De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 102]

Boekbesprekingen

Vijf eeuwen Stadsbibliotheek Antwerpen (Antwerpen: Stadsbibliotheek, 1985, 96 blz., 150 BF).

In 1985 werd de hoge leeftijd van de Antwerpse Stadsbibliotheek gevierd met een tentoonstelling en de publikatie van een kroniek, samengesteld door Nadia Franckaert en Marc van Pottelberghe. Het chronologisch overzicht van 95 bladzijden, groot formaat, met vele illustraties biedt op een gecondenseerde manier heel wat informatie en kan de aanzet zijn tot een grondige studie van bepaalde perioden of aspecten uit het bestaan van de Antwerpse ‘Librarie’. In het voorwoord wijst directeur Ludo Simons erop dat Antwerpen, waar in 1505 in het stadhuis een bibliotheek voor de stadsambtenaren werd ingericht - tot 1805 zou ze uitsluitend voor hen bestemd zijn -, andere steden, die mede door de reformatie een stadsbibliotheek zagen ontluiken, enige jaren voor was: Magdeburg bijvoorbeeld had pas in 1525 een bibliotheek, Augsburg in 1532 en Amsterdam en Utrecht respectievelijk in 1578 en 1584. Over het stedelijk boekenbezit in de veertiende en vijftiende eeuw is weinig bekend maar het kan in ieder geval niet wedijveren met de particuliere collecties van humanisten en bibliofielen.

Terecht spreken de samenstellers van de kroniek van een aarzelende start in de vijftiende en zestiende eeuw. Tijdens de Spaanse Furie in 1576 werd de boekenverzameling waarschijnlijk volledig vernield. 1581 is een belangrijke datum: het nieuwe stadhuis wordt ingehuldigd en Chr. Plantijn verbindt er zich toe één exemplaar van elk werk dat van zijn persen komt te schenken. Eerst in 1594 echter zal een kamer in het stadhuis als bibliotheek worden uitgerust.

De zeventiende eeuw wordt als de eerste bloeiperiode bestempeld. Men vermoedt dat in 1617 de stadsbibliotheek verhuisde naar de bibliotheek van het Bisschoppelijk Seminarie, die reeds de bibliotheek van het Kapittel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk herbergde. Van deze laatste verzameling had bibliothecaris Aubertus Miraeus in 1609 een inventaris laten drukken: Bibliothecae Antverpianae Primordia, Antverpiae, apud Davidem Martinum, die 356 werken, waaronder tweeëndertig handschriften, opsomde. In 1648 wordt de boekenverzameling van de stad uit het Seminarie naar de bovengalerij van de Beurs overgebracht. Caspar Gevaerts wordt samen met Melchior Haex in 1650 tot bibliothecaris aangesteld. Uiteindelijk belanden de boeken in 1687 in het stadhuis en men neemt aan dat de boeken van de kapittelbibliotheek met die van de stad zijn versmolten: in de handschriftelijke Index Bibliothecae Publicae Antverpianae, 1687, van bibliothecaris Van Valckenisse treft men verscheidene boeken uit de catalogus van Miraeus aan, maar van de meeste handschriften en incunabelen vindt men geen spoor meer.

Aan al die peripetieën komt in de achttiende eeuw uiteraard geen einde: de boekenverzameling ontsnapt niet aan de algemene malaise en waarschijnlijk bevond ze zich - door iedereen vergeten - in het stadhuis. Tenslotte wordt een punt gezet achter het verborgen leven van zoveel bestofte wijsheid: in 1805 wordt de bibliotheek op het stadhuis voor het publiek opengesteld. Bibliothecaris D. Saunier, die zijn wedde drastisch verminderd ziet, neemt in 1811 ontslag en wordt opgevolgd door J.B. Lauwers, een boekenvriend die zijn eigen bibliotheek ter beschikking van leergierige lezers stelt en later - te midden van zijn rijke boekencollectie - van de honger zal sterven. Van 1827 tot 1829 was de bibliotheek voor het publiek gesloten. F. Verachter, net als zijn voorganger een bibliofiel, wordt in 1829 tot beheerder benoemd. Van hem is uit dat jaar een onvolledige, handschriftelijke catalogus van circa 5600 werken bewaard. Onder bibliothecaris F.H. Mertens verschijnt in 1843-'46 de eerste gedrukte catalogus, die meer dan 8000 nummers bevat. Van 1868 tot 1873 staan zowel stadsbibliotheek als stadsarchief onder leiding van P. Génard. C.J. Hansen, die gedurende dertig jaar het roer in handen zal houden, voert in 1883 de verhuizing door naar het gebouw van de Sodaliteit op het Jezuïtenplein, dat nog dat jaar naar aanleiding van de onthulling van het standbeeld van Conscience in Hendrik Conscienceplein wordt herdoopt. De Volksbibliotheek, die sedert 1866 functioneert, betrekt in 1895 eigen lokalen in de Blindestraat en zal in 1902 volledig onafhankelijk worden.

