De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 91]

Boekbesprekingen

Goed gezien. Tien eeuwen wetenschap in handschrift en druk. Catalogus van de tentoonstelling ter gelegenheid van het vierhonderdjarig bestaan van de Universiteitsbibliotheek te Leiden (Rijksmuseum van Oudheden, Leiden).
Leiden, Universiteitsbibliotheek/Universitaire Pers Leiden, 1987. 192 blz. ISBN 90-6385-141-3.
Prijs: f 25,-.

In 1987 was het vierhonderd jaar geleden dat de oudste Universiteitsbibliotheek van ons land, die van de Leidse Universiteit, werd opgericht.

Dit feit werd onder andere herdacht met een in het Rijksmuseum van Oudheden georganiseerde tentoonstelling en met de verschijning van een daarbij behorende catalogus. Voor de opzet van de tentoonstelling koos men bewust niet voor één van de meest gebruikelijke vormen, het historisch overzicht van ontstaan en groei van bibliotheek en collectie of de bloemlezing van hoogtepunten uit de verzamelingen. De laatste opzet was in 1967 te zien in het Stedelijk Museum de Lakenhal in Leiden (Schatten uit de Leidse Bibliotheek), terwijl van het historisch overzicht het eerste deel al was getoond op de in 1975 in het Rijksmuseum te Amsterdam gehouden jubileumtentoonstelling Leidse Universiteit 400. Stichting en eerste bloei. In plaats daarvan koos men voor de herdenkingsexpositie van 1987 voor een thematische aanpak: onder de titel Goed gezien. Tien eeuwen wetenschap in handschrift en druk werd een overzicht gegeven van duizend jaar illustratie van wetenschappelijke boeken, lopend van de periode van Karel de Grote tot en met de 18de eeuw.

Het gekozen uitgangspunt is een paraplu, waaronder de rijke en veelzijdige verzamelingen van de Leidse Universiteitsbibliotheek uitstekend kunnen worden samengebracht en dat tevens de gelegenheid geeft onder de 120 catalogusnummers een behoorlijk aantal van de beroemdste schatten van de collectie te tonen. De keuze van de thema's en de invulling ervan is in het algemeen zeer overtuigend, zodat men de organisatoren het binnensmokkelen van enkele blikvangers (vooral in de inleidingsrubriek ‘Schrift en beeld’ leende zich daarvoor uitstekend) met genoegen zal vergeven.

Een lofwaardig streven was het besluit om de omvang van de expositie beperkt te houden teneinde de bezoeker een uitputtingsslag te besparen.

Ook in de wijze van presenteren van de getoonde stukken had men zich bijzonder ingespannen om de kijker te boeien en niet, zoals bij boekententoonstellingen maar al te makkelijk kan gebeuren, af te schrikken.

De catalogus die de tentoonstelling begeleidde is een 192 pagina's dik boekwerk met ongeveer 180 zwart-wit afbeeldingen en 32 kleurenplaten, inleidende artikelen bij verschillende rubrieken en teksten bij de geëxposeerde stukken, die in lengte variëren van zeven regels tot meer dan een bladzijde. Het merendeel van deze objectteksten werd geschreven door medewerkers van de Universiteitsbibliotheek: drs. R. Breugelmans (oude drukken), prof. dr. P.F.J. Obbema (westerse handschriften), drs. D. de Vries (kartografie) en drs. J.J. Witkam (oosterse handschriften); dit team is aangevuld met drs. L.D. Couprie van het Kunsthistorisch Instituut, die een deel van de teksten van de rubriek ‘Het krijgsbedrijf’ voor zijn rekening nam, en enkele specialisten, die één of twee nummers verzorgden. Externe specialisten werden ook aangetrokken voor diverse rubrieksinleidingen en voor een algemene inleiding. Het totale aantal van zestien auteurs maakt duidelijk dat de taak van Breugelmans, die als eindredacteur optrad, zeker niet eenvoudig is geweest, maar geconstateerd kan worden dat hij er op uitstekende wijze in geslaagd is de reeks van bijdragen tot een homogeen geheel te smeden.

