De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 151]

Herinneringen van een bibliothecaris 9
H. de la Fontaine Verwey

Verbrande bibliotheken

Is er voor de boekenliefhebber een groter verdriet denkbaar dan het plotseling verlies van zijn bibliotheek? De wijzen waarop men geliefde boeken kwijt kan raken zijn talrijk: gedwongen verkoop, nijpend ruimtegebrek, onbetrouwbare leners, diefstal, verduistering enzovoort. Niets treft de bibliofiel echter heviger dan het besef dat alles met één slag weg is, vernietigd door vuur of geteisterd door water. Van twee boekenvrienden wie dit wrede lot trof, zal in het volgende sprake zijn.

I. De jaloerse echtgenote

De negentiende eeuw is de tijd van de grote historische bronnenpublikaties. Na de stormen van de Franse revolutie en de Napoleontische oorlogen gevoelden de volken van Europa de behoefte hun identiteit te beklemtonen door de eigen geschiedenis beter te doen kennen. De archieven werden geordend, de bibliotheken voor het publiek ontsloten en er waren bekwame historici die gaarne de handen uit de mouw staken. Als gunstige bij-omstandigheid moet genoemd worden dat in die periode het drukken, zelfs van dikke boeken, goedkoop was.

Zo zetten de Duitsers in de jaren dertig van de vorige eeuw de Monumenta Germaniae historiae op stapel, de Engelsen de ‘Rolls’-serie en de Fransen de Collection des documents inédits sur l'histoire de France.

Tussen haakjes: hoe ging het in Nederland? In 1826 decreteerde Koning Willem I dat de bronnen van de vaderlandse geschiedenis opgespoord en uitgegeven moesten worden, maar het duurde tot 1902 voor er een commissie ingesteld werd voor de uitgave van de Rijks geschiedkundige publicatiën. Gelukkig had Groen van Prinsterer in 1834 van Willem I verlof gekregen uit het Koninklijk Huisarchief te publiceren wat hij wilde. Dit leidde tot de uitgave van de Archives de la maison d'Orange-Nassau.

De publikatie van de Franse Documents inédits verliep niet bepaald vlot. Het werd een verhaal van vallen en opstaan, van plannen die onuitgevoerd bleven, van series die gestaakt werden en van onvoltooid gebleven werken. Een van de wél geslaagde, zij het nog niet geheel voltooide, uitgaven is die van de Lettres de Peiresc.

Over Nicolas Fabri de Peiresc (1580-1637) schreef ik iets in De Boekenwereld II (1985-'86), 8-11, in verband met zijn vriendschap voor Hugo de Groot. Deze Provençaalse edelman, raadsheer in het parlement van Aix, was door zijn levendige belangstelling op ieder gebied en zijn briefwisseling met talloze geleerden het middelpunt van de internationale wetenschappelijke wereld van zijn tijd. Daarom was de uitgave van de meer dan 10.000 brieven die er van hem bekend zijn, van eminent belang. Nu zou men verwachten dat deze zware taak opgedragen zou zijn aan een erkend historicus met een brede wetenschappelijke vorming. Dit was echter niet het geval: de man aan wie dit reuzenwerk toevertrouwd werd en die het grotendeels tot een goed einde bracht, was een autodidact uit de provincie, een landeigenaar uit Gascogne: Philippe Tamizey de Larroque (1828-1898).

Zijn naam is al lang vergeten. Hoogstens zal een enkele liefhebber van Anatole France zich herinneren hoe in Le crime de Sylvestre Bonnard twee jonge archivarissen ten tonele gevoerd worden die opgetogen zijn over een zojuist verschenen studie van Tamizey. Hun hoogste lof is: ‘C'est plein de choses.’

Deze simpele woorden geven inderdaad een goede karakteristiek van het werk van Tamizey. Begiftigd met een aangeboren zin voor historie, bovendien ijverig, nauwkeurig en bijzonder energiek heeft hij talloze grote en kleine bronnen uitgegeven, historische, biografische en bibliografische, en deze voorzien van aantekeningen die getuigen van grote kennis en belezenheid. Niet alleen de locale vorsers maar vooral ook de bekende vakgeleerden hadden grote waardering voor de hulpvaardige man, die men kon raadplegen als een wandelende encyclope-

[p. 152]

die over de periode 1560-1660. Over hem zijn vele anekdoten in omloop, waarvan er twee mogen volgen.

