De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 53]

Herinneringen van een bibliothecaris 7
H. de la Fontaine Verwey

Het poortje

De beknopte geschiedenis van de beide gebouwen waarin de UB gevestigd is (zie De Boekenwereld 3 (1986/'87), 6-13), eindigde met de vermelding van het poortje in de Handboogstraat. In 1650 werden de schietbanen van de Handboog- en de Voetboogdoelen op het Singel, die doorliepen tot de Kalverstraat, vrijgegeven voor bebouwing. Op het opengekomen terrein werden de Handboog- en Voetboogstraten aangelegd. Dit geschiedde in ‘'t Gulde iaer 1650’, zoals op de gevelsteen van een huis in de Handboogstraat (nr. 3) te lezen staat. Het huis daarnaast, thans verdwenen, zou enige jaren later aangekocht worden door Rembrandt, die er waarschijnlijk wilde gaan wonen. Door zijn faillissement kwam er van dit plan niets terecht.

Eveneens in 1650 werden er in plaats van de overbodig geworden en daarom afgebroken poortjes in de Kalverstraat in de Handboogstraat twee nieuwe geplaatst, die toegang gaven tot de achterzijde van de beide doelengebouwen. Deze sierlijke bouwsels vormen elkaars pendant: onder een Dorisch fronton met pilasters zijn de metopen gesierd met een lauwerkrans, pijlkokers en respectievelijk een handboog en een voetboog. Bij de sloop van de Voetboogdoelen verdween het ene poortje; het andere bleef echter in ere en diende als afsluiting van de achteringang van de Garnalendoelen, later van het Athenaeum en de UB. In verval geraakt en zwaar beschadigd, werd het tijdens de bezetting, in 1942, met veel zorg gerestaureerd door de gemeentelijke architect ir. E.P Messer. In de donkere oorlogsdagen, toen de monumentenzorg stillag, was deze wél geslaagde restauratie een klein lichtpunt.

Bij de ingrijpende verbouwingen in de jaren zestig brak men het poortje af en sloeg de onderdelen ergens op. Het kleine monument zou vergeten zijn, als de onderbibliothecaris F.H. Amende niet hemel en aarde bewogen had om het op de oude plaats terug te krijgen. Daar prijkt het nu weer in oude luister, helaas besmeurd door onze moderne vandalen: de kladderaars met de spuitbus.

Hier volgt iets over een van de herinneringen die voor mij aan het poortje verbonden zijn - het relaas van een mislukt plan dat fatale gevolgen had kunnen hebben.

Om het volgende te kunnen begrijpen moet men weten dat in de jaren veertig de bibliothecaris zijn bureel had in kamer I, links van de ingang. Tussen die kamer en de voordeur bevond zich de portiersloge. Daar troonde de heer Johan Joritzaar, een imponerende figuur met zijn rond, kaal en zwaar bebrild hoofd. In die tijd was het regel dat alle inkomende en uitgaande post, alle postpaketten en alle zichtzendingen door de portier in de bibliothecariskamer gebracht werden - een uitstekend systeem waardoor ik alles te zien kreeg, al was het soms een zware taak al die stukken te verwerken. Zodoende was Joritzaar mijn ‘naaste’ medewerker, die de hele dag tussen zijn loge en mijn kamer heen en weer liep en mij onderwijl informeerde over wat er in de UB omging. Zijn ideaal was het de vertrouwensman te zijn van het personeel. Dit trachtte hij te bereiken door geregeld enige medewerkers op subtiele wijze tegen elkaar op te zetten om daarna het genoegen te smaken hen met elkaar te verzoenen - wat natuurlijk niet altijd lukte. Tegenover mij was hij in het algemeen heel openhartig, maar hij probeerde tegelijk een zekere macht te krijgen door bepaalde dingen te verzwijgen. Gelukkig waren er andere bibliotheekmensen die voor de ontbrekende informatie zorgden.

De zaak die iets met het poortje te maken had, speelde zich af in 1943. Toen kreeg ik bezoek van prof. David Cohen, een van de hoofden van de Joodse Raad. Dat zijn beleid veel kritiek heeft ondervonden, is bekend. Persoonlijk heb ik hem leren kennen als een wijs man, wie het niet aan moed ontbrak, zoals uit dit verhaal kan blijken. Cohen vroeg mijn aandacht voor het archief van het Internationaal persbureau ter bestrijding van fascisme en nationaal-socialisme. Dit bureau was

[p. 54]

tegen het eind van de jaren twintig in Frankfort opgericht. De opzet ervan was berichten over nationaal-socialistische verschijnselen in de gehele wereld publiek te signaleren. In Nederland geschiedde dit onder andere in het weekblad De Groene Amsterdammer, waarin prof. Cohen een vaste rubriek verzorgde. Na de komst van Hitler verhuisde het bureau van Frankfort naar Amsterdam. De bezetting betekende het einde van de werkzaamheden.

