De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 35]

Haagse triumfalia voor Willem III
- februari 1691
D.P. Snoep

Het is zonder meer opvallend te noemen dat een niet-Nederlander, auteur van een van de recente en belangrijke cultuurhistorische publicaties over onze zeventiende eeuw, voor een groot deel van de illustraties van zijn boek put uit het grafische oeuvre van Romeyn de Hooghe. Dit alles heeft te maken met de herwaardering van diens werk. In Simon Schama's Overvloed en onbehagen^1., want dat boek wordt hier bedoeld, ontbreekt het ook allerminst aan opmerkingen over propagandistische waarde van De Hooghe's grafiek. Terecht plaatst Schama het werk van De Hooghe tegenover de vergelijkbare bijtende pamflettenterreur die in woord en beeld vanuit Frankrijk en Engeland de Republiek binnenwaaide.

Romeyn de Hooghe onderkende de uitwerking en de betekenis daarvan en terecht moet zijn principaal Hans Willem Bentinck hem bij de koning-stadhouder hebben aanbevolen. Zij zorgden ervoor dat het rijk vloeiende brein van Romeyn de Hooghe voor de propaganda van de monarchaal functionerende Willem III werd uitgebaat. De Hooghe's activiteiten waren divers: spionage, politieke propaganda, adviezen voor de inrichting van de tuinen van Het Loo, penning-ontwerpen met een politieke boodschap en tenslotte de pompa triumfalis van 1691 in Den Haag.

Aan dit laatste aspect van zijn bezigheden zal deze bijdrage gewijd zijn.

In de handelsuitgave van mijn proefschrift Praal en propaganda, over blijde inkomsten in de Noordelijke Nederlanden, werd Willems intocht van 1691 uitvoerig behandeld.^2. Daarbij werden ook de nevenactiviteiten van de ontwerper, De Hooghe, onderzocht, die ten dele in de overige bijdragen van dit nummer rond Romeyn de Hooghe ter sprake komen. Het is hier de plaats om iets meer over de achtergronden van het verschijnsel blijde inkomst te melden.

In het antieke Rome vormde het grootst mogelijke eerbewijs aan een overwinnend veldheer de aanbieding door de stad van een triumphus. Een plechtige intocht van de victorieuze legers met krijgsgevangenen en oorlogsbuit. Aan het hoofd de veldheer die een vaste route tot aan het Kapitool volgt, waar heilige handelingen verricht worden. Al vóór de keizersperiode laat men erepoorten oprichten die als arcus triumphales betiteld worden. Later is het oprichten van erepoorten alleen keizers voorbehouden. Via Oosten Westromeinse tradities bereikt het gebruik het middeleeuwse pausdom, dat zo'n intocht meer beziet als een afspiegeling van de Intocht in Jeruzalem. De religieuze symboliek van de felix adventus of de laetus introïtus bleef in de late middeleeuwen levend en werd geïncorporeerd in de renaissance-tradities van de Italiaanse veldheren en vorsten en in het Franse koningschap.

Daar konden de entrées royales, een mixtum van antieke en religieuze noties, ook georganiseerd worden bij huwelijken, troonswisselingen of belangrijke vredesverdragen. Efemere architectuur in de vorm van poorten, tempels, straattheaters, voorzien van teksten, emblemen en allegorieën, propageerde de politieke of dynastieke doelstellingen van de intredende vorst en/of van de hem ontvangende steden. De allegorieën op de straattheaters werden door levende figuranten uitgebeeld, de boodschappen voorgedragen in de stijl van het humanistisch georiënteerde rederijkerstoneel. Ook in onze gebieden hebben vanaf het midden van de zestiende eeuw deze feesten plaatsgevonden. Het centrum voor deze tradities was vrijwel steeds Amsterdam, waar de ontvangst in 1638 van Maria de Medici een hoogtepunt in de eerbewijzen tussen vorst en stad is geweest.