Om belangrijke aankopen op de veiling Van Havre te Amsterdam mogelijk te maken, doet bibliothecaris F. Gittens in 1905 beroep op stadsbestuur en mecenassen. Dat zal nog in hetzelfde jaar aanleiding geven tot het stichten van het Bestendig Dotatiefonds voor Stadsbibliotheek en Museum Plantin-Moretus. E. de Bom, van 1911 tot 1933 bibliothecaris, publiceert samen met H. Pottmeyer ‘De incunabelen of wiegedrukken van de Hoofdbibliotheek der Stad Antwerpen’ in Het Boek VII (1919), 86 nummers. In 1930 worden de vierhonderd land- en zeekaarten gecatalogiseerd. Onder leiding van L. Baekelmans, directeur van 1933 tot 1945, wordt een Centrale Catalogus van de bibliotheken en belangrijke Antwerpse instellingen aangelegd. Van A. Dermul verschijnt in 1939 de Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de la ville d'Anvers, Gembloux, Duclot, Paris, Presses universitaires. G. Schmook heeft de instelling van 1945 tot 1963 onder zijn hoede en zijn taak wordt tot 1981 door E. Willekens overgenomen. Sinds 1974 publiceert men Antilope, Antwerpse inventaris van lopende periodieken, aanwezig in de Stadsbibliotheek en in de Bibliotheken van het Rijksuniversitair Centrum, de Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius en de Universitaire Instelling

[p. 103]

Antwerpen. Tengevolge van het decreet op het openbaar bibliotheekwerk van 1980, zal de stadsbibliotheek zich op de humane sector toespitsen, vooral literatuur en geschiedenis, inzonderheid van de Nederlanden, en verder optreden als bewaarster van het Antwerpse erfgoed. Vanaf september 1981 treedt L. Simons als directeur aan. Wordt daarmee een tweede bloeiperiode ingeluid?

Deze kroniek, die wordt afgesloten met een overzicht van de geschiedenis van de gebouwen, heeft duidelijk gemaakt dat in de loop der eeuwen het boekenbezit van de stad een gevaarlijke odyssee niet zonder littekens heeft doorstaan. En bij een bezoek aan de Stadsbibliotheek op het Conscienceplein - een presentiebibliotheek - kan ik me niet van het akelig gevoel ontdoen in een provisoir gebouw te komen, dat met zijn verlaten-stationsfeer mijn verblijf kortwiekt. De boeken staan er misschien goed, maar de lezer wordt er door een gemis dat niet in een paar woorden kan worden beschreven, overvallen. Wellicht wordt dat nog verholpen? In de tweede bloeiperiode?.

Marc Cappaert

Gerda C. Huisman, Rudolph Agricola. A bibliography of printed works and translations. (Nieuwkoop: De Graaf, 1985, XIV + 266 blz., Bibliotheca bibliographica Neerlandica XX, f 125,-, ISBN 90-6004-387-1).

