De Boekenwereld. Jaargang 4

[p. 172]

De Bibliotheca Bodmeriana in Genève
Marc Cappaert

Wie Genève bezoekt, raden we aan de monumentale, aan de stad Genève overgedragen privé-bibliotheek van de in 1971 overleden Martin Bodmer te bezoeken. Ze bevindt zich stil en groen langs de route du Guignard 19, in Cologny-Genève en is alleen donderdags van 14.00 tot 18.00 uur open voor het publiek.

Martin Bodmer stamt uit een vooraanstaande Zwitserse familie. Tot zijn voorouders behoort de veelzijdige Johann Jakob Bodmer, die samen met Breitinger in de achttiende eeuw van Zürich een literair centrum maakte. In die stad studeerde Martin Bodmer, en ook in Heidelberg en Parijs. Nog vóór hij vijfentwintig was, richtte hij de Martin Bodmer-stichting op, die de Gottfried Keller-prijs verleent. Als dertigjarige riep hij het literaire tijdschrift Corona in het leven en vanaf 1940 was hij een actief lid van het internationale comité van het Rode Kruis, van 1947 tot 1964 als vice-president.

In Cologny, aan de zuidelijke oever van het meer van Genève, kocht de ‘koning der bibliofielen van de twintigste eeuw’ - dixit de New Yorkse antiquaar met Weens bloed, Peter Kraus - zich een landgoed, 65 hectaren groot, met herenhuis en helemaal aan de rand liet hij twee gebouwen in achttiende-eeuwse stijl oprichten, die onderaards met elkaar verbonden zijn en de bibliotheek herbergen. Martin Bodmer heeft de bedoeling en gerichtheid van zijn verzameling vastgelegd in zijn boek Eine Bibliothek der Weltliteratur uit 1947, waarin hij de plannen toont van het bibliotheekgebouw in zijn geboortestad Zürich. Allerlei overwegingen zouden er hem evenwel toe nopen zijn boekenschat naar Genève met haar ‘kulturgesättigte Luft’, en zijn woonplaats sinds 1939, over te brengen.

Met wereldliteratuur bedoelde hij literatuur van wereldbetekenis: bijvoorbeeld de Frankische Koning Karelsagen, het Reinaertepos, de bijbel, de antieke auteurs. Zoals Goethe ‘Denn daraus nur kann endlich die allgemeine Weltliteratur entspringen, dass die Nationen die Verhältnisse aller gegen alle kennen lernen,’ geloofde Bodmer in de vertaling als verrijking voor een cultuur en aanzet tot originele scheppingen. Tot de ‘Weltliteratur’ rekende hij ook teksten die de ontwikkeling van de menselijke geest sterk beïnvloed hebben.

De geestesvader van de Bibliotheca Bodmeriana was het erom te doen de ‘Weg des Menschen zu sich selber’ duidelijk te maken. Daartoe streefde hij naar een symbool, een sprekend voorbeeld dat een wereld (bijvoorbeeld de Griekse), een ruimte (‘Raum’, bijvoorbeeld de westerse), een trap (‘Stufe’, in de ontwikkeling van de mensheid), een sfeer (bijvoorbeeld macht, geloof, kunst) belichaamt. Waarde en kwaliteit van de stukken zijn van belang, maar doorslaggevend is de structuur van het geheel.

Het merendeel van de 150.000 items van de collectie - die Johan Meerman en Baron van Westreenen voor onze geest roept - wordt gevormd door boeken, maar er worden in de bibliotheek ook brochures, losse bladen en bijvoorbeeld munten, gemmen, bas-reliëfs en plastieken bewaard. Zo treft men in de hal een Homerusbuste aan die misschien aan Rembrandt heeft toebehoord.

