De Boekenwereld. Jaargang 4

[p. 167]

Herinneringen van een bibliothecaris 13 Boekendieven
H. de la Fontaine Verwey

Zolang er boeken en bibliotheken bestaan, zijn er boekendieven. Over de grote, zoals koningin Christina van Zweden of de Italiaanse geleerde Libri, zullen we het nu niet hebben, maar over de kleine, de luizen in de pels van iedere bibliothecaris. Hier volgt een bloemlezing uit mijn ervaringen op dit gebied.

De overijverige kandidaat-notaris

In het begin van de jaren vijftig kwam het hoofd van het uitleenbureau, de heer Nissink, zich beklagen over het volgende. Er was een onbekende bibliotheekbezoeker die als hij boeken leende telkens een andere naam opgaf. Het leek wel of hij op zijn weg naar de UB willekeurige namen en huisnummers noteerde en zich daarvan bediende. Herhaaldelijk kwam het voor dat brave burgers die nog nooit van de bibliotheek gehoord hadden, verontwaardigd op de UB verschenen met aan hen geadresseerde opvraagkaarten. Het gevolg was dat de dief het boek rustig in zijn kast kon zetten. Weliswaar moet volgens het reglement iedere lener zich legitimeren, maar bij grote drukte wordt deze controle door de uitleenambtenaren nagelaten als ze een bekend gezicht zien. Daar speculeerde de slimme dief blijkbaar op.

Nissink en ik waren het erover eens dat het waarschijnlijk om één man ging. Ik zei hem goed uit te kijken en als hij verdenking tegen een bepaalde bezoeker had, deze direct naar mij toe te sturen. Een paar weken later betrapte Nissink iemand die een andere naam opgaf dan hij in werkelijkheid bezat. De schuldige verscheen voor mij en bleek een zekere mr. D. te zijn, kandidaat-notaris en werkzaam bij de juridische afdeling van een grote bankinstelling. ‘Hebt u dit meer gedaan?’ vroeg ik hem zo streng mogelijk, waarop het aarzelend antwoord was: ‘Ja, nog één keer’. ‘Ik geloof er niets van’ repliceerde ik, ‘als u wilt dat ik de politie er buiten houd, moet u toestaan dat twee bibliotheekambtenaren nu, op staande voet, met u naar uw huis gaan en uw boekenkasten doorzoeken’. Aldus geschiedde en ik bleef op de UB geduldig zitten wachten op het resultaat van deze expeditie naar de Overtoom, waar de man woonde. Het duurde echter meer dan een uur voor er bericht kwam van Nissink en zijn helper. ‘Kunt u niet een verhuiswagen sturen?’ vroegen zij, ‘het hele huis zit vol met gestolen boeken!’. Zo was het inderdaad. Er werden een kleine duizend boeken naar de UB gebracht die alle sporen toonden van afgeweekte etiketten en, overigens voortreffelijk, verwijderde bibliotheekstempels. Het was een heel werk alles uit te zoeken. Toen dit gereed was, lag de gehele levensloop van de kandidaat-notaris voor ons. Het begon in Leeuwarden, zijn geboorteplaats: de ‘oudste’ boeken kwamen uit Friese bibliotheken; daarop volgde Utrecht waar hij opgeleid was; vervolgens Den Haag waar hij bij de Octrooiraad gewerkt had en een ruime keuze maakte uit de boeken van de Koninklijke Bibliotheek en de boekerijen van het Vredespaleis, het Permanente Hof en andere Haagse instellingen; en tenslotte Amsterdam, zijn tegenwoordige woonplaats. Daar had hij vooral boeken gestolen van de Openbare Leeszaal en de Handels-economische bibliotheek, en, gelukkig, slechts weinig van de UB. Al deze boeken werden aan de eigenaars teruggezonden, waarbij curieuze bijzonderheden aan het licht kwamen. Zo had op de Koninklijke Bibliotheek wekenlang een rechercheur zich op de studiezaal verdekt opgesteld zonder de dief te kunnen betrappen. Op de Amsterdamse Openbare Leeszaal waren veel boeken ontvreemd van de werktafel van de directeur. Wat bezielde deze man die alle gestolen boeken zorgvuldig behield en er geleerde aantekeningen in aanbracht? Dat begon ik te begrijpen toen ik zijn vrouw gesproken had die mij daags na de ‘inval’ bezocht. Zij bezwoer mij geheel onkundig te zijn van de criminele herkomst van de boeken van haar echtgenoot. Wèl wist zij dat deze zich er steevast over beklaagde dat boeken zo vreselijk duur waren terwijl hij ze toch voor zijn studie dringend nodig had. Blijkbaar was hij bezeten door een ‘idée fixe’: boeken zijn nu eenmaal te duur, ik heb ze nodig voor mijn werk, dus moet

