De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 56]

De antiquariaten in Utrecht
Eerste deel
A.A. Boers

De band tussen de stad Utrecht en het boek is altijd nauw en intiem geweest. In de late middeleeuwen vormde Utrecht het belangrijkste centrum van boekverluchting in de Noordelijke Nederlanden en waren de scriptoria van de grote Utrechtse kloosters nijvere plaatsen van boekproduktie. In 1473 werden er door Nicolaus Ketelaer en Gherardus de Leempt de eerste boeken in de Noordelijke Nederlanden gedrukt. Vanaf die tijd heeft Utrecht vele belangrijke drukkers en uitgevers geteld. Ook het bibliotheekleven is er rijk ontwikkeld, gedragen en overkoepeld door de universiteitsbibliotheek (in 1584 in het koor van de Janskerk begonnen), die met haar twee miljoen banden de grootste van Nederland is en zich ondermeer kenmerkt door een zeer liberale en vriendelijke uitleen. Na het betreurde verdwijnen van Van Huffel's antiquariaat zijn de veilingen bij Beijers nog altijd evenementen en vele daar gehouden aucties blijven vermaard, zoals die van de verzameling Scheepers (1947 en 1949), de collectie Versnel (1959), Buismans verzameling Dutch popular literature (1972) en de bibliotheken van P.N. van Eyck (1972) en G.H. 's-Gravesande (1966). In deze context bevreemdt het dan ook niet dat Utrecht een

Het interieur van antiquariaat La Poultre. Foto: Martin van Thiel.

[p. 57]

twintigtal antiquariaten telt, dat een tocht naar het centrum van Nederland voor boekenliefhebbers zeer aantrekkelijk en lonend maakt.

We beginnen in het centrum, in de Schoutenstraat. In Antiquariaat Lapoultre wordt de binnentredende bibliofiel dadelijk getroffen door de hartelijke sfeer van de zaak. In dit algemene antiquariaat ligt de nadruk op Nederlandse en Franse literatuur en geschiedenis, geen onverwachte keuze als men weet dat de heer La Poultre bijna vijfentwintig jaar geleden vanuit de studie Frans overstapte op de handel in het antiquarische boek. Vrolijk legt hij me uit dat zijn naam afgeleid is van het vulgair Latijnse puletrum, dat veulen betekent. Hij voelt zich dan ook etymologisch gerechtvaardigd om als een veulen zonder richting in het rond te darren. Hij heeft ook plannen eigen uitgaven te maken en via Dirkje Kuik kon hij al een cylinderpers aanschaffen. Graag zou hij iets opruiends willen gaan drukken, bijvoorbeeld tegen de affreuze domtorenraket. Dat de heer La Poultre niet gewend is zijn licht onder de korenmaat te zetten blijkt ook uit het feit dat gedurende de provotijd in het toen nog zo gezapige Utrecht provoliteratuur alleen bij hem verkrijgbaar was. In zijn kleine gezellige zaak is het goed toeven.

In de Schoutenstraat passeren we vervolgens Antiquariaat Niek Waterbolk, dat al elf jaar gespecialiseerd is in kunst na 1800 en met name toegepaste kunst en vormgeving. Deze specialisatie blijkt ook onmiddellijk als ik in gesprek raak met een van de medewerkers en deze kritiek uit op het omslag van de eerste twee jaargangen van De Boekenwereld. Zal het nieuwe omslag meer genade in zijn ogen vinden? Waterbolk doet vooral zaken met het buitenland. De honger naar boeken over toegepaste kunst en design is bijkans onstilbaar, zodat vanuit West-Europa de boeken met karrevrachten naar Amerika gaan; in Duitsland bestaat veel vraag naar fotografie. De meeste Nederlandse boeken op deze terreinen bevinden zich natuurlijk in de grote vaderlandse bibliotheken, maar als er unica voorgoed naar het buitenland verdwijnen wordt het patrimonium telkens opnieuw onherroepelijk aangetast. De grote bibliotheken zouden meer initiatief kunnen tonen en een poging kunnen doen contacten te leggen met het Nederlandse bedrijfsleven. Een Nederlands equivalent van de Duitse Volkswagenstiftung zou een welkome aanvulling op de budgettair beschikbare gelden kunnen zijn. Waterbolk heeft inmiddels tien catalogi uitgebracht. Ook op het gebied

Boekje in La Poultres antiquariaat. Foto: Martin van Thiel.

[p. 58]

van typografie, geïllustreerde boeken en affiches heeft hij in zijn zaak heel wat staan.