Het begin van het boekwerk is wat topzwaar. Na een voorwoord door bibliothecaris drs. J.J.M. van Gent en een heldere verantwoording van Obbema volgt een bijdrage van drs. W. Otterspeer, die blijkens het voorwoord bedoeld is als ‘de meer algemene introductie op het thema’. Deze inleiding, die de titel Het boek en de werkelijkheid draagt, is boeiend, maar heeft meer het karakter van een zelfstandig essay dan van een introductie op de catalogus. Als werkelijke inleiding fungeert veeleer Obbema's artikel Schrift en beeld, waarin hij met bewonderenswaardig gemak in ruim drie bladzijden tekst de boekgeschiedenis en de illustratiekunst samenvat. De bijdrage van Obbema is één van de twee inleidingen op de eerste rubriek van de tentoonstelling, want zij wordt direct gevolgd door een iets langer artikel, De driedimensionale werkelijkheid op het platte vlak, van dr. J. Bolten, een goede verhandeling over de ontwikkeling van de ruimtelijke weergave in de middeleeuwen. Jammer is het alleen dat de auteur zijn aan de hand van voorbeelden van de zesde tot en met de twaalfde eeuw opgebouwde betoog daarna afbreekt en in de ene alinea die nog resteert één laatvijftiende-eeuws handschrift bespreekt. De boeiende ontwikkelingen in de dertiende, veertiende en vijftiende eeuw, waarvan er in de tentoonstelling ook enige goede specimina te zien waren, blijven hierdoor wat onderbelicht.

Na de inleidingen van Obbema en Bolten volgen de bijbehorende objectbeschrijvingen, die worden aangekondigd onder dezelfde titel Schrift en beeld, die ook voor het artikel van Obbema gebruikt was; hierdoor lijkt de bijdrage van Bolten te worden gedegra-

[p. 92]

deerd tot een tussenvoegsel, een positie die zeker geen recht doet aan de kwaliteit ervan. Bij de geëxposeerde boeken vindt men eerst een reeks verschillende boekvormen uit diverse culturen en perioden (nr. 1-15) en daarna een serie geschreven en gedrukte werken, die de ontwikkeling van illustratie en typografie van de vijfde tot en met de zeventiende eeuw laten zien (nr. 16-34): zoals reeds werd opgemerkt heeft men de gelegenheid aangegrepen in dit deel van de catalogus enkele zeer fraaie werken in te passen, die in andere rubrieken geen plaats konden krijgen, zoals het Psalterium van Lodewijk de Heilige (nr.27), de Hypnerotomachia Poliphili (nr. 30) en de Academie de L'espée van Thibault (nr. 32).

Als tweede hoofdstuk van de catalogus volgt De aarde, gewijd aan de cartografie van de twaalfde tot en met de zeventiende eeuw met als toevoeging het beroemde prospect van Constantinopel van Melchior Lorch uit 1599, een tekening met een breedte van 11.50 meter. De Vries concentreert zich in zijn inleiding op het thema vooral op de verandering van het wereldbeeld, zoals zichtbaar in kaarten, zodat de begrippen boek en atlas daarin wat op de achtergrond blijven. In de objectbeschrijvingen wordt dat echter deels weer goedgemaakt en krijgen we vaak wat meer te horen over de inhoud, functie en geschiedenis van de getoonde exemplaren.

Na De aarde volgt Het heelal, waarvoor mevrouw dr. E. Dekker de inleiding schreef; zij slaagde erin de gecombineerde problematiek van het onderwerp bevattelijk weer te geven en daarbij ook enige vakinformatie over de meest geëxposeerde werken uit deze rubriek (nr. 52-66) in te voegen.

Met een bijzonder groot gemak geeft mevrouw prof, dr. A.M. Luyendijk-Elshout de inleiding over De mens, dat wil zeggen de mens in de geïllustreerde medische literatuur, tot een boeiend en prettig leesbaar verhaal gemaakt, waarbij door Witkam, Obbema en Breugelmans geschreven objectteksten uitstekend aansluiten. Hoogtepunt in deze rubriek is de grote tekening van een menselijk skelet van de hand van jan Wandelaar, gemaakt voor de anatomische atlas van Bernard Siegfried Albinus uit 1747 (nr. 78), een blad uit de nog te weinig bekende serie ontwerptekeningen die in de Universiteitsbibliotheek bewaard wordt en die een hoogtepunt vormen in de achttiende-eeuwse wetenschappelijke illustratiekunst.

