De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 43]

‘Een wereld die trilt van treinen en boten’
Cassandre in Nederland 1
Pim Reinders

Op zaterdagmiddag 18 februari 1932 opende de voorzitter van de Leidse kunstvereniging ‘de Laeckenhalle’, mr. J. Slagter, in het Leidse museum de Lakenhal een affichetentoonstelling van de Franse kunstenaar Cassandre. Slagter sprak vol bewondering over Cassandres werk. Hij prees zich gelukkig ‘in een tijd te leven die kunstenaars heeft voortgebracht van de grootte van den heer Cassandre’.^1.

Deze Cassandre-tentoonstelling uit 1932 was een opmerkelijke gebeurtenis. Niet alleen drong met deze tentoonstelling in drie zalen van de Lakenhal de affichekunst nadrukkelijk in een Nederlands museum door, maar tegelijkertijd vormde het een contemporain hoogtepunt in de erkenning van Cassandres werk in Nederland. Bovendien was het Cassandres eerste oeuvretentoonstelling sinds hij in 1922 begonnen was met affiches maken.^2.

Hoe kwam Cassandre zo bekend in Nederland dat hij er nog eerder dan in Parijs een eenmansexpositie had? Voor wie werkte hij in Nederland? Wat voor werk maakte hij en voor welke bedrijven? Wat zag men in hem? En in het bijzonder: wat betekende hij voor de Nederlandse rederijreclame? Deze en verwante vragen over de relatie Cassandre en Nederland willen we hier bespreken.

De tentoonstelling in Leiden kwam vier jaar na Cassandres debuut in Nederland met een affiche voor de Nijverheidstentoonstelling in Rotterdam van 1928. Dit zogenaamde Nenyto-affiche^3. werd in 1927 door Cassandre ontworpen en in 1928 uitgegeven door het Rotterdamse uitgevers-, drukkers- en reclamebedrijf Nijgh & Van Ditmar.

Aan dit begin was een mislukte stap voorafgegaan. Een ontwerp uit 1927 voor Oranjeboombier vond bij de opdrachtgevers geen genade en werd niet uitgevoerd (afb. 1). Mogelijk zagen zij in de bierdrinkende man die Cassandre had getekend eerder ‘een echt boeventype’ zoals Machiel Wilmink, redacteur van het vakblad De Reclame, schreef^4. en niet het prototype van een drinker van Oranjeboombier. Ook de indruk die het affiche-ontwerp bij een andere recensent wekte, zal niet het door de Oranjeboom-directie beoogde reclame-effect zijn geweest: ‘Kostelijk treft Cassandre hier de mentaliteit van een logge, vierkanten, sigaarrokende bierdrinker achter zijn zwaar en overvloedig schuimende glas.’^5. 1927 was ook het jaar waarin men voor het eerst met een van Cassandres meest bekende treinaffiches, l'Étoile du Nord (afb. 2) op de Neder-

Afb. 1. Oranjeboom Bieren, affiche-ontwerp, niet uitgevoerd, 1927.

1. Nieuwe Leidse Courant, 20.02.1932, tweede blad, p. 6.

2. In de zomer van 1931 hield Cassandre tezamen met zijn compagnon de afficheschilder Charles Loupot bij Galerie Pleyel in Parijs zijn eerste expositie (zie ook: H. Mouron, Cassandre, Paris 1985, p. 306).

3. Nenyto = Nederlandse Nijverheids Tentoonstelling.

4. De Reclame, 10.06.1931, p. 282.

5. Propria Cures, 13.06.1931, nr. 32.

[p. 44]

landse stations kon kennismaken. Dit affiche voor het internationale treinverkeer Paris-Amsterdam, trok destijds onmiddellijk de aandacht. Welhaast elke beschouwing over Cassandre uit die jaren omschrijft het l'Etoile du Nord-affiche als baanbrekend.^6. Treffend is in dit opzicht de wijze waarop de Haagse drukker Levisson, tevens uitgever van De Reclame, in 1928 Cassandre in zijn blad voorstelde: ‘De Étoile du Nord... Menschen staan langs de spoorlijn en gapen de snel voorbij schietende sierlijke blauwe wagen na. Iets nieuws! De Étoile du Nord. Reklamemenschen kijken naar een biljet. Wat is dat? Een enkele lijn, een vlak, een ster, wat woorden. Wie is de man die met zoo weinig, zoo veel weet te bereiken?’^7.

