De Boekenwereld. Jaargang 3

Boekbesprekingen

Middeleeuwse boeken en teksten uit Oost-Nederland. Een bundel studies uitgegeven door A.J. Geurts. Nijmeegse Codicologische Cahiers 2-3 (Nijmegen/Grave: Alfa, 1984, 212 blz. f 45,-. ISBN 90-704-07-22-l).

Codicologie is een term die waarschijnlijk velen niet direct iets zegt. Hij is afgeleid van ‘codex’ in de zin van (verzamel)handschrift in boekvorm. De beoefenaars van deze hulpwetenschap der filologie beschrijven zulke handschriften, zij houden zich bezig met hun geschiedenis en zij includeren incunabelen in hun onderzoek, waarvan we hier enige resultaten te zien krijgen. Een ‘bundel studies’ is echter een wat grootse naam voor wat in hoofdzaak een verzameling korte bijdragen en mededelingen is. De enige echte studie, tevens het interessantste stuk, is W. van Dongens onderzoek naar de boeken welke de kerkmeesters van de Walburgkerk te Zutphen in de jaren 1562-'76 voor de gloednieuwe Librije aanschaften en ter inbinding uitbesteedden (137-212). De auteur geeft een overzicht van de boekbinders die voor hen werkten - individuele ambachtslieden en de Broeders des Gemenen Levens in Deventer en Doesburg - en beschrijft voorzover die boeken nog aanwezig zijn de banden en de gebruikte stempels. Deze stempels zijn - helaas op grof papier - afgedrukt als bijlage bij het artikel. Aan de addenda en corrigenda bij de catalogus van een in 1981 gehouden tentoonstelling van middeleeuwse boeken uit Zutphen, van de hand van de redacteur A.J. Geurts, zullen de meeste lezers weinig vreugde beleven. P.J.A. Nissens bijdrage over een pronkstuk uit het Zutphense gemeentemuseum, de zogenaamde Liber aureus, geeft bijzonderheden over de wijze waarop dit vijftiende-eeuwse manuscript in prachtband (een liturgisch werk waarin een klein cartularium is bygebonden) in het museum is terechtgekomen en bevat enkele interessante pagina's over de verering in Zutphen van een wat obscure heilige St. Justus van Beauvais, die in het lectionarium de hem toekomende plaats heeft gevonden. H.J. Leloux geeft enkele zwaar beschadigde fragmenten uit van een in Zutphen aangetroffen Nederlandse vertaling van een biechthandleiding samengesteld door een zekere broeder Berthold uit Freiburg. Dezelfde schrijver opent de bundel met een bijdrage over ‘de relaties inzake boekenproductie tussen Oost-Nederland en Westfalen/Nederrijn, in het bijzonder in de communiteiten der Devotio Moderna’. De veelbelovende titel dekt, jammer genoeg een (wegens gebrek aan ruimte?) erg oppervlakkig verhaal over de verbondenheid van de oostelijke provincies van het tegenwoordige Nederland met het aangrenzende Westfalen, en een wat simplistische uiteenzetting van de betekenis van de Devotio Moderna. Zou de auteur werkelijk menen

[p. 139]

dat toen omstreeks 1390 deze religieuze beweging op gang kwam ‘de religieuse idealen van geestelijken en kloosterlingen verbleekt waren...(etc.)’? Een vierde van alle Noordnederlandse Dominicanerkloosters werd na 1390 gesticht en in de steden rezen, ook in Noordoost-Nederland, kleine kloosters in de vijftiende eeuw als paddestoelen uit de grond! Dat de Broeders en Zusters des Gemenen Levens om verschillende redenen veel handschriften copieerden voor anderen en voor eigen kring, en daaronder ook werk in het Middelnederlands al dan niet in vertaling verspreidden, is bekend. Maar het gaat wat ver om te suggereren, zoals Leloux doet dat de verbreiding van (stichtelijke) geschriften in het Middelnederlands geheel op conto van de Devotio Moderna moet worden geschreven. Hij voert daarvoor ook geen steekhoudende argumenten aan. Mevrouw Stutvoet constateert, en zoekt een aannemelijke verklaring voor, de opmerkelijke belangstelling binnen die kring van devoten voor het werk van de dertiende-eeuwse Dominicaan Thomas de Cantimpré die een stichtelijk allegorisch werk, getiteld ‘het boek der bijen’ schreef. Zij wijst daarbij niet op het curieuze van deze voorkeur bij een beweging die door eigentijdse Dominicanen fel werd bestreden. A.J.C. van Huygevoorts opstelletje over de boeken in het klooster Bethlehem bij Doetinchem levert geen nieuwe gegevens op over deze collectie, waarvan nog vijf handschriften (fragmenten), één incunabel en één postincunabel bewaard zijn gebleven. A. Gruijs' aantekeningen over een verzamelhandschrift uit het Arnhemse gemeentearchief, tenslotte, illustreert kort en duidelijk de in de codicologie gevolgde methode van handschriftbeschrijving. De bundel in zijn geheel laat de teleurstellende indruk achter dat de codicologie wel erg nadrukkelijk slechts een hulpwetenschap is, met schoolse ijver bedreven. Dat sluit niet uit dat de lezers althans van een aantal bijdragen met uitgesproken genoegen zullen kennis nemen.