Toen Tamizey eens op de Bibliothèque Nationale koortsachtig bezig was met het ontcijferen van een historisch document, keek de conservator Natalis de Wailly hem over de schouder en zei: ‘Laat alsjeblieft ook iets voor mij over om uit te geven.’ Een andere maal zag een vriend hoe Tamizey een pak drukproeven ontving, er in bladerde en plotseling bleek werd, uitroepend: ‘Ik ben onteerd!’ ‘Wat is er aan de hand?’ vroeg de vriend, ‘betrap je jezelf op een blunder?’ ‘Neen,’ was het antwoord, ‘er is een bladzijde zonder noten!’

De grote held van Tamizey was Peiresc. Voor

Nicolas Fabri de Peiresc. Gravure van Lucas Vorsterman naar een schilderij van Anthonie van Dijck.

[p. 153]

hem is hij zijn leven lang in de weer geweest. Door talloze grote en kleine geschriften, lezingen en voordrachten trachtte hij bij de tijdgenoten belangstelling te wekken voor zijn idool. Om één voorbeeld te noemen: het borstbeeld van Peiresc op het plein voor het stadhuis van Aix-en-Provence (tevens de zetel van de Bibliothèque Méjanes, rijk aan boeken en brieven van de grote man) is de vrucht van een initiatief van Tamizey.

De grote uitgave van Peirescs brieven in de Documents inédits, waarvan het eerste deel in 1888 verscheen, was begroot op tien delen, waarvan het laatste de indices zou bevatten. Bij het overlijden van Tamizey waren er zeven voltooid, het laatste in 1898. Daarna bleef het werk jarenlang stilliggen. Eerst in onze tijd is het weer opgevat door prof. Raymond Lebègue, die helaas vóór de voltooiing overleed.

De grote serie bevat alleen de brieven van Peiresc; die aan hem gericht door zijn correspondenten, waaronder veel belangrijke, maar ook wel eens minder bekende figuren, werden door Tamizey uitgegeven in een parallelle serie Les correspondents de Peiresc, een reeks monografieën waarvan er 21 (van de beoogde 30) verschenen zijn. Deze reeks bestaat uit overdrukken uit jaarboeken en tijdschriften van verschillende locale historische genootschappen, telkens in de streek waaruit de briefschrijver afkomstig was. Deze overdrukken voorzag Tamizey van een afzonderlijke omslag en stuurde ze rond aan zijn vrienden. Wie in onze tijd deze serie volledig wil bezitten, moet dus op jacht gaan naar de losse overdrukken. Een vrijwel onbegonnen taak!

In 1895 moest Tamizey zijn werk plotseling staken. Aan een van zijn trouwste vrienden, Léopold Delisle, de vermaarde paleograaf en ‘administrateur général’ van de Bibliothèque Nationale, schreef hij: '‘Ik ben getroffen door een groot ongeluk en U zult stellig tot degenen behoren die mij het meest beklagen. Op 9 juli heeft een vreselijke brand mijn oude huis in Gontaud, mijn geboortehuis, vernietigd. Het vuur heeft niets gespaard: boeken, handschriften, familiepapieren, alles is weg; alles wat ik met zoveel zorg en liefde gedurende meer dan een halve eeuw verzameld had, is in enkele minuten door de vlammen verteerd.’ Hierop volgt een lijst van de boeken en handschriften die Tamizey aan de Bibliothèque Nationale had willen vermaken. De brief eindigt als volgt: ‘Zo was ik getroffen door deze verschrikkelijke slag dat ik meende een hersenbloeding te krijgen. Op dat ogenblik ben ik gered door een stroom van tranen - echte kindertranen.’

Lang ben ik bezig geweest voor de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek een volledige reeks van de Correspondents de Peiresc bijeen te brengen. Ondanks ijverig speuren in de catalogi van kleine Franse antiquaren wilde dat maar niet lukken. Ten einde raad ging ik mijn geluk beproeven in Agen, de hoofdstad van het departement Lot-et-Garonne, waarin Gontaud, Tamizey's woonplaats, ligt. In deze oude bisschopsstad, de geboorteplaats van de Leidse Scaliger, vriend van Peiresc, was een sinds lang bestaand antiquariaat gevestigd, dat geen catalogi meer publiceerde en geen brieven beantwoordde, de firma Félix Ferran. Daar vond ik inderdaad onder veel rommel enkele (maar niet alle) ontbrekende deeltjes van de gezochte serie en ook enige overdrukken van andere studies van Tamizey. De antiquaar, een kleine praatgrage grijsaard, had in zijn jonge jaren Tamizey nog gekend. Van hem vernam ik dat de geleerde op enige afstand van zijn woonhuis een op een hoge heuvel gelegen boerenhuisje verbouwd had tot wat hij vol trots noemde ‘Le pavilion Peiresc’. Zijn grote bibliotheek en zijn handschriften bleven in het woonhuis, maar het paviljoen diende hem als studeerkamer, waar alleen die boeken stonden die hij voor de studie waarmee hij bezig was, nodig had. Daar werkte hij de ganse dag en dikwijls ook 's nachts. ‘Weet je wat het ergste was?’ zei de oude antiquaar, ‘de brand in het woonhuis was aangestoken door Madame Tamizey in een nacht toen haar man in het paviljoen werkte. Ze was jaloers omdat haar echtgenoot meer aandacht besteedde aan zijn boeken dan aan haar.’