[p. 168]

ik ze stelen. Toen de vrouw mij tenslotte vertelde dat haar man enige tijd opgenomen was geweest in een psychiatrische inrichting, wist ik genoeg. Maar wat moest ik doen? Ik besprak de zaak uitvoerig met mr. Bas Kist, bibliofiel en destijds Officier van Justitie in Amsterdam. Tenslotte werden wij het erover eens dat vervolging in dit geval geen zijn had. Het ging immers om een maniak? Het enige gevolg van een rechtzaak zou zijn dat het gezin (er waren drie kinderen) in ellende gestort zou worden. Daar kwam nog bij dat alle boeken aan de rechtmatige eigenaars teruggegeven waren. Er werd dus geen aangifte gedaan (al gaf dat nog complicaties omdat de KB dit wèl had gedaan en de zaak daar dus nog ‘open’ stond). Mr. D. werd voor altijd de toegang tot de UB ontzegd. Alle bibliotheken werden door ons tegen hem gewaarschuwd in een brief met zijn portret.

Dit nam niet weg dat hij na enige weken bij mij aanklopte en smeekte op de Juridische studiezaal de tijdschriften te mogen raadplegen waar hij voor zijn studie niet buiten kon. Natuurlijk werd dat geweigerd.

Daarna werd het stil om mr. D. totdat ik twee jaar later opgebeld werd door mijn vriend prof. Pitlo, die wanhopig was over de talrijke onverklaarbare diefstallen uit de bibliotheek van de ‘Notariële Stichting’ - Pitlo's oogappel. Ik vroeg

De voormalige medische stndiezaal (UB Amsterdam).

hem: ‘Ken je misschien mr. D.?’, waarop Pitlo in opperste verbazing uitriep: ‘mr. D.?, maar dat is onze trouwste bezoeker! Hij heeft ons volle vertrouwen en mag zelfs op de bibliotheek passen als de bibliothecaresse afwezig is’.
Cetera desunt.

De geleerde econoom

Erger, in ieder geval ergerniswekkender dan boekendieven zijn de vandalen die er zich op toeleggen prenten en kaarten uit bibliotheekboeken te scheuren. Niet voor niets staat in ieder bibliotheekreglement dat boeken met platen niet uitgeleend mogen worden - een bepaling waaraan het overigens moeilijk is streng de hand te houden. Gaat het bij deze lieden meestal om winstbejag - immers kaarten en prenten uit zeldzame boeken hebben hun eigen waarde - soms zijn er ook andere motieven in het spel. In Amsterdam hadden wij op de Medische studiezaal last van figuren die het gemunt hadden op afbeeldingen in handboeken over anatomie, gynaecologie e.d. De ervaring leerde dat de schuldigen psychopaten waren, soms verlopen studenten, die als de Justitie ingreep niet veroordeeld, maar ter beschikking gesteld werden zodat zij tenminste de psychiatrische behandeling kregen die zij nodig hadden. Daar de schade die deze mensen aanrichtten niet gering was,

[p. 169]

sprak ik met de ambtenaren af dat in ieder geval van dit soort vandalisme de politie gewaarschuwd moest worden.

Levendig herinner ik mij nog dat, toen ik na een vergadering in Den Haag even vóór sluitingstijd op de UB terugkeerde, de hoofdcommies Antonides mij toeriep: ‘We hebben er weer een! De politie is net geweest en heeft procesverbaal opgemaakt’. Wie was de schuldige? Tot mijn verbazing geen zielige psychopaat, maar een bekend Amsterdammer: een geleerd econoom wiens studies en artikelen over internationale financiële problemen een groot gezag hadden. Op de UB was hij wel bekend, maar kwam er alleen om gedichten te lenen. Op de Medische studiezaal had men hem nog nooit gezien. Nu was hij daar betrapt terwijl hij met een scheermesje afbeeldingen uit een gynaecologisch handboek sneed - nota bene terwijl er meer bezoekers waren, waarvan er een alarm had geslagen. Wat bezielde deze zeer gefortuneerde man die alle boeken die hij wilde, kopen kon, om zoiets te doen?