De verschuiving naar 's-Gravenhage, waar pas voor het eerst in 1691 de hier te behandelen triumphus plaatsvond, is significant voor de politieke ontwikkelingen in de Republiek. Dáár lag op dat moment het epicentrum van de op Europees niveau opererende stadhouder-koning, die juist daar zijn internationale bondgenoten wilde confronteren met zijn vooral anti-Franse doelstellingen. Het is inmiddels voldoende be-

1. S. Schama, Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de gouden eeuw, Amsterdam 1988.

2. D.P. Snoep, Praal en Propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16e eeuw, Alphen a.d. Rijn 1975.

[p. 36]

kend geworden dat mogelijk Willem III zélf, maar zeker zijn politieke secondanten, doorkneed waren in het medium propaganda.

Van het driemanschap Bentinck, Bidloo en De Hooghe zijn vooral de laatste twee bij de organisatie van de Haagse intocht betrokken geweest. Of een en ander met volledige instemming of zelfs toejuiching van de koning plaatsvond, is onduidelijk. Het Haagse stadsbestuur en de Staten van Holland hebben immers destijds hun uiterste best moeten doen om Willem III, toen hij onverwacht eerder Den Haag binnenviel, te bewegen op een passender moment zijn intocht door de ternauwernood voltooide bogen en poorten opnieuw te houden.

In december 1690 waren in Den Haag de voorbereidingen in volle gang. De Engelse pers stookte het Haagse enthousiasme duidelijk op. De Staten van Holland hadden forse bedragen beschikbaar gesteld voor de intocht en in het bijzonder voor de kapitale triomfboog op het Buitenhof en het vuurwerk op de Hofvijver.

De stad betaalde drie andere poorten, waarvan een aantal rekeningen bewaard bleef, en illumineerde ook het stadhuis. Van een directe opdracht vanuit de kringen rond Willem III lijkt dus geen directief te zijn uitgegaan, hoewel het natuurlijk geen toeval is dat zijn vertrouwelingen Bidloo en De Hooghe royale beloningen voor hun aandeel ontvingen.

Dramatisch hoogtepunt kort vóór de aankomst van de nieuwe Engelse koning was diens hachelijke overtocht door sneeuw, mist en ijs. De moedige vorst, ‘saevis tranquillus in undis’ moest zijn tot op het bot verkleumde hofdignitarissen in de sloep toegevoegd hebben: ‘wat vreest gij, gij hebt Caesar aan boord’. Een en ander in navolging van de Romeinse Caesar bij Brindisi. Deze toonzetting zou zich in de gehele glorificatie van Willem laten horen. In pamfletten en lofdichten, op penningen en prenten.

Niet alleen de onverwachte aankomst, maar ook de duizenden belangstellenden, die via de bevroren rivieren Den Haag binnengestroomd wa-

Afb. 1. Intocht van Willem III te 's-Gravenhage, 1691.
Gravure door J. Luyken (Van Eeghen en Van der Kellen 1197). In een gefingeerde topografische situatie zijn de optocht en de drie erepoorten zichtbaar.

[p. 37]

ren, noodzaakten nu een officiëel openbaar optreden.

Op 5 februari 1691 reed de koning met een opnieuw samengestelde stoet via een omweg de stad binnen. Burgerwachten en schutterijen stonden langs de route, schoten werden afgevuurd en vuurwerk afgestoken en Constantijn Huygens de Jonge beklaagde zich over de ‘gruwelijke menichte van menschen’. Via Westeinde, Grote Kerk en Stadhuis bereikte de stoet de erepoort op de Markt, die voor de ingang van de Hoogstraat was opgesteld. De poort liet in grote grisaille schilderingen de krijgsdaden van Willem III en zijn voorouders zien. De decoraties op de zijarmen zinspeelden op de eenwording van de Republiek door de politieke en militaire overwinningen van de vier voorvaders van de stadhouder. Na de Hoogstraat volgde de erepoort op de Plaats, waar in allegorische en mythologische typologieën de krijgsdaden van Willem III werden toegelicht. Een houten ruiterstandbeeld, uitgeleend door de stadsbouwmeester van Leiden, bekroonde de ongeveer 18 meter hoge poort (afb. 1). Op het Buitenhof was de kostbaarste en omvangrijkste triomfboog met drie doorgangen opgericht. De constructie bestond hier veel meer uit hout en doek dan de latwerken constructies van de voorgaande poorten. Op de poort was Willem III's biografie in ‘Romeinse’ beelden vertaald.