Cohen vertelde mij dat de archieven van het bureau, in zestien kisten verpakt, opgeslagen waren op de zolder van het gebouw van de Joodse Raad aan de Nieuwe Herengracht. Mij werd nu gevraagd of ik bereid was dit voor de contemporaine geschiedenis zo uiterst belangrijke archief te verbergen in de magazijnen van de UB. Er was haast bij want over enkele maanden zou de Joodse Raad geliquideerd worden - daarover maakte Cohen zich geen enkele illusie.

Het verdwenen poortje van de Voetboogdoelen in de Handboogstraat. Tekening van H.P. Schouten uit 1793. Gemeentelijke Archiefdienst, Amsterdam.

[p. 55]

Ik zag het belang van deze zaak in en verklaarde mij bereid. Er was echter één moeilijkheid: de UB beschikte toen niet meer over eigen vervoer en particuliere transportbedrijven waren tijdens de bezetting dikwijls onbetrouwbaar. Het bleek echter dat de Joodse Raad zelf een vrachtauto bezat. Er werd nu afgesproken dat het transport op een bepaalde dag zou plaatsvinden. De wagen zou voorrijden, niet aan de voorzijde op het Singel waar altijd een druk verkeer was, maar aan de achterzijde bij het poortje in de doodstille Handboogstraat. De chef van het boekenmagazijn Molenaar zou met zijn mannen tijdig op de uitkijk staan en er voor zorgen dat de kisten zo snel en onopvallend mogelijk binnen gedragen zouden worden.

Het poortje achter de Universiteitsbibliotheek in de Handboogstraat. Tekening door J.M.A. Rieke. Universiteitsbibliotheek, Amsterdam.

Op de afgesproken dag wilde ik rond het vastgestelde uur naar het achtergebouw gaan, toen ik halverwege in de gang vrijwel omvergelopen werd door een even opgewonden als beschonken individu dat zwaaide met zijn legitimatie als lid van de Duitse politie. Op hoge toon vroeg hij wat er in de kisten zat en welke papieren er waren om dit vervoer te dekken. Ik begreep dat het mis was en zei niet te weten dat er voor het transport van oud papier documenten nodig waren. Als dat zo is, zei ik, gaat het hele transport niet door. De politieman stemde hier grommend mee in en verklaarde 's avonds met versterking te zullen terugkomen om de UB te doorzoeken. De kisten werden weer ingeladen en ik zag nu dat het transport met bepaald onopvallend was. Immers, op de vrachtauto stond met grote letters ‘Joodse Raad’ geschilderd en de chauffeur en zijn helpers droegen gele sterren. Ik begreep echter niet hoe het mogelijk was dat er in de Handboogstraat een Duitse politieman langs het poortje wandelde juist op het ogenblik dat wij iets geheims wilden doen. Toen ik tegen Joritzaar daarover mijn bevreemding uitsprak, zei hij: ‘Maar meneer, weet U dan niet dat er tegenover het poortje een Duits kroegje is, dat gehouden wordt door de vrouw van de Duitse politieman die daar een groot gedeelte van de dag voor het raam zit te drinken?’

Het was nodig ons voor te bereiden op de inval van de Duitsers, die voor 's avonds aangekondigd was. Ik zorgde er voor zelf aanwezig te zijn met een van de adjunct-bibliothecarissen. Er gebeurde echter niets, evenmin als de volgende avonden. Toen ik tegenover Joritzaar mijn verbazing toonde over het uitblijven van die gevreesde gebeurtenis antwoordde hij: ‘Maar meneer, weet U dan niet dat de dronken Duitser later in de middag met zijn vrienden in het kroegje zo'n ruzie gekregen heeft dat zij slaags geraakt zijn en hij met een zware hersenschudding naar het Binnengasthuis gebracht is?’ Nee, dat wist ik niet, maar ik begreep dat een retrograde amnesie in bepaalde gevallen nuttig kan zijn.

Zo komt het dat het poortje mij herinnert aan de spijt over het verloren gaan van het kostbare archief van de internationale commissie, maar tevens aan de dankbaarheid dat de UB gespaard gebleven is voor een inval van de barbaren.