De door Obbema en dr. L.B. Holthuis samengestelde inleiding over De dierenwereld is tamelijk beknopt en minder informatief dan de zojuist genoemde bijdragen, maar dit gemis wordt weer grotendeels goedgemaakt door de objectbeschrijvingen van Obbema en Breugelmans. Als laatste object (nr. 93) is bij deze rubriek een bundel Japanse aquarellen van vissen van circa 1820 opgenomen, die strict genomen buiten het tijdvak valt en waarbij het commentaar zo summier is, dat men moet concluderen dat alleen de visuele kwaliteit reden is voor deze doorbreking van het patroon. Hetzelfde gebeurde trouwens in de rubriek Het plantenrijk, waar eveneens een bundel Japanse aquarellen van omstreeks 1820 als toegift is opgenomen, wederom met een wel erg summier commentaar (nr. 105). De inleiding tot dit hoofdstuk, geschreven door dr. P.W. Leenhouts, combineert op evenwichtige wijze de informaties over de geschiedenis van de plantkunde en over de botanische illustraties. Onder de getoonde en beschreven objecten kunnen vooral de voor Carolus Clusius in 1854 gemaakte aquarellen van zwammen worden vermeld, daar zij behoren tot de mooiste series zestiende-eeuwse natuurstudies die bekend zijn.

Het laatste hoofdstuk van de catalogus, Het krijgsbedrijf, is een min of meer vreemde eend in de bijt, niet omdat de inleiding van mevrouw dr. M.E.H.N. Mout en de objectbeschrijvingen in opzet of kwaliteit zouden afwijken, maar omdat de aard van het getoonde materiaal niet behoort tot de categorie illustratie van wetenschappelijke werken, met uitzondering dan van enkele geïllustreerde historieboeken. Een belangrijk deel van de rubriek wordt echter gevormd door losse historieprenten, die een andere status en functie hebben dan hetgeen de tentoonstelling ons verder biedt. Het was wellicht beter geweest in deze rubriek meer nadruk te leggen op de krijgskunst en de daarbij behorende illustraties, aangezien die met name in de zeventiende eeuw als wetenschappelijk vak werd behandeld en onderwezen.

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de originele opzet en de goede uitwerking van het thema de catalogus Goed gezien een waardevolle herinnering aan het vierde eeuwfeest van de Leidse Universiteitsbibliotheek maken en deze catalogus een belangwekkende bijdrage vormt tot de kennis van een zo boeiend terrein als de geschiedenis van de boekillustratie. De uitvoering van de catalogus, verzorgd door Dick Letema, is goed, evenals de gemiddelde kwaliteit van de afbeeldingen, waarbij alleen moet worden opgemerkt dat de grootte van de plaatjes niet steeds voldoende is om alle in de begeleidende teksten vermelde details te kunnen waarnemen. Oplossing van dat probleem door alle geëxposeerde stukken op groot formaat af te beelden zou echter de catalogus in omvang en prijs aanzienlijk hebben doen toenemen, zodat de keuze een deel van de objecten slechts vrij klein af te beelden wellicht als de verstandigste oplossing moet worden beschouwd.

R.E.O. Ekkart

J.A. de Waard, De portretten van Marnix van St. Aldegonde. Een ikonografische verkenning, [met een voorwoord van R.E.O. Ekkart]. Deventer, Uitgeverij Sub Rosa, 1988 (Deventer Studien 4.). VIII, 192 blz, ISBN 90-70591-22-7; prijs f 32.50.

Een overzicht van de portretten van Philips van Marnix van St. Aldegonde (1538/1540-1598) is een hachelijke zaak. Niet omdat de materie zo complex en uitgebreid zou zijn, maar integendeel omdat de basis van de ikonografie uiterst smal is. Wij kennen één historieprent en slechts drie portretten van Marnix, die tijdens zijn leven gemaakt werden: een voorstelling van Marnix' toespraak in de Rijksdag (1578), een penning (1580), een gravure door Johan Wierix (1581) en een tekening door Jacob de Gheyn (wsch. 1598). Kort na het

[p. 93]

overlijden van Marnix graveerde De Gheyn in 1599 een licht geïdealiseerde prent naar zijn tekening. Aangezien Wierix' prent in een zeer kleine (intimi-) oplage verspreid is en de tekening bij weinigen bekend was, gaan vrijwel alle latere portretten van Marnix terug op de gravure van De Gheyn.