In de pamflettenoorlog rond de intocht speelde het auteurschap van deze poort een rol. Omdat

Afb. 2. Arcus Triumphalis op het Buitenhof te 's-Gravenhage, 1691. Gravure door D. Stoopendaal naar S. Vennekool (FM 2832).

[p. 38]

Afb. 3. Lofdicht op de intocht van Willem III in 's-Gravenhage door L. Smids (FM 2828A).
Afgebeeld is een gefingeerde versie van de erepoort op het Buitenhof. Een later gedrukte rijmprent geeft de juiste afbeelding.

[p. 39]

De Hooghe zich liet aanleunen dat hij de ontwerper van het bouwsel was, verzette de architect Vennekool zich tegen die toedichting. Als ook tegen Govert Bidloo, ‘den baardscheerder en gewaenden orateur (...) die niet dan kieremerien met wat kramers latyn’ op de poort had laten schilderen. Vennekool liet daarom nadrukkelijk een gravure verschijnen waarop zijn naam als autor en inventor figureert (afb. 2 en afb. 4).

Na afloop van de intocht vierde de pyrotechniek hoogtij in het vuurwerk, dat in de Hofvijver de suprematie van het onneembare fort van Groot-Brittannië dat Holland beschermt nadrukkelijk onder de aandacht bracht. De koning bekeek dit zinvol knetterend spektakel vanuit de vensters van het Binnenhof. Huygens de Jonge klaagde opnieuw: ‘als men de vierwercken schieten sonde, quam daer een mist op, die maeckte dat, als de vierpijlen op haere halve hooghte quamen, men die niet meer konde sien’. Of was het wellicht de kruitdamp die dit veroorzaakte? Professor Govert Bidloo en Romeyn de Hooghe werden van stadswege gefêteerd in hun functie van ‘directeur’ van de gefabriceerde erepoorten. De koning at op het Binnenhof met de buitenlandse gezanten.

Voor een reconstructie van de inhoud, opzet en uitvoering van de triumphus is er gebruik te maken van de overstelpende hoeveelheid propaganda materiaal dat van de persen rolde en dat in overvloed bewaard is.

In combinatie met rekeningen, afbeeldingen en ooggetuige-verslagen is een tamelijk helder beeld van de Haagse intocht ontstaan. Niet duidelijk echter is de uitwerking op het publiek en op de politieke belanghebbenden en belangstellen-

Afb. 4. Arcus Triumphalis op het Buitenhof, 1691. Ets door R. de Hooghe, afkomstig uit Komste in Holland (FM 2827). Proporties en detaillering werden door de kunstenaar zoals meestal behoorlijk geflatteerd

[p. 40]

Afb. 5. Titelblad voor de Komste in Holland 's-Gravenhage 1691. Ets door R. de Hooghe. Schilderkunst en Dichtkunst bieden de Hollandse maagd de decoraties van de intocht aan. Dichtkunst vertrapt afgunst. 's-Gravenhage en de Faam dragen het portret van Willem III.

[p. 41]

den. Nota bene De Hooghe zélf interpreteerde een soortgelijke politieke brain-wash eens ‘tot walgens, ja braakens toe zijn hofsche panlikkers dagelijks bezig, om godlyke devisen, emblemata, gedighten, prenten en andere pluymstrykeryen voor hem (Lodewijk XIV) uit te vinden’. De pot verwijt de ketel zouden we kunnen we zeggen.