Na de brand was Tamizey een gebroken man. Zijn enige hoop was dat zijn zoon het werk zou voortzetten, maar daar kwam niets van terecht. Drie jaar later, in 1898, overleed hij en werd begraven op zijn landgoed onder een steen met het inschrift ‘Ci gît un travailleur’.

Een laatste opmerking terzijde. Aan de serie van Les correspondents de Peiresc van de Amsterdamse bibliotheek ontbreken nog altijd een paar deeltjes.

[p. 154]

II. De brand van Vincennes

Het nu volgend relaas van een brand waarbij kostbare boeken verloren gingen, brengt ons tot de grootste verzamelaar van de oude Nederlandse reisverhalen, dr. W.A. Engelbrecht. Ter inleiding eerst een enkel woord over dit typischvaderlandse verzamelgebied.

Aan de publikatie van de journalen van de eerste Nederlandse zeereizen naar Oost-Indië, die van Barentsz, Houtman, Van Noort, Van Neck, enzovoort, is onverbrekelijk verbonden de naam van de ondernemende Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz. Door zijn uitgave van Linschotens Itinerario en de vertalingen van buitenlandse reisverhalen en geografische werken droeg hij in belangrijke mate bij tot de voorbereiding van de Nederlandse reizen. Zodra een van deze ondernemingen eenmaal volbracht was, zorgde hij er vervolgens voor dat het journaal zo spoedig mogelijk gedrukt en verspreid werd. Deze uitgaven - steevast in het bekende quarto-oblong formaat - bevatten de originele scheepsjournalen met kaarten en prenten, naar gegevens door de reizigers zelf verstrekt.

Vrijwel gelijktijdig met de Nederlandse teksten bracht Cornelis Claesz vertalingen in het Latijn, de oude wereldtaal (ook voor kooplieden), in het Frans, de nieuwe wereldtaal, en een enkele maal in het Hoogduits. Voor vertalingen in het Engels, destijds nog geen wereldtaal, moesten de Engelsen zelf zorgen. Dat deden zij dan ook, al is het werk van de Londense drukkers van veel mindere kwaliteit dan dat van hun Hollandse collega's. Op de boekenmarkt zijn deze Engelse uitgaven echter veel zeldzamer dan die uit Nederland afkomstig.

Toen in het begin van de vorige eeuw de belangstelling voor de Nederlandse reizen ontwaakte, waren het geen Nederlandse, maar Amerikaanse bibliofielen die deze boeken gingen verzamelen. James Lenox en John Carter Brown waren de pioniers op dit gebied. Hierbij vonden zij grote steun bij de Amsterdamse antiquaar Frederik Muller. Zijn verdienste is het dit terrein bibliografisch ontgonnen te hebben. Door naarstig verzamelen bracht hij een weergaloze collectie Nederlandse zeereizen bijeen, die hij naderhand en bloc verkocht aan de bekende Amerikaanse antiquaar Henry Stevens. Op zijn beurt verkocht deze de boeken aan de Engelse bibliofiel Henry Huth. Mullers verzameling was intussen beschreven door zijn vriend P.A. Tiele, destijds conservator aan de Leidse Universiteitsbibliotheek, in diens Mémoire bibliographique sur les journaux des navigateurs néerlandais (1867). Daarbij bleek, dat van een aantal uitgaven en drukken het door Muller gevonden exemplaar het enig bekende was. Sinds het verschijnen van Tieles Mémoire (in opzet geen bibliografie, maar de catalogus van een collectie) zijn er slechts enkele uitgaven aan het licht gekomen die in dit boek ontbreken; met één uitzondering echter: de Engelse vertalingen, die Muller en Tiele niet gekend hebben. De Nederlandse liefhebbers (gezwegen van de bibliothecarissen) waren te laat; zij verschenen eerst op de markt, toen deze door hun Amerikaanse en Engelse collega's afgeroomd was.

