam was een afkorting van de drukkersterm imprimatur en hield en passant een verwijzing in naar het zetfoutenduiveltje. Op de geschiedenis van Imp. hoop ik in een volgend artikel terug te komen. Voor dit moment moet worden volstaan met de konstatering dat het NVvB met het verschijnen van Imp. als het ware transformeerde van een vereniging in een tijdschrift. Voor het aantal contribuenten maakte dat weinig verschil, al kwamen er nu wel nieuwe leden/abonnees bij. Een volledige ledenlijst is bij mijn weten nooit gedrukt, maar tot die later aangesloten boekenvrienden hoorden bijvoorbeeld de verzamelaar en bibliograaf mr. F.W.D.C.A. (‘Freke’) van Hattum, de bankier en bandofiel Paul May en de antiquaar en prenthandelaar Simon Emmering.

Ondanks die kleurrijke persoonlijkheden heeft het NVvB het niet ‘gemaakt’. Hoewel formeel nooit opgeheven, is het de facto na 1942 voorgoed ingeslapen. De geschiedenis van dat zo idealistisch opgezette Verbond stemt tot nadenken. Men kan lang speculeren over de vraag waarom het mis ging. Lag het aan de economische omstandigheden, aan de gebrekkige organisatie, aan het Nederlandse individualisme of aan een combinatie van al die factoren? Zeker is alleen dat boekverzamelaars zich niet zo makkelijk laten organiseren als genealogen. Wat is nu een ‘boekenvriend’? Iemand die graag

[p. 111]

leest en soms wel eens een boek koopt? Die onduidelijkheid van doelstelling heeft van begin af aan het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden verlamd, alle ideële motieven ten spijt.

Afwisselend hebben boekhistorici (Burger, De Vreese), boekverzorgers (De Roos) en boekverzamelaars (Kist, Van Hattum) het initiatief genomen. Deze laatste fase, waarin Imp. werd gelanceerd, bood echter het meeste perspectief, omdat het bestuur toen voor het eerst enkele gelijkgestemde vrienden en actieve boekverzamelaars telde, die elkaar geregeld troffen in het antiquariaat van Salomon Israël te Amsterdam. Voorzitter Kist bracht een schitterende collectie Franse prenten (Daumier, Odilon Redon, Bresdin) bijeen; Van Hattum verzamelde Nederlandse topografie en liedboeken uit de zestiende en zeventiende eeuw, terwijl een ander lid, mr. Georg Tielens, altijd op jacht was naar zeldzame kookboeken. Maar de oorlog is hier als spelbreker opgetreden. Na mei 1940 hadden ook de boekenvrienden wel andere dingen aan het hoofd.

Bronnen:

Het archief van het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden is door Reinold Kuipers op 28 augustus 1980 gedeponeerd in het Rijksmuseum Meermanno Westreenianum te 's-Gravenhage. Dit niet volledige archief bevat naast enkele mappen met correspondentie nog twee notulenboeken van de leden- en bestuursvergaderingen. Helaas ontbreekt een ledenlijst. Mijn dank voor velerlei informatie geldt allereerst de heer Reinold Kuipers te Amstelveen; verder directeur dr. J. Offerhaus en mevr. H. Scholten van het Rijksmuseum Meermanno-Westreemanum, mr. J. Kist (vader van mr. Bastiaan Kist) te Velp en prof. mr. H. de la Fontaine Verwey te Amsterdam.

Veel informatie over de beginperiode van het NVvB vindt men in Het Boek 14-20 (1925-1931) onder de rubriek Varia. Een mooie evocatie van de Amsterdamse bibliofielenkring kort vóór 1940 gaf H. de la Fontaine Verwey in zijn voorwoord op ‘De verzameling van mr. F.W.D.C.A. van Hattum’ (prijscatalogus antiquariaat Meijer Elte/Den Haag, mei 1980).