Een paar straten verder, in de Korte Jansstraat, strekt algemeen antiquariaat Meyer zich over vier verdiepingen uit; het lijkt veel op de helaas verdwenen winkel van Joop Sweris in Leiden. Op alle gebieden kan men hier wel wat vinden als de klant er maar niet tegen opziet ook op de grond reusachtige stapels door te ploegen. Tenslotte is het een gulden regel dat de unieke vondst die je één keer in je leven doet (een eerste druk van Edgar Allan Poe, de eerste uitgave van het communistisch manifest, een Bay Psalm Book) met grotere kans verwacht kan worden op de minst toegankelijke plek. Helemaal bovenin de zaak is er nog een lugubere keuken met een afdeling detectives. Voor wie graag lang wil snuffelen is dit antiquariaat een waar toevluchtsoord.

Vanuit de Korte Jansstraat bereiken we snel het verstilde en mooie Achter Sint Pieter, waar drie antiquariaten voor ons openstaan. Twee hiervan zullen wij in het tweede deel van dit artikel behandelen: André Swertz en de pas gevestigde Frans Melk.

Op nummer 140 bevindt zich veilinghuis en antiquariaat Beijers. Jan Leendert Beijers, die zijn opleiding bij Martinus Nijhoff gekregen had, vestigde zich in 1865 in Utrecht. Hij koos als devies het embleem van de Rederijkerskamer De bloeyende Eglentier: een bijenkorf met uitvliegende bijen en de zinspreuk ‘Door ijver in liefde bloiende’. De florerende zaak verhuisde in de loop der jaren van het Hoogt via de Neude en het Domplein naar een van de fraaiste oude herenhuizen in Utrecht: het huidige pand Achter Sint Pieter 140. De firma staat onder de tweehoofdige leiding van de heren H.L. Gumbert (sedert 1947) en E. Franco (sedert 1964). De heer Gumbert werd door de terreur van de nazi's gedwongen in 1935 Duitsland te verlaten en begon in Nijmegen een antiquariaat. Door de hele oorlog

Het antiquariaat van H.W. Meyer in de Korte Jansstraat. Foto: Martin van Thiel.

[p. 59]

op een zolder te blijven wist hij te overleven. Hij is van huis uit jurist en zijn erudiete veelzijdigheid heeft zich onder andere gericht op Georg Christoph Lichtenberg, over wie hij ook publiceerde. Gumbert was ook de drijvende kracht achter Folium, een van de voorlopers van onze Boekenwereld.

Als ik op een middag om één uur bij Beijers aanbel word ik gastvrij door de heer Franco rondgeleid. Langs de ruimte waar gecatalogiseerd wordt (en waar de binnenkort te veilen bibliotheek van Paul Rodenko staat) komen we via een monumentale trap met prachtig houtsnijwerk op de bovenverdieping, waar ik eerst de uitgebreide handbibliotheek mag bewonderen. Daarna neemt de heer Franco het woord en vertelt boeiend en vol humor over zijn rijke leven en de zaak die hem lief is. Via allerlei zijwegen komen ook de betekenis van Sherlock Holmes als detective en de juiste uitspraak van het klassieke Grieks aan de orde, zodat het mij om vijf uur enigszins begint te duizelen...

De internationale achtergrond van de heer Franco bracht in Beijers' veilinghuis en antiquariaat een grote stuwende kracht. Hij was van 1934 tot 1940 antiquaar in Parijs. In de verwarrende dagen van juni 1940 wist hij met moeite uit Frankrijk naar Engeland te ontsnappen. De jaren 1942-1946 bracht hij als radiomonteur in het leger bij de genie door. Gelukkig, zoals hij met tintelende ogen vertelt, vond hij ook de tijd om in zijn verschillende militaire standplaatsen goede boeken in te kopen. In 1946 vond hij zijn winkel in Parijs ongerept terug. Vertrouwd met de Engelse en Franse handel als hij inmiddels was geworden opende hij een winkel in Londen, waarvoor hij in Parijs goed kon inkopen. In Londen bracht hij een aantal catalogi uit. Op een antiquarencongres in 1960 in Scheveningen ontmoette hij de hoofdassistente van Beijers, met wie hij later trouwde. Tijdens een vakantie met de Gumberts kreeg hij de uitnodiging directielid te worden. De Londense voorraad werd geruild tegen aandelen in de firma. In 1965 vierde de firma haar honderdjarig bestaan met twee tentoonstellingen, één over boeken van reizigers naar Griekenland en één over Jugendstilboeken. Deze laatste expositie en de erbij behorende catalogus wekten bij velen de belangstelling voor het Nederlandse boek tussen 1890 en 1910 op.