Een ander voorbeeld is een opmerking van een recensent in de N.R.C. van 24 mei 1931: ‘En kennen we niet allemaal de Étoile du Nord?’ Of De Maasbode in 1931: ‘Vooral de affiche die hij indertijd maakte voor den “Étoile du Nord”, den Pullmantrein naar Parijs, trok hier de aandacht.’^8.

Afb. 2. Étoile du nord, 1927.

En, tenslotte, Jhr. J. Reuchlin, destijds werkzaam op het kantoor van de Holland-Amerika Lijn in Parijs en later lid van de directie: ‘De Cassandreplaat voor de Statendam komt duidelijk voort uit het affiche van de l'Étoile du Nord. Dat affiche sloeg in Nederland geweldig in.’^9.

Tezamen met een ander, ook in 1927 ontstaan treinaffiche (Nord Express) behoort Étoile du Nord tot het bekendste en beroemdste van Cassandres werk. Dat Cassandre in Nederland direct bekend was kwam niet alleen door het verschijnen van het zo suggestieve Étoile du Nord-affiche op Nederlandse perrons, maar ook door de aandacht in de pers. Zo plaatste bijvoorbeeld de Haagsche Courant al in juli 1927 het Nord-Express-affiche in haar kolommen.^10.

Zoiets deed in 1929 ook het Algemeen Handelsblad met Cassandres Statendam-affiche.^11. In die tijd besteedden kranten, tijdschriften en weekbladen regelmatig aandacht aan de affichekunst. Jarenlang besprak de graficus J.D.C. van Dokkum bijvoorbeeld in de Groene Amsterdammer affiches, maar ook in de kunstrubriek van de N.R.C. werd met regelmaat over deze tak van de toegepaste kunsten geschreven.

6. Zie ook: H. Mouron, Cassandre, Paris 1985, p. 37-41.

7. De Reclame, juli 1928, p. 337.

8. De Maasbode, 12.06.1931.

9. Interview, Jhr.J. Reuchlin, 09.04.1985.

10. Haagsche Courant, 8.07.1927.

11. Algemeen Handelsblad, 22.03.1929.

Nijgh & Van Ditmar

Mogelijk aangesproken door Cassandres treinaffiches bracht in de loop van 1927 een van de twee directeuren van Nijgh & Van Ditmar, J.Th. Piek, een bezoek aan Cassandre in Versailles. Uit dit contact groeide een jarenlange zakelijke samenwerking en een intensieve vriendschap.

In zijn vorig jaar verschenen monografie over Cassandre, beschrijft Henri Mouron (Cassandres zoon), hoe Piek herhaaldelijk in Cassandres villa verbleef terwijl omgekeerd Cassandre en zijn vrouw regelmatig bij Piek in Wassenaar te gast waren.^12.

‘De firma Nijgh & Van Ditmar heeft Cassandres werk in Nederland gebracht’, schreef Levisson dan ook niet geheel ten onrechte in 1928 in een aan Cassandre gewijd nummer van De Reclame. Nijgh & Van Ditmar bemiddelde bij de tot stand koming van dit nummer. Cassandre tekende er speciaal het omslag voor (afb. 3).^13. Uit dergelijke activiteiten kan worden afgeleid hoezeer Piek zich inspande Cassandres werk onder de aandacht van het Nederlandse publiek te brengen.

Naast de al genoemde ontwerpen voor Oranjeboom en Nenyto, ontwierp Cassandre nog affi-

12. H. Mouron, Cassandre, Paris 1985, p. 101.

13. De Reclame, juli 1928, nr. 7, p. 338.

[p. 45]

ches en drukwerk voor een dertiental andere Nederlandse bedrijven; voor de Holland-Amerika Lijn, de Stoomvaart Maatschappij Zeeland (1928), de RAI (1929), Droste (1929-1931), Metz & Co (1929), Java-China-Japan-Lijn (1929-1930), De Vries Robbé (1930), BK EMAILLE (1930), Gazelle (1930), Stork Hijsch (1930), de HEEMAF (1930), Philips (1931) en Van Nelle (1931).