De volgende morgen vroeg ontving ik bezoek van een dame in een kostbare bontjas die terstond in tranen uitbarstte. Het was de echtgenote van dr. P.R. die mij kwam smeken alles te doen om een vervolging te voorkomen. Ik legde haar uit dat dit bijzonder moeilijk was omdat de zaak reeds in handen was van de Justitie. Tenslotte verklaarde ik mij bereid moeite te doen de vervolging te stoppen op voorwaarde dat, als dit mocht lukken, dr. R. de aangerichte schade zou vergoeden, een schenking zou doen aan de ‘Vereniging van vrienden van de Universiteits-bibliotheek’ en de UB nooit meer zou betreden. Toen mevrouw R. me ook nog vertelde dat haar man onder psychiatrische behandeling stond, vroeg ik haar bovendien mij de naam van de medicus te noemen opdat ik mij met hem in verbinding kon stellen. Ze stemde toe en ik begon mijn pogingen. Met de psychiater (die een dispuutgenoot bleek te zijn) was ik gauw klaar. Van de ziekelijke neiging van de patiënt voor zijn privé erotisch prentenkabinet was hij op de hoogte, maar zag geen enkele kans hem daarvan af te brengen. Met de Justitie ging het minder vlot. De adjunct-officier bij wie de zaak terechtgekomen was, stond bekend als bijzonder ongemakkelijk. Tenslotte slaagde ik er echter in hem ervan te overtuigen dat vervolging in dit geval weinig of geen zijn zou hebben. De zaak werd geseponeerd.

Het resultaat was dus (behalve de vrijwillig betaalde schadevergoeding) een royale gift aan de ‘Vereniging van vrienden’.

Laatst werd ik aan de zaak herinnerd toen mijn oog viel op een rouwadvertentie: de geleerde econoom was op hoge leeftijd overleden, zijn vrouw was hem voorgegaan, maar talrijke kinderen en kleinkinderen beweenden zijn dood.

Robert en Bertram, de vrolijke antiekdieven

Omstreeks het midden van de jaren vijftig werd ons land telkens weer opgeschrikt door berichten over diefstallen in verschillende musea die elkaar snel opvolgden. Het duurde geruime tijd voordat de politie de daders te pakken kreeg, die wij voor het gemak Robert en Bertram zullen noemen naar de vrolijke schavuiten uit het toneelstuk. Robert was medewerker geweest van een bekend antiquair en had een goede kijk op kunst gekregen. Bertram had weer andere kwaliteiten, waarvan vingervlugheid de voornaamste was. Het duo werkte zeer systematisch. Zij hadden zich het museumboekje aangeschaft en aan de hand daarvan bezochten zij de schatkamers van de vaderlandse kunst. De methoden waarvan zij zich bedienden, getuigden van een meer dan gewone vindingrijkheid. Zo spraken zij soms kinderen aan die in de buurt van een museum speelden en nodigden hen uit mee naar binnen te gaan. Robert gaf dan uitvoerige uitleg en terwijl de suppoost zich amuseerde met de vriendelijke ‘oom’ die zo mooi kon vertellen, sloeg Bertram zijn slag. Hun voorkeur ging uit naar stille, slecht bewaakte musea.

Maar soms liep het mis. Zo hadden zij eens in het Bisschoppelijk museum in Haarlem een kostbare monstrans gestolen en diezelfde dag nog verkocht aan een antiquair in de Nieuwe Spiegelstraat. De alerte conservator miste de monstrans en waarschuwde de politie. De dieven liepen dus groot gevaar! In de morgen van de volgende dag vervoegde Robert, verkleed als katholiek geestelijke, zich bij de antiquair en vroeg deze of hij ook iets had dat dienen kon voor de kleine dorpskerk in Brabant waar de priester een jubileum zou vieren. Robert kocht de monstrans en zo was het spoor van de misdaad (voorlopig) uitgewist. Veel succes had

[p. 170]

Bertram op een zomerfeest van het dagblad De Waarheid. Hier trad hij op als orthodox geestelijke, hield een toespraak en ging daarna een collecte houden voor de Russische kerk met een mooi resultaat.