Het moge duidelijk zijn dat met dergelijk materiaal de kans op een interessante portretikonografie uiterst gering is. Het feit dat dan ook 55 derivaten van dezelfde gravure afgebeeld zijn, kan de studie maar in geringe mate verlevendigen. Het komt mij voor dat de schrijver zich te weinig bewust is geweest van deze beperkingen. Zonder veel zelfbeheersing worden telkens weer de vertekeningen in de zoveelste copie vergeleken met het ene prototype. In die geest past ook het feitelijk dubbel afbeelden van enkele prenten: zowel vóór als met het onderschrift. De bekentenis op p. 81 dat ‘het zoeken naar Marnix-portretten geen doel op zichzelf’ was, valt moeilijk te rijmen met 80 bladzijden tekst en 120 bladzijden catalogus.

De schrijver is neerlandicus en zijn ikonografische verkenning is feitelijk een bijprodukt van het werk aan een Marnix-bibliografie. De resultaten van dit uitgebreide speurwerk, waarvoor men niets dan bewondering kan hebben, werden helaas vrij slordig op schrift gesteld. Dat in het tekstgedeelte niet verwezen wordt naar de nummering van de Catalogus van de in de tekst besproken portretten is een onbegrijpelijke omissie. Temeer daar de portretten in de tekst in een andere volgorde ter sprake komen dan in de catalogus.

De veelvuldig in de eerste persoon enkelvoud geschreven tekst bevat een keur aan stijlbloempjes en - voor wetenschappelijke pretentie - oubollige formuleringen. Enkele voorbeelden: ‘De maker van deze penning is onbekend, maar hij zal vrijwel zeker in de Zuidelijke Nederlanden zijn vervaardigd’ (p. 15);

‘Omstreeks dezelfde tijd dat Marnix naar Leiden verhuisde, vestigde zich hier ook de jonggehuwde kunstenaar Jacques de Gheyn (1565-1629). Hij was in april 1595 in Amsterdam in het huwelijk getreden met Eva Stalparts van der Wielen, uit een rijke Haagse familie afkomstig, met wie hij zich voor een aantal jaren in Leiden vestigde’ (p. 23) (er is een verschil tussen jonggehuwd en pasgehuwd; de kunstenaar staat bij ons- anders dan in de Engelstalige literatuur - bekend als Jacob de Gheyn, zoals ook blijkt uit Schapelhoumans degelijke museumcatalogus uit 1983, geciteerd op p. 30). Verwarrend en zelfs weinig doordacht zijn beweringen als de volgende: ‘Uit de volgende decennia ken ik geen andere Marnix-portretten dan de van opgesneden zeventiende-eeuwse koperplaten verschenen prenten uit oudere werken’ (p. 49); ‘De uitgever van G. Tjalma's dissertatie Philips van Marnix, Heer van St. Aldegonde - Historisch-dogmatische studie, kocht kennelijk het restant van de afdrukken van Bolands gravure op, want we vinden er zwakker afgedrukte exemplaren van vóór de titel van dit boek’ (p. 17) (waarom zouden de zwakke afdrukken uit 1896 het restant zijn van Bolands verder blijkbaar krachtig afgedrukte oplage uit 1878? Ongetwijfeld gaat het hier niet om achttien jaar lang bewaarde zwakke afdrukken, maar om nieuwe afdrukken van de oude plaat). Tenslotte een passage die exemplarisch is voor het geheel, onnodig wijdlopig en met een open deur: ‘Het bekende geschiedwerk over de Opstand van kardinaal Bentivoglio, lopend van het aftreden van Karel V tot aan het Twaalfjarig Bestand, voor het eerst in het Italiaans uitgegeven 1632-39, kennen we ten onzent voornamelijk in de oorspronkelijke versie of ook in de Nederlandse vertaling van J.H. Glazemaker, uitgegeven bij Hendrik Rintjes te Leeuwarden in 1674. Katholieke auteurs over de Opstand zoals Strada en Bentivoglio verschenen uiteraard nog vaker in de katholiek gebleven Zuidelijke Nederlanden’ (p.46). Het feit dat bij elke uitgave die ter sprake komt - en dat zijn er nogal wat - naam en woonplaats van de uitgever volledig vermeld worden, komt de leesbaarheid van het verhaal niet ten goede. Deze gegevens zijn bovendien ook in de catalogus volledig opgenomen. Voor de geschiedenis van de portretten zijn ze vrijwel altijd van ondergeschikt belang. Bepaald storend vond ik de koketterie met impliciet veronderstelde kennis via het veelvuldig bezigen van bekend en beroemd bij namen van kunstenaars, schrijvers en boeken. De doelgroep van deze studie is heus wel vertrouwd met Moretus, Ortelius, Wagenaars Vaderlandsche Historie, etc.