Henry Huth (1815-1878), de man die Mullers collectie kocht, was een bibliofiel in grote stijl. Hij slaagde er in een ‘all-round’ bibliotheek van zeldzame boeken op ieder gebied bijeen te brengen. Zijn zoon, Alfred H. Huth (1850-1910), zette het werk van zijn vader in dezelfde geest voort. Na zijn overlijden mocht het British Museum vijftig boeken kiezen uit de kostbare verzameling. Deze werd daarna publiek verkocht bij Sotheby in twaalf veilingen, die van 1911 tot 1920 gehouden werden en de toenmaals enorme som van £ 300.000 opbrachten. In de auctiecatalogi waren de boeken opgenomen in één doorlopend alfabet volgens de auteursnamen, ongeacht het onderwerp.

Een van de Nederlanders die op de veilingen van Huths bibliotheek regelmatig kochten, was de Rotterdamse cargadoor Willem Anton Engelbrecht. Geboren in 1874 in Cheribon was hij na een militaire carrière, waarvoor hem de Militaire Willemsorde verleend was, om gezondheidsredenen naar Nederland teruggekeerd, waar hij al spoedig firmant werd van het cargadoorsbedrijf Wambersie & Co in Rotterdam. Sindsdien speelde Engelbrecht een leidende rol in alles wat met Rotterdam en de haven te maken had. Hij behoorde tot de oprichters van de Economische Hogeschool, die hem op zijn tachtigste verjaardag het doctoraat honoris causa verleende. Gedurende dertig jaar was hij lid en daarna voorzitter van de Kamer van Koophandel. Een zeer strijdbare figuur, maar een die wist dat strijd alleen zin heeft als een verzoening mogelijk is.

[p. 155]

Bij zijn drukke werkkring had Engelbrecht een grote, actieve belangstelling voor de geschiedenis van de Nederlandse overzeese scheepvaart en de koloniën. Die geschiedenis wilde hij leren kennen uit de bronnen, de archieven, de kaarten, de boeken. Daarom ging hij verzamelen en deed dit met dezelfde energie, besluitvaardigheid en wijsheid die al zijn ondernemingen kenmerkten.

Zijn eerste boek kocht hij in 1906 bij R.W.P. de Vries. Deze Amsterdamse antiquaar heeft door zijn boeiende, gevarieerde catalogi menige jonge liefhebber nieuwe wegen in boekenland gewezen. Engelbrechts verovering was Linschotens Itinerario (1594-'95), het ‘reysgeschrift’ waarin de auteur op grond van eigen ervaringen zijn landgenoten wees op de ongekende mogelijkheden die er in Oost-Indië lagen. Het ging om een bijzonder exemplaar in een perkamenten uitgeversband van Cornelis Claesz met, in goud gestempeld, het panorama van Amsterdam. Deze eerste aankoop was de hoeksteen waarop Engelbrecht zijn bibliotheek bouwde, waarin ieder boek, iedere kaart, ieder document zijn eigen betekenis had. Zo groeide er, binnen het door de verzamelaar gestelde kader, een collectie die in Nederland zijn weerga niet had. Het hoogtepunt in deze unieke verzameling vormden de Nederlandse reisjournalen, een vrijwel complete collectie mét de onvindbare Engelse uitgaven.

Niemand heeft Engelbrecht als verzamelaar beter gekend dan dr. F.C. Wieder, de chef van het befaamde antiquariaat van Fred. Muller & Co (Ant. W.M. Mensing) tot 1912, toen hij overstapte naar de Amsterdamse UB. Van Wieder is de volgende karakteristiek van de Rotterdamse verzamelaar: ‘Het komt slechts een enkele maal voor, dat de liefde voor het oude boek gepaard gaat met die geoefende ondernemingsgeest, zó, dat de op onverwachte ogenblikken en onvermoede plaatsen opduikende exemplaren langs verschillende kanalen de in voortdurende spanning verwachtende verzamelaar bereiken.’

1931 was het jaar van de grote internationale koloniale tentoonstelling in Parijs. Onder het beschermheerschap van Maarschalk Lyautey werd in het ‘Bois de Vincennes’ een reeks paviljoens gebouwd rond het ‘lac de Daumesnil’. In het met grote zorg ingerichte Nederlandse paviljoen was aan een keuze uit de bibliotheek-Engelbrecht een ereplaats ingeruimd.