Die ontuitputtelijke privébron wordt ontsloten door verzorgde publikaties: in 1954 werd gestart met de Reihe Papyri, waarvan er negenentwintig werden gepubliceerd. In de Rheie Kataloge verscheen in 1973 als eerste Manuscrits et autographes français, tot nu toe gevolgd door vier andere - middeleeuwse Franse manuscripten, incunabels, Engelse en Amerikaanse autografen en als laatste Latijnse manuscripten -, en tenslotte zag de Reihe Texte in 1978 het licht met de uitgave van Die älteste Märchensammlung der Brüder Grimm en de vijfde en meest recente uitgave uit die reeks is de Kalocsa-Codex, die onder meer Der arme Heinrich van Hartmann von Aue bevat. Als unica gelden onder andere de Celestina van 1500, gedrukt in Toledo, de Franse vertaling van Lazarillo, die in 1560 in Lyon verscheen, het handschrift van Lai de Nabarez, en het anglo-normandische epos Waldef.

Er rusten autografen van bijvoorbeeld Kleist en Hölderlin - diens in 1954 ontdekte Friedens-

[p. 173]

Ars moriendi. Augsburg, vóór 1470. Houtsnede.

feier -, alsook werken met randglossen van beroemde bezitters als Petrarca, Montaigne, Racine en Schopenhauer.

De collectie papyri, die Martin Bodmer gedurende zijn laatste vijftien levensjaren bijeenbracht, dwingt respect af. Zo maken tot dan toe onbekende komedies van Menander - bijvoorbeeld de Dyscolos - er deel van uit en de evangelies van Johannes en Lucas, uit de tweede en derde eeuw.

Mijlpalen in de loop van de grote wereld en het kleine mensenleven zijn er zichtbaar in bijvoorbeeld het September-Testament van Luther, de eerste druk van de Marseillaise, Nietzsches Turijnse brief van 1888 waarvan de ondertekening met ‘Der Antichrist’ zijn waanzin blootlegt, en Einsteins autograaf van zijn Leidse academische lezing äther und Relativitätstheorie uit 1920.

Wanneer men de catalogus van de incunabelen doorloopt, valt het overwicht van de Griekse en Latijnse klassieke auteurs op. Dat Martin Bodmer een werk vanaf zijn oorsprong wilde vatten, blijkt uit de 150 eerste uitgaven op een totaal van 269 drukken. Naast de Duitse en Italiaanse taal treffen we het Frans, Spaans, Engels en Hebreeuws aan. Uit de Nederlanden zijn er drie Latijnse werken present: Johannes Saresberiensis' Polycriticus sive de nugis curialium, gedrukt te Brussel omstreeks 1479 door de Broeders des gemenen levens en Marco Polo's De consuetudinibus et conditionibus orientalium regionum, van de pers van Gerard Leeu, Gouda, omstreeks 1483, alsook Coelius Sedulius' Carmen Paschale, Utrecht, Nicolaas Ketelaer en Gherardus de Leempt, omstreeks 1473. Het blokboek Ars moriendi of Apicius' De re coquinaria, Venetië omstreeks 1500 - verworven uit het particuliere bezit van ‘F.’ Victor, vermeldt de catalogus, en dat wijst misschien naar de Antwerpse bibliofiele

[p. 174]

advocaat - trekken onze aandacht. Evenals het enige Zwitserse exemplaar van Gutenbergs 42-regelige bijbel, ook al is het eerste blad van het eerste deel ingeplakt, is het eerste blad van het tweede deel in facsimile en werden in de achttiende eeuw vele initialen uitgesneden en opnieuw geschilderd, waarbij de papieren stukken nauwkeurig werden teruggeplaatst en de tekst op de achterkant bij geschreven. Deze bijbel had Martin Bodmer zich in 1931 aangeschaft voor ongever 600.000 mark, de hoogste prijs die tot dan voor een boek betaald was.

Ook bij de tweeënnegentig Latijnse manuscripten, die dateren van het begin van de negende tot het begin van de zestiende eeuw, hebben de auteurs uit de klassieke oudheid de overheid. De Horae Beatae Mariae Virginis uit de vijftiende eeuw - het enige getijdenboek uit de verzameling - werden waarschijnlijk in het diocees van Kamerijk gecalligrafeerd en verlucht voor de Benedictijnen van Sainte-Waudru te Mons.