De annotaties in de noten zijn helaas nogal onzorgvuldig en weinig consequent. Noot 18, 24, 49, 51, 72 en 77 verwijzen elk op een andere wijze naar dezelfde titel. Deze bestaat blijkens de Lijst van geraadpleegde literatuur uit 5 vols. (er zijn wellicht te veel Engelstalige catalogi geraadpleegd, een euvel waaraan ook het Nederlandse antiquarenwezen in steeds sterkere mate lijdt). Het is onduidelijk waarom in het notenapparaat niet eenvoudig via de naam van de schrijver en het jaar van publicatie verwezen wordt naar de volledige titel in de literatuurlijst.

Voor het catalogusgedeelte kon de schrijver zich inspireren op een aantal voorbeeldige ikonografieën door R.E.O. Ekkart, waarvan die van Daniël Heinsius (in: Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie 1974) en Pieter Cornelisz. Hooft (in: H.W. van Trigt, De briefwisseling van P.C. Hooft III, 1979) het Marnix-onderzoek zeer dicht benaderen. Dat De Waard profiteerde van de hechte methodiek van nota bene zijn eigen inleider, blijkt allerminst. Integendeel. De verschillende staten van de prent van Johan Wierix uit 1581 zijn bijvoorbeeld als volgt geordend: 3 Definitieve staat; 3a Moderne afdruk uit 1910-1911; 3b De oorspronkelijke zilverplaat waarop gegraveerd is; 3c De proefdruk vóór het onderschrift en de signatuur; 3d Een exemplaar van deze proefdruk, waarop met de hand de naam van Marnix geschreven is. Een juistere volgorde was geweest: 3c(=3d), 3(=3a), 3b. Een tweetal kleine aanvullingen op de catalogus betreffen 20a: het randwerk is niet uitgevoerd in boekdruk, doch geëtst, en 37: de lithograaf T.C. is Thomas Simon Cool (1831-1870).

Wat is dan toch de waarde van deze Marnix-ikonografie? Allereerst volgt men aan de hand van De Waard het portret van Marnix tot op de huidige tijd. Hij heeft het, deels bibliografische, monnikenwerk verricht om elk prentje, hoe onbelangrijk ook, te plaatsen in de lijn van de (portret-)geschiedenis. Bovendien

[p. 94]

zijn nagenoeg alle catalogusnummers afgebeeld. Daardoor krijgen we een aardig inzicht in de verschuivende aandacht die het portret van Marnix kreeg. Het wordt ook duidelijk hoezeer de geschiedenis van het portret van Marnix verbonden is met de waardering van zijn geschriften en zijn daden. Waar deze samenhang besproken wordt, is de schrijver op zijn best. Daarom is het te hopen dat hij in een artikel nog eens zal terugkomen op een nu achterwege gelaten aspect van het portret van Marnix, n.l. de historische voorstellingen waarin deze optreedt. Op p. 62 lezen we dat het ‘in deze studie voornamelijk om de weergave van Marnix' gelaat gaat’, reden waarom dergelijke afbeeldingen niet in de catalogus werden opgenomen. Het betreft daarbij natuurlijk niet alleen de negentiende-eeuwse voorstellingen maar ook enkele eerdere, zoals die van Jacobus Buys uit ongeveer 1785 (zie afb.). Ook het huidige cat.nr. 1, de waarschijnlijk gefantaseerde voorstelling van Marnix in de Rijksdag, had daarom eigenlijk niet in de ikonografie opgenomen moeten zijn. Omdat het niet meer dan een tiental historievoorstellingen betreft, kan men de beperking niet genoeg betreuren. Deze vaak bewogen scènes zouden een welkome afwisseling zijn geweest en een versterking van het meest interessante aspect van deze studie. Dat men zich overigens ook zou kunnen afvragen in welke boeken het portret van Marnix wel voorkomt en in welke niet, in welk verband hij dan afgebeeld is en wat de invalshoek van die schrijver was, durf ik nauwelijks aan te roeren.