Helaas, in de nacht ná de opening ging het Nederlandse paviljoen in vlammen op. Niets van de kostbare, onvervangbare inhoud kon gered worden. Wat was de oorzaak van deze brand? Allerlei wilde geruchten deden de ronde. Men sprak van een aanslag door Indische nationalisten; ook de Franse politie moest veel kritiek horen over de gebrekkige bewaking. De ware oorzaak is nooit vastgesteld. Een insider vertelde mij echter, lang na de ramp, dat er wel degelijk brandstichting in het spel was geweest. Daar werd van verdacht een van de inzenders, een architect, die de te verzekeren waarde van zijn spullen te hoog had opgegeven en nu uit was op de verzekeringspenningen. Wat hij ech-

W.A. Engelbrecht.

[p. 156]

ter niet wist, was dat de Nederlandse regering weliswaar op zich had genomen te zorgen voor de verzekering van het paviljoen en zijn inhoud, doch verzuimd had dit tijdig te doen. Goede raad was duur! In hoge nood wendde Den Haag zich vertrouwelijk tot de assuradeurs R. Mees & Zoonen met het dringende verzoek ‘te doen alsof de verzekering wél gesloten was. Met de grootste discretie werd deze pijnlijke aangelegenheid behandeld en tot een goed einde gebracht. Het nieuws bleef buiten de pers. Het Nederlandse paviljoen werd nu met spoed herbouwd en zo goed en kwaad als het ging ingericht. Engelbrechts reisverhalen bleken echter onvervangbaar. De verbrande boeken werden met een gevoelig woord herdacht in de NRC door dr. Wieder, zonder dat de naam van de verzamelaar genoemd werd.

De verzamelaar Engelbrecht was er de man niet naar zich door deze slag te laten ontmoedigen.

Engelse vertaling van de ‘Appendix’ van het Journaal van De Houtman, 1590. Colleetie W.A. Engelbrecht.

Was niet het devies dat op zijn exlibris prijkte: ‘Omnium rerum vicissitudo est’ (vrij vertaald door Rhijnvis Feith: ‘Wij vinden niets bestendigs hier beneên’). Onvervaard is hij doorgegaan met de opbouw van zijn collectie. Wat de reisverhalen betreft slaagde hij er in van de meeste Amsterdamse drukken andere exemplaren te vinden. Voor de Engelse uitgaven gelukte dit echter slechts zeer ten dele.

Ook vond hij nog tijd voor publikaties op ‘zijn’ gebied, geheel of gedeeltelijk berustend op stukken uit zijn eigen collectie. Zo bezorgde hij met dr. P.J. van Herwerden voor de Linschoten-Vereeniging de uitgave van De ontdekkingen van Jacob 1e Maire en Willem Cornelisz Schouten in de jaren 1615-1617 ('s-Gravenhage 1945) en schreef een studie over De wereldkaart van Willem Jansz van 1618 (jaarverslag van het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’ 1948).

Na het overlijden van dr. Engelbrecht op eenennegentigjarige leeftijd in 1965, rees de vraag wat er met zijn bibliotheek gebeuren zou. Bij zijn leven waren verschillende onderdelen van de collectie in bruikleen gegeven aan het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’, een van de troetelkinderen van Engelbrecht, die een groot aandeel had in de opbouw van deze instelling. In 1966 ging krachtens een overeenkomst tussen de erfgenamen en het stadsbestuur de gehele collectie, bestaande uit 900 nummers, aan het Museum over. De overdracht was een grote dag voor de directrice drs. J.B . van Overeem, die dr. Engelbrecht goed gekend had en sinds jaar en dag vertrouwd was met zijn schatten. Levendig herinner ik mij de feestelijke avond van 20 december 1966 toen de overdracht plaats had, waar de juist afgetreden burgemeester Van Walsum het woord voerde. Bij deze gelegenheid verscheen de catalogus van de tentoongestelde keuze uit de collectie, getiteld Lof der zeevaart, waarvoor ik een overzicht van de verzameling schreef. In de daarop volgende jaren heeft drs. van Overeem er met veel energie naar gestreefd de in Vincennes geslagen wonden te helen. Zo wist zij onder andere de hand te leggen op een fraai exemplaar van de allerzeldzaamste Engelse uitgave van Linschotens Itinerario.

Uit het drama van Vincennes heb ik voor mij één les getrokken: leen nooit unica uit voor tentoonstellingen, welke garanties er ook geboden worden.

[p. 157]

Het Nederlandse Paviljoen voor en na de brand.