Beijers heeft een lange reeks fraaie catalogi uitgebracht met als hoogtepunten bijvoorbeeld nr. 83 (212 emblematabundels), nr. 84 (een beredeneerde catalogus over de geschiedenis van de bestudering der klassieke talen), en nr. 115 (zestiende-eeuwse boeken). Een goed beeld van het huis geeft catalogus 140: A choice from our favourite fields. De belangstelling blijkt vooral uit te gaan naar architectuur, humanisme, vroege Griekse drukken, emblemata, Franse boeken, incunabelen, oude medicijnen en natuurwetenschappen, filosofie en Nederlandse boekkunst. De heer Franco werkt aan een nieuwe uitgave van de door de International League of antiquarian Booksellers uitgegeven Dictionary for the antiquarian booktrade.

Via de Voetiusstraat en het Domplein komen we, als we onder de Domtoren doorlopen, in de Servetstraat. Daar heeft mevrouw Wolvekamp een stemmige winkel vol prenten aan de muren en scheepsmodellen op de kasten. De zaak, die op het punt staat anders georganiseerd te worden, waarbij het algemeen gedeelte zal verdwijnen, is gespecialiseerd in oude prenten (vooral biologische), kaarten (maritieme, topografische en kosmografische) en boeken van voor 1850. Daarnaast zijn er belangrijke afdelingen oude bijbels, centsprenten, vrijmetselarij en oude kranten. De zaak is op het Domplein begonnen en al vanaf 1936 in de Servetstraat gevestigd. Bij dit antiquariaat moet men eerst aanbellen en pas nadat een beveiligde deur geopend is kan men binnentreden. Tijdens ons gesprek klaagt mevrouw Wolvekamp over de in frequentie steeds meer toenemende winkeldiefstallen. Met haar man heeft ze vroeger zo'n vijf catalogi uitgebracht, maar na zijn dood is ze daarmee gestopt.

Op de Lichte Gaard vinden we twee antiquariaten naast elkaar. Op de hoek zit Het Bisschopshof dat gespecialiseerd is in geïillustreerde boeken, prenten en kaarten op het gebied van de Nederlandse plaatsbeschrijving van de zeventiende tot de negentiende eeuw. De eigenaar, de heer Kervezee, is vooral trots op zijn collectie stads- en dorpsgezichten, waarin men inderdaad tal van zelden voorkomende topografische gezichten kan aantreffen. Als ik met hem spreek is hij zojuist thuis gekomen uit Londen, waar hij de beurs waanzinnig duur vond. Zelf is hij een regelmatig deelnemer aan de beurzen in Eindhoven en Amsterdam; hij hoopt in het najaar zijn

[p. 60]

eerste catalogus uit te brengen.

Zijn buurman Gert-Jan Bestebreurtje is een van de organisatoren van de Amsterdamse beurs. Zijn antiquariaat, dat uit vier etages met boeken bestaat, is gespecialiseerd in reizen en maritieme en koloniale geschiedenis, waarbij het accent valt op boeken van voor 1900 hoewel op de laatste twee gebieden ook veel wetenschappelijk materiaal uit onze eeuw aanwezig is. Verder zijn er Japanse en maritieme prenten te vinden en prenten van onze voormalige koloniën. Bestebreurtje is zijn carrière, net als bijvoorbeeld Bubb Kuyper en Bob de Graaf, als neerlandicus aangevangen; hij werkte na zijn studie MO-Nederlands bij Beijers en Forum, begon daarna thuis een antiquariaat en heeft de laatste vier jaren een stemmig pand aan de Lichte Gaard. Zijn grote activiteit blijkt onder andere uit de dertig catalogi en tien lijsten die hij tot nu toe uitgebracht heeft. Zijn cliëntele bestaat deels uit bibliotheken deels uit particulieren. Vooral de grote bibliotheken in Amerika, Japan en Australië zijn goede klanten. Bestebreurtje betreurt het trieste feit dat de Nederlandse bibliotheken nauwelijks nog geld hebben om hun in het verleden met grote zorgvuldigheid opgebouwde prachtige collecties uit te breiden. Gelukkig is in Nederland het aantal verzamelaars van het oude reisboek stijgende. Ook hij is zojuist thuis gekomen van een beurs in Londen, waar hij goede zaken heeft kunnen doen. Verbazingwekkend vindt hij de krankzinnige prijzen, die boeken op Londense veilingen opbrengen. Op mijn vraag van welk antiquariaat hij de catalogi het meest bewondert antwoordt hij voorspelbaar: ‘Maggs en Quaritch.’ Zijn boeken koopt hij bij voorkeur bij particulieren en het is hem enige malen gelukt grote collecties en bloc te verwerven.

In het tweede gedeelte van dit artikel zullen de overige Utrechtse antiquariaten beschreven worden. Hieraan zullen een lijstje met adressen en openingsuren en een plattegrond van het centrum worden toegevoegd.

Het antiquariaat van G.J. Bestebreurtje aan de Lichte Gaard. Foto: Martin van Thiel.