In ieder geval was een grafiek, waarop de frekwentie van de verschillende portrettypes afgelezen zou kunnen worden, een aardige toevoeging geweest. Het in deze Marnix-ikonografie verzamelde materiaal lijkt zich daar bijzonder goed voor te lenen.

Tenslotte is naar aanleiding van de ikonografie een opmerking over de problematiek van het geboortejaar van Marnix hier op zijn plaats. De wijze waarop de leeftijdsaanduiding op diens portret gelezen moet worden, is in het verleden meermalen verkeerd geïnterpreteerd (b.v. De Waard p.28). De prent van Jacob de Gheyn is ontstaan in 1599 en draagt als Aetatis-aanduiding ‘LVIIII’. Uit talloze soortgelijke aanduidingen op portretten blijkt dat hiermee bedoeld wordt dat de zitter bij het ontstaan van het portret 59 jaar oud was. Het betekent zeker niet dat de inmiddels overleden Marnix in 1599 de leeftijd van 59 jaar bereikt zou hebben. Ook de kans dat het opschrift een later niet meer gecorrigeerde vergissing zou zijn, is uiterst klein. Desondanks schrijft De Waard: ‘Hij is 58 jaar oud als hij op 15 december 1598 te Leiden zijn “repos ailleurs” vindt’ (p. 12, vgl. ook p. 30). Deze misslag komt voort uit de veronderstelling dat Marnix in zijn 59ste levensjaar geportretteerd zou zijn. Men baseerde zich daarbij waarschijnlijk op leeftijdsaanduidingen in twee alba amicorum. Op respectievelijk 20 juli 1576 en 7 maart 1579 ondertekende Marnix enigszins cryptisch met ‘suae autem Peregrinationis in hac vita XXXVII’ en ‘suae autem Peregrinationis XXXIX’. In de Marnix-discussie wordt dit meestal opgevat als ‘nu in zijn 37ste/39ste jaar van de pelgrimage door dit leven’. Daarom wordt sinds 1939 algemeen aangenomen dat Marnix tussen 8 maart en 20 juli 1540 geboren

Philips van Marnix van St. Aldegonde bij Maassluis door de Spanjaarden gevangen genomen. Gravure uit 1785 door Reinier Vinkeles naar Jacobus Buys, verschenen in: Jacobus Kok Vaderlandsch Woordenboek II.

moet zijn. Zou hij hier echter niet, ondanks de omslachtige formulering, simpelweg zijn leeftijd hebben opgegeven zoals in portretannotaties, d.w.z. niet het lopende levensjaar dat hij nog zou volmaken als God het toestond, maar het aantal jaren dat hij reeds voltooid had? Door de prent van De Gheyn is er geen reden om te betwijfelen dat Marnix voor zijn dood op 15 december 1598 tenminste de leeftijd van 59 jaar bereikt moet hebben. Dit betekent dat hij in ieder geval voor 16 december 1539 geboren moet zijn. Deze datum is niet in overeenstemming te brengen met de uitkomst van de berekening in levensjaren. Uitgaande van leeftijden zou men echter precies een jaar eerder uitkomen, overeenkomstig het opschrift op de prent van De Gheyn, n.l. tussen 8 maart en 20 juli 1539. De tekening zou dan in het laatste jaar van Marnix' leven ontstaan zijn, hetgeen overeenkomt met het gegeven

[p. 95]

dat de schrijver van november 1596 tot februari 1598 buitenslands vertoefde (De Waard p. 25). De vrijwel contemporaine annotatie op een exemplaar van De Gheyns prent in het Institut Neerlandais te Parijs kan m.i. terzijde worden geschoven. Het opschrift vermeldt weliswaar dat Marnix in de leeftijd van 58 jaar stierf, maar tevens dat dit gebeurde op XVIII Kalend. Januarij Anno 1598 (de 18de dag voor de eerste januari van het jaar 1598). De aangegeven leeftijd is waarschijnlijk het gevolg van rekenwerk dat uitging van een sterfdatum die een jaar te vroeg gekozen is. Het is te hopen dat werkelijke zekerheid nog eens uit een nieuwe archiefvondst verkregen kan worden.

R.J.A. te Rijdt