Onze Nederlanden komen wat meer aan bod bij de middeleeuwse Franse manuscripten, waarbij de epische literatuur zeer goed vertegenwoordigd is. Van de achtentwintig handschriften zijn er enkele ontstaan in Frans-Vlaanderen, zoals La queste du saint Graal met La mort du roi Artu, en Gyron le Courtois, alle uit de vijftiende eeuw. In dezelfde eeuw werd Des Faiz du Grant-Alexandre van Quintus Curtius in Brugge neergepend. Vroegere bezitters duiden ook op de rijke Nederlanden. Zo heeft Boccaccio's Des Cas des nobles hommes et femmes in de negentiende eeuw toebehoord aan Jacob van den Block, een Brussels bibliofiel. Komt een dertiende-eeuws manuscript met de Roman de Troie - Roman de Thèbes van Benoît de Sainte-More uit het bezit van de O.L.-Vrouwabdij van Tongerlo. Een vijftiende-eeuws handschrift met dezelfde Histoire de Thèbes - Histoire de Troie heeft een achttiende-eeuwse kalfsleren band met het wapen van Louis de Gand en een hand uit de tijd noteerde in het boek ‘Ce livre appartient à... le souverain bailly de Flandres’. Rond 1470 had Jost de Lalaing die functie.

Alle namen uit de zestiende en zeventiende eeuw klinken op. Zoals die van Luther, met één van de drie bekende complete exemplaren van zijn thesen tegen de aflaten. Villon met zijn Testament van rond 1520. Shakespeare - één van de vijf pijlers van de bibliotheek naast Homerus, de bijbel, Dante en Goethe - met de eerste drukken van ‘Much ado about nothing’ en van Henry the Fourth, met zijn folios en ‘good’, ‘doubtful’ en ‘bad’ quartos. Luis de Camôes met de Lusiades, gedrukt in Lissabon in 1572. Ook meer dan dertig drukken van de satirische werken van Grimmelshausen liggen er bijeen. En in de achttiende eeuw mag Duitsland zich verheugen over de allen overschaduwende Goethe, van wie onder andere meer dan duizend verschillende Faustdrukken - ook in het Litouws, en in het Albanees - bewaard worden.

Het was een bekommernis van Martin Bodmer zoveel mogelijk naar de bron van een tekst terug te keren, zodat de autografen, bij voorkeur het klad, een belangrijke plaats in de verzameling toebedeeld hebben gekregen. Van Chateaubriand kan men enkele autografe bladen van zijn Mémoires de ma vie bekijken, en van Gérard de Nerval het manuscript van de Prince des Sots. De tekst van Saint-Exupéry's Courrier Sud, met eigenhandige tekeningen, doet ons humaniora- of gymnasiumleerlinghart sneller kloppen. Ook de zeldzame autografen van zestiende- en zeventiende-eeuwse schrijvers - onder wie Ronsard, Racine, Corneille - ontbreken niet in de collectie. De Engelse en Amerikaanse autografen zijn even belangwekkend. De volgende namen zullen allicht de nieuwsgierigheid van vorser of bewonderaar prikkelen: Cromwell, Joyce, Maugham, Newton, Scott, Shelley, Wilde, Lincoln, Twain.

De bezoeker ervaart de Bibliotheca Bodmeriana als een eerbewijs aan de mensheid, en als een grootmoedig geschenk van een edel man die zijn liefde voor het beste van de mens aan de anderen voelbaar wilde maken. Martin Bodmer wilde ons een ‘Stätte’ nalaten, waar ‘der Weg des Menschen zu sich selber’ zichtbaar wordt. In dat opzicht is deze humanist volledig geslaagd.

Elk jaar wordt aan het publiek een nieuwe tentoonstelling, alleen donderdagmiddag toegankelijk, aangeboden. Zo had deze in 1987 de Jugendstil tot onderwerp en werd voor 1988 Dante als onderwerp gekozen. Directeur dr. Hans Braun en mevrouw Elisabeth Macheret-Van Daele, die u in het Nederlands te woord staat en die ik hier nogmaals dank voor de documentatie, zullen u graag begroeten en het universum dat het uwe is, openen.