Als er één duo zich in de politieke beeldtaal heeft uitgeleefd, dan zijn dit De Hooghe en Bidloo geweest.

Al voor de intocht verschenen pamfletten met vertalingen en interpretaties van de Latijnse teksten en afbeeldingen op de erepoorten. Deze boekjes waren als een soort feestwijzers te gebruiken. We kennen ongeveer tien edities, variërend van enkele tot zo'n vijftig pagina's, uitgegeven in diverse Hollandse steden en in Londen. Gelegenheidsprenten verschenen er ook, met lofdichten of verkorte beschrijvingen van een erepoort, soms met een gefantaseerde afbeelding ervan (afb.3).

In een enkel geval fungeert zo'n prent ook om het auteurschap van de ontwerper van een poort vast te leggen, zoals bij Vennekools triomfboog op het Buitenhof. Verder zijn er rond de intocht ongeveer dertig lofdichten gepubliceerd. Dit type orangistische heldenlyriek is een in de literatuurgeschiedenis nog niet onderzocht terrein. Het biedt een schat aan typologieën, waaruit het propagandabedrijf mogelijk zijn ideeën putte. Het zou de moeite waard zijn ze met de contemporaine domineespreken te vergelijken. In de gehele Republiek verschenen verzen op planobladen van de hand van een keur van dichters, van wie maar weinige namen ons thans nog bekend voorkomen.

Bewust gestimuleerde propaganda blijkt ook uit de in januari uitgeloofde gedenkpenningen, toebedeeld ‘aan de geenen, welke eenige vaerzen tot lof van haer Majesteiten gemaekt hadden’. Ook bij de intocht werden dichters en andere propagandisten van gedenkpenningen voorzien.

Enige tijd na de intocht en nog in 1692 verschenen publicaties in boekvorm: een matig geïllustreerd boekwerkje dat met zijn meestal gefantaseerde interpretaties, inscripties en primitieve afbeeldingen van gering belang is: De Konincklycke Triumphe, 's-Gravenhage, Barend Beeck, 1691. Deze uitgave werd door de Staten van Holland tegengehouden om het officiële door professor Govert Bidloo geschreven en door Romeyn de Hooghe geïllustreerde gedenkboek voorrang te geven. In zijn voorwoord op deze Komste in Holland, 's-Gravenhage, Arnoud Leers, 1691, waarschuwt Bidloo de lezer voor de niet-geautoriseerde publicatie van Beeck, waarin ‘den waaren zin en uitleg der op-, bij- en bovenschriften en spreuken aan de heimelijke en openbaare uitschrijvers, naakrabbelaars en voordeel benyders’ ontgaan is (afb. 5). De hierboven genoemde foliouitgave van de Komste in Holland en de in 1692 vertaalde Relation du voyage gelden met Barlaeus' Mediceae Hospes uit 1639 als de allerbelangrijkste geïllustreerde verslagen van intochten in de Noordelijke Nederlanden.

Bidloo ontving van de Staten van Holland een beloning voor zijn dedicatie en leverde 127 bladzijden diepzinnige beschrijvende teksten. De Hooghe maakte een vijftiental schitterende etsen en hij is zeker het iconologisch brein dat achter het gehele project school. De gecompliceerde allegorische programma's verraden een grote kennis van de zestiende- en zeventiendeeeuwse allegoristiek, die in zijn baanbrekend werk van de Schouwburg der Nederlandse Veranderinghen al zo duidelijk blijkt. Men kan zeggen dat De Hooghe in de Republiek in de laatste drie decennia een dominante plaats had als vormgever op ‘regeringsniveau’ en als instigator van een geheel nieuwe oranje-iconografie.^3.

3. Kort voor het in druk gaan van deze bijdrage verscheen R.W.C. Dessing, Koning-Stadhouder Willem III triomfator. De triomfale intocht in Den Haag in 1691, 's-Gravenhage (Haags Historisch Museum) 1988.