Johanna Kossmann

The auction catalogue of the library of Hugh Goodyear English reformed minister at Leiden. A facsimile edition with an introduction by J.D. Bangs. (Utrecht: HES publishers, 1985, 19 + 38 pag., Catalogi redivivi II, f 75,-, ISBN 90-6194-164-4). The auction catalogue of the library of Dirk Canter. A facsimile edition with an introduction by J.A. Gruys. (Utrecht: HES publishers, 1985, 12 + 56 pag., Catalogi redivivi III, f 75,-, ISBN 90-6194-174-1). The auction catalogue of the library of J. Arminius. A facsimile edition with an introduction by C.O. Bangs. (Utrecht, HES publishers, 1985, 11 + 50 pag., Catalogi redivivi IV, f 75,-, ISBN 90-6194-184-9).

De Republiek der Nederlanden heeft in de vroegste ontwikkeling van het fenomeen veilingcatalogus een beslissende rol gespeeld. In 1599 verscheen de eerste gedrukte catalogus van een veiling in Leiden en in 1605 volgden Den Haag en Middelburg het Leidse initiatief. Van deze oude catalogi zijn maar enkele exemplaren bewaard en omdat ze van uitzonderlijk belang zijn voor de geschiedenis van de boekhandel, nuttige diensten bewijzen bij allerlei bibliografisch onderzoek en ook vaak een verrassend licht werpen op de eigenaar van de geveilde bibliotheek, ligt het voor de hand van belangrijke oude veilingcatalogi facsimile-edities te maken. In 1964 verscheen er een facsimile-editie van de veilingcatalogus van de bibliotheek van Philips van Marnix van Sint-Aldegonde. In het begin van de jaren zeventig gaf in Engeland A.N.L. Munby (die zelf een prachtige collectie oude catalogi opbouwde) facsimile-edities van tientallen Engelse veilingcatalogi uit in de serie Sale catalogues of libraries of eminent persons. Het verschijnen in Nederland van een nieuwe reeks Catalogi redivivi viel dan ook zeer toe te juichen.

Na de veilingcatalogus van Joseph Justus Scaliger, die in 1977 in facsimile werd gepubliceerd, bleef het lang stil, maar in 1985 verschenen er drie delen tegelijkertijd. Deel 2 uit de reeks is de catalogus van de bibliotheek van Hugh Goodyear, predikant der Engelse Gereformeerde Kerk in Leiden van 1617 tot 1661, wiens boeken in 1662 door David Lopez de Haro geveild werden. Goodyear speelde een belangrijke rol in het milieu van Engelse dissenters en onderhield ook nauwe contacten met de Pilgrim Fathers in Amerika. Het enig bekende exemplaar van zijn veilingcatalogus, dat op het Leidse gemeente-archief bewaard wordt, heeft in de marge bijgeschreven prijzen. Zijn bibliotheek bestond uiteraard uit een rijk apparaat van theologische werken - het meest brachten op de Londense Polyglot (1653-1657; f 200,-) en de Opera van Calvijn (Genève 1617; f 72,-) - maar in dit puriteinse milieu vond toch ook de poëzie van Sidney, Spenser en Shakespeare een plaats. De veiling leverde de erfgenamen een nettowinst van f 1358,10 op.

De tweede catalogus is die van Dirk Canter, wiens boeken in 1617 door Isaac Elsevier werden geveild. Dirk Canter (1545-1616) was een voortreffelijk classicus en de catalogus geeft dan ook een goed beeld van een uitgebreide werkbibliotheek uit de zestiende eeuw van een eminent kenner der klassieke talen.

In het gereproduceerde exemplaar (Parijs, Bibliothèque Nationale) staan slechts weinig prijzen genoteerd. De Plantijnse Polyglot (Antwerpen 1568-1572) bracht f 332,- op, een ongebonden exemplaar van de Eton Chrysostomus (1610-1613) f 77,50 (niet f 77,10 zoals J.A. Gruys meent; de tweede eenheid geeft het aantal stuivers aan!).

De derde te bespreken catalogus is de veilingcatalogus van de bibliotheek van de theoloog Jacobus Arminius, wiens boeken in 1610 in Leiden geveild werden. C.O. Bangs schrijft in de inleiding dat van deze catalogus alleen een exemplaar in de British Library bekend is, maar als hij het belangrijke artikel van Bert van Selm Dutch book auction sale catalogues in Quaerendo 12 (1982) 2, gelezen had, zou hij geweten hebben dat er in de Parijse Bibliothèque Nationale nog een exemplaar wordt bewaard. Ook op een ander punt slaat Bangs de plank mis als hij het enige Engelstalige boek uit Arminius' bibliotheek (The Bible in English) probeert te determineren. Hij heeft in de

[p. 140]

gedrukte catalogus van de British Library geen uitgave kunnen vinden die exact met deze titel overeenkomt. Raadpleging van A.S. Herbert, Historical catalogue of printed editions of the English bible 1525-1961 (London/New York 1968) nad hem kunnen leren dat het hier naar alle waarschijnlijkheid de editie uit 1569 van de Great Bible betreft. Arminius bezat de eerste druk van de Institutio van Calvijn (Bazel 1536). Hij bezat ook ‘Eenighe boecxkens van H. Nicolaesz.’, maar helaas licht de catalogus ons verder niet in welke boeken van Hendrik Nicolaes, de grote profeet van het Huis der Liefde, de Leidse theoloog bezat.

De drie catalogi zijn netjes uitgegeven in een zeer sobere uitvoering. De prijs van f 75,- lijkt mij bijzonder hoog. Als dergelijke facsimile-uitgaven zo kostbaar moeten zijn kan men veel voordeliger met microfilms en een eenvoudig leesapparaat werken.

A.A. Boers