Een van de instellingen die onder het bezoek van Robert en Bertram te lijden hadden, was de bibliotheek van ‘Artis’. Deze bij het publiek vrijwel onbekende boekerij is een van de kostbaarste van Amsterdam. Ondergebracht in een smaakvol interieur uit de vorige eeuw herbergt zij een unieke verzameling van zoölogische plaatwerken uit de tijd toen bij de Engelse lords de jacht in vreemde werelddelen tot de grootste geneugten behoorde en zij prachtig geïllustreerde folianten lieten vervaardigen over hun buit. Op een zondagmiddag toen de tuin vol publiek was en de bibliotheek gesloten, sloegen Robert en Bertram hun slag en stalen een groot aantal zeer zeldzame werken. Hadden zij van te voren hun keuze bepaald? Waarschijnlijk niet, want alles wat hier stond was kostbaar. De volgende maandagmorgen ontdekte de zeer bekwame

De Artis-bibliotheek, ca. 1950 (1868, architect G.B. Salm).

en actieve bibliothecaresse de diefstal en maakte snel een lijst van de verdwenen stukken. Namens de UB werd aangifte gedaan bij de politie, die eerst weinig of niets deed en pas in actie kwam toen wij er op wezen dat de waarde van de gestolen goederen verschillende tonnen bedroeg. Onderwijl hadden wij de Nederlandse antiquaren de lijst van de bibliothecaresse gestuurd, hetgeen ertoe leidde dat enkele boeken terugkwamen. Eén antiquaar deelde mee dat hij een uiterst kostbaar werk van de dieven gekocht en dit dezelfde dag weer doorverkocht had aan een onbekende. Later bleek dat de onbekende de grote Domiszlaw uit New York was. Ik stond machteloos en heb dit de Nederlandse antiquaar nooit vergeven.

Van het overgrote deel van de gestolen Artisboeken was echter geen spoor te vinden. Na enige maanden belde de politie dat er achter de Muiderpoort in de Eerste van Swindenstraat een heel huis vol gestolen boeken gevonden was. Direct gingen we kijken; het ging om een prachtige bibliotheek over kunst, maar Artis-boeken

[p. 171]

Dr. C P. Burger Jr., portret door Hobbe Smith (UB Amsterdam).

waren er niet bij. Bij een dergelijke ontdekking in de Jordaan beleefden wij dezelfde teleurstelling. Maar de derde keer was het raak! Toen werd er een opslagplaats van boeken ontdekt in een huis aan het begin van de Prinsengracht: daar waren de Artis-boeken verstopt.

Het vreemdste in de zaak Robert en Bertram was dat er zoveel kunstvoorwerpen niet gereclameerd werden. Op het Hoofdbureau van Politie was een hele zaal gestoffeerd met schilderijen, prenten, boeken en museumstukken waarvan de eigenaars zich niet gemeld hadden. Tenslotte zouden deze stukken aan de dieven teruggegeven moeten worden! Zo was er een reusachtige koperen kroonluchter waarin dr. Van der Woude, destijds adjunct-bibliothecaris, de kroon van de Amsterdamse senaatskamer meende te herkennen. De pedel wist van niets en ging tenslotte kijken om te constateren dat de kroon er niet meer was! Vermomd als electriciens hadden Robert en Bertram ongemerkt dit kapitale stuk uit de Oudemanhuispoort weten weg te slepen.

Op de rechtzitting bleek dat sommige museumdirecteuren wel bijzonder slecht op hun spullen gepast hadden. De president verhinderde dat er op de zitting diep ingegaan werd op de wijze waarop de diefstallen geschied waren ‘omdat het blijkbaar zo gemakkelijk was’. Robert en Bertram zijn behoorlijk gestraft maar lopen al lang weer vrij rond.

De kleindochter

Eens ontdekte mijn oude medewerker en vriend Ernst van der Linden in een klein antiquariaat in de Nieuwe Spiegelstraat een aantal boeken met UB-stempels en -etiketten. Hij nam ze in beslag en bracht ze terug naar de bibliotheek waar ze geleend bleken te zijn door een jeugdige actrice. Van der Linden verzocht mij de politie te waarschuwen, maar ik weigerde dit. Alvorens tot zulk een drastische stap over te gaan wilde ik eerst de leenster spreken. Zo verscheen er voor mij een aantrekkelijke jonge vrouw die vertelde dat ze kort geleden verhuisd was van de Prinsengracht naar de Den Texstraat. Bij die gelegenheid was een van haar koffers gestolen waar de bewuste boeken in gepakt waren.

Terwijl ik zat na te denken of ik dit verhaal geloven moest, werd ik verrast door een kreet van mijn bezoekster, die uitriep: ‘Dat is mijn grootvader!’ Aan de achterwand van de kamer had zij het grote, door Hobbe Smith geschilderde portret opgemerkt van dr. C.P. Burger Jr., de ‘grand old man’ van de Universiteitsbibliotheek - met zijn prachtige witte baard. Mijn spontane reactie was: ‘Als je een kleindochter van Burger bezit, geloof ik je onvoorwaardelijk’.

Zo eindigde wat eerst een criminele zaak leek, met het ophalen van familie- en bibliotheekherinneringen.