Ook het noorden van ons land kende in de vijftiende en zestiende eeuw zijn - zij het schaarse - humanisten. De bekendste van hen is Rudolphus Agricola (1444-1484). Zijn De inventione dialectica, grof gezegd een handboek hoe een redevoering op te bouwen, was in de zestiende eeuw bijzonder invloedrijk. Het was dan ook een goed idee om aan de opening van het nieuwe gebouw van de universiteitsbibliotheek Groningen een Agricola-congres te verbinden. Mevrouw Huismans bibliografie van deze humanist is daar een zeer welkom bijprodukt van. Met de verschijning van dit boek is een lacune gevuld die eigenlijk al zo'n zeventig jaar niet meer had mogen bestaan. Immers, H.E.J.M. van der Velden had in zijn in 1911 verschenen biografie van Agricola ook diens bibliografie in het vooruitzicht gesteld, die, om mij onbekende redenen, nooit verschenen is. Maar, ik denk dat Van der Velden met deze bibliografie ook zeer tevreden zou zijn geweest.

De inleiding bevat onder andere de gebruikelijke lijsten van afkortingen. Het zou toch prettig zijn als iedere auteur zich hield aan door traditie geheiligde aanduidingen als ‘BMC’ en niet ‘Cat BM’. Ook moeten kennelijk de British Library (Londen) en de Bodleian Library (Oxford) beide met het siglum BL door het leven: op zijn minst niet echt handig.

De ‘entries’ van de bibliografie zijn, krijg je de indruk, geordend als de fiches in een bibliotheekcatalogus: Two or more works (zes nummers), De inventione dialectica (76 nummers), De formando studio (40 nummers), Orationes (16 nummers), ‘Poems’ (13 nummers), 105(!) uitgaven van Agricola's Aphthoniusvertaling, 96 van die van Isocrates' Paraenesis ad Demonicum, een schamele zeven van die van Pseudo-Plato's Axiochus, één van die van Valerius Episcopus' Epistola en eveneens één van Agricola's brieven: dus in totaal 361 nummers.

De afzonderlijke beschrijvingen voldoen aan alle redelijke eisen die men daaraan mag stellen. De weergave van de tekst op de titelpagina van elk boek is ongeveer quasi-facsimile: Romein en cursief, alsmede het hoofdlettergebruik en regeleinde zijn aangegeven, gotische letter niet, ook niet in een annotatie. Waar ik deze beschrijvingen aan de hand van de illustraties (alle van titelpagina's en waarschijnlijk op ware grootte) heb kunnen controleren, maken ze een hoogst betrouwbare indruk. Hetzelfde geldt voor de collatieformules, al zie ik ze het liefst zo beknopt mogelijk, dus:A-2S⁴ in plaats van A-Z⁴ Aa-Ss⁴ (in nr. 2).

De inhoudsopgave van elke uitgave is voorbeeldig uitgevoerd: elk nieuw onderdeel krijgt zijn eigen alinea. Oppassen is het echter geblazen met de noteringen als *2 wat hier *2 recto betekent, en niet het hele blad *2. Bibliografische referenties en een opgave van de vindplaats(en) van een of meer exemplaren completeren de beschrijving.

Vier registers besluiten het boek. De eerste is getiteld: ‘Works’, waarmee bedoeld wordt dat in dezelfde volgorde als in de bibliografie alle edities in zeer verkorte vorm worden opgesomd; de tweede is chronologisch gerangschikt, de derde naar verschijnings/drukplaats en de vierde naar ‘printers’, en niet zoals het voorwoord gruwelijk fout zegt, naar ‘printers/editors’. Bij het nagaan van deze registers kon ik me niet aan de indruk onttrekken dat de computer niet altijd feilloos heeft gewerkt.

Want, inderdaad, deze uitgave is geheel met een computer vervaardigd. De bewerkster heeft dit ongetwijfeld een hoop tijd en moeite bespaard, maar de gebruiker krijgt wel een eindprodukt onder ogen dat, mede door de toegepaste verkleining en het glimmende papier, niet altijd goed leesbaar is. Dit is eigenlijk mijn voornaamste bezwaar tegen dit boek, waaruit de lezer van deze recensie kan afleiden hoe tevreden ik erover ben. Zowel mevrouw Huisman, als de ‘Agricola-Forscher’, als de bibliograaf zijn geluk te wensen met deze aanvulling op hun vakliteratuur.

R. Breugelmans