De Boekenwereld. Jaargang 4

[p. 22]

Bij de voorplaat
J.F. Heijbroek

In 1628 verscheen bij Adriaen Rooman de Beschryvinge ende Lof der Stad Haerlem in Holland, een stadsgeschiedenis van Haarlem, geschreven door Samuel Ampzing (1590-1632). Aan dit boek is een verhandeling toegevoegd van de hand van Petrus Scriverius, getiteld Laue-Crans voor Laurens Coster van Haerlem, Eerste Vinder van de Boeck-Druckerij. Hierin wordt het sedert 1870 achterhaalde relaas van Costers uitvinding van de boekdrukkunst gedaan.^1. Zowel in de Beschryvinge van Haarlem als in Scriverius' Laure-Crans is een prent opgenomen van het interieur van een Haarlemse drukkerij. Beide etsen zijn gemaakt door Jan van de Velde naar tekeningen van Pieter Jansz. Saenredam. Voor het blad dat op de omslag van De Boekenwereld is afgebeeld, maakte Saenredam een voorstudie

Interieur van een Haarlemse drukkerij. Ets van J. van de Velde naar P. Saenredam, 160 × 120 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

van de drukpers. Deze tekening, die thans bewaard wordt in het prentenkabinet van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten te Brussel, maakte vroeger deel uit van de collectie De Grez. Deze verzameling tekeningen werd in 1910 aan het Brusselse museum geschonken. De ontwerptekeningen voor beide prenten van Van de Velde zijn helaas niet bekend. Op de voorstelling die tegenover p. 376 van de Beschryvinge van Haarlem staat, legt een drukker een vel met vier pagina's op een stapel papier. Achter hem is een metgezel aan het werk bij de drukpers, waarvan de tympaan, het verschet, de schoren en de stijlen zichtbaar zijn. Achter de pers zien we een vat met roet en een tafel, waarop twee inkttampons liggen. Op een schap dat aan de muur hangt, staan vijf kruiken,

Interieur van een Haarlemse drukkerij. Ets van J. van de Velde naar P. Saenredam, 160 × 123 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

1. Ik dank drs. C.B.J. de Wolf voor zijn nuttige suggesties.
In 1869-1870 schreef A. van der Linde een serie artikelen waarin hij bewees dat Gutenberg de boekdrukkunst had uitgevonden. Literatuur over deze kwestie is onder andere te vinden in: Ch. M. Bijl, ‘Antonius van der Linde (1833-1897)’, in: Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studies. Hilversum 1986, p. 178-193.

[p. 23]

vermoedelijk gevuld met olie, die dient voor de inktbereiding. Rechts is een zetter aan het werk voor een serie letterkasten.

Op de ets, die tegenover p. 100 van de Laure-Crans staat (zie ook de omslag van dit nummer), zien we dezelfde drukkerij, zij het vanuit een andere hoek. De graveur heeft hier het moment vastgelegd waarop de drukker met een trekbeweging aan de boom de degel laat zakken waardoor het papier wordt bedrukt. Tegen de pers hangen van links naar rechts een hamer, een schaar, een passer en een borstel; in het midden het stadswapen van Haarlem. Links verdeelt een man de drukinkt gelijkmatig over twee tampons, waarmee het zetsel wordt ingeïnkt. Boven zijn hoofd zien we opnieuw de vijf kruiken. Rechts is een letterzetter aan het werk.

Aan het slot van Ampzings Beschryvinge van Haarlem en op het titelblad van Scriverius' Laure-Crans staat het drukkersmerk afgebeeld, dat de Haarlemse uitgevers Adriaen en Gilles Rooman voerden. Het devies van deze boekdrukkers,

Studieblad met drukpers door P. Saenredam. Pen en penseel in bruin, 174 × 263 mm. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel.

dat sterk aan dat van Plantijn doet denken, luidde Labore et Diligentia (door arbeid en nauwgezetheid). De houtsnede werd vervaardigd door Philips Serwouters, wiens monogram (PS.:) onderin het ovaal te vinden is. In het Kupferstichkabinett van de Staatliche Museen Preusisscher Kulturbesitz te Berlijn bevindt zich een tekening (gedateerd: 21/8/1627) die vermoedelijk gediend heeft als ontwerp voor het drukkersmerk. Dit blad staat al jaren op naam van Salomon de Bray.^2. In het ovaal zien we dezelfde pers die Saenredam getekend had voor Van de Veldes twee prenten. Boven het ovaal: het wapen van Haarlem; eronder een schoolklas die zich bezig houdt met grammatica. Het is opmerkelijk dat beide voorstellingen (de schoolklas en de mannen bij de pers) niet spiegelbeeldig zijn ten opzichte van de houtsnede van Serwouters.^3.

Een variant op het drukkersmerk van Adriaen en Gilles Rooman (met links Labor en rechts Diligentia) is te vinden op een tekening in het Rijksprentenkabinet (inv. 1889 A 1942), die in 1638

2. E. Bock / J. Rosenberg, Die niederlandischen Meister, Berlin 1930 (Band I), nr. 3993. Zie ook J.W. von Moltke, ‘Salomon de Bray’, Marburger Jahrbuch fur Kunstwissenschaft 11/12 (1938/1939), p. 410 nr. Z.145. Zowel Bock en Rosenberg als Von Moltke beweren ten onrechte dat het hier gaat om het boekdrukkersmerk van de Haarlemse drukkerij Casteleijn.

3. Zie voor een beschrijving van de verschillende prenten in Ampzings Beschryvinge en Scriverius' Laure-Crans: J.W Enschedé, ‘De drukkersafbeeldingen in Ampzing en Scriverius 1628’, Tijdschrift voor Boek- en bibliotheekwezen 6 (1908), p.265-268.

[p. 24]

Drukkersmerk van Adriaen en Gilles Rooman.
Houtsnede door Philips Serwouters, 86 × 66 mm.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

Ontwerptekening voor het drukkersmerk van de uitgevers Rooman. Toegeschreven aan Salomon de Bray.
Pen en penseel in bruin, 90 × 67 mm.
Kupferstichkabinett, Staatliche Museen Preusisscher Kulturbesitz, Berlijn (foto Jörg P. Anders).

Ontwerptekening voor Tyrocinia... van Joh. Gellee. Toegeschreven aan F. Bloemaert. Pen en penseel in bruin, 129 × 192 mm.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

[p. 25]

gebruikt werd als titelblad voor Johannes Gellee, Tyrocinia artis pictoriae caelatoriae ac sculptoriae..., Amsterdam (Claes Jansz. Visscher) 1639. Deze tekening is gedateerd en gemonogrammeerd 1614 / FB. (F. Bloemaert?). Tot nu toe kon niet achterhaald worden of er van dit titelblad een vroegere editie bestaat dan de door J. Bolten gesignaleerde uit 1639.^4.

4. J. Bolten, Method and practice. Dutch and Flemish drawing books 1600-1750, edition PVA 1985, p. 132-138.