Droste en St. Nicolaas

Van dit voor Nederlandse opdrachtgevers vervaardigde werk is liefhebbers vooral het Statendam-affiche voor de Holland-Amerika Lijn bijgebleven, terwijl het grote publiek zich het Drostemannetje zal herinneren, zonder weet te hebben van Cassandre.

Cassandres versie van dit mannetje werd in 1930 door de chocoladefabriek met een uitgebreide advertentiecampagne geïntroduceerd (afb. 4). Ruim vijftig jaar sierde het mannetje de doosjes Drosteflikken. Het mannetje, in 1923 bedacht door de tekenaar Jan Wiegman,^14. was door Cassandre met succes vernieuwd. ‘Zijn gewijzigde silhouet, die zich meer aanpast bij de nieuwe zakelijkheid van onze dagen, staat hem niet slecht en heeft bovendien een grootere herinneringswaarde’, oordeelde De Reclame in 1931.^15.

Al in december 1929 had Cassandre voor Droste een tot nu toe onopgemerkt gebleven en waarschijnlijk verloren gegane St. Nicolaasplaat gemaakt. J. Bieruma Oosting geeft er in 1931 in het regionale tijdschriftje De Delver een beschrijving van: ‘De goedaardige grijsaard, ditmaal strak als een held, troont op zijn steilen schimmel; toom, staf en mijter worden als bij een sterke, primitieve tekening tot hun simpelste grondvorm gereduceerd’^16. (afb. 5).

Evenmin bekend is het werk dat Cassandre voor de Java-China-Japan Lijn - waarover straks meer - heeft gemaakt, terwijl ook een destijds door de directie afgekeurd ontwerp voor Gazellerijwielen in de vergetelheid raakte.^17. Nederland is verreweg de grootste buitenlandse opdrachtgever van Cassandres reclamewerk geweest.^18. De goede betrekkingen tussen Piek en Cassandre speelden hierin een grote rol.

Bijna al Cassandres Nederlandse werk is bij Nijgh & Van Ditmar verzorgd. Nijgh & Van Ditmar was het oudste reclamebureau in Rotterdam^19. en had vele verbindingen met de stad. Bij de drukkerij werd lange tijd de N.R.C. - oorspronkelijk ook een uitgave van Nijgh - gedrukt. In Amsterdam was een belangrijk filiaal van het reclamebureau gevestigd. Leden van de familie Nijgh waren actief in de Rotterdamse kunstkring.^20. Hier werd in 1937 ook een jubileumtentoonstelling van Nijgh & Van Ditmar gehouden. Trots hingen daar toen ‘enkele treffende Nederlandsche prenten van Cassandre indertijd in opdracht van Nijgh & Van Ditmar gemaakt’.^21.

14. T. Visser en R.J. Heijning, Beroemde merken, Amsterdam 1985.

15. De Reclame, mei 1931, p. 232.

16. De Delver, (1930/1931), p. 92.

17. Mouron heeft van dit ontwerp een zwart-wit-afbeelding in zijn boek opgenomen (p. 57).

18. Van de circa 118 uitgevoerde affiche-ontwerpen, waren er tenminste elf, dat wil zeggen ruim 9%, voor Nederlandse bedrijven. Uiteraard was Frankrijk met bijna 100 affiches de grootste afnemer.

19. In 1846 verbond boekhandel H. Nijgh een advertentiebureau aan zijn zaak. Na associatie met W.N.J. van Ditmar in 1864 trad het bureau op onder de naam ‘Algemeen Advertentiebureau Nijgh & Van Ditmar’. Vooral na de eerste wereldoorlog ontwikkelde dit bureau zich van een makelaardij in advertenties tot een volwaardig reclamebureau (zie o.a. N.R.C. 27.03.1937: ‘Het honderdjarig bestaan van Nijgh & Van Ditmar N.V. Rotterdam’ en De Gong, 05.10.1962, jubileumuitgave Nijgh & Van Ditmar t.g.v. 125-jarig bestaan, 15 p., aanwezig in bedrijfsarchief Nijgh & Van Ditmar, Den Haag). Het bedrijfsarchief van voor mei 1940 is bij het bombardement van Rotterdam vermetigd. Eventuele documenten over de relatie tussen Cassandre en Nijgh & Van Ditmar zijn toen verloren gegaan. Ook in de nalatenschap van Piek en Cassandre is hierover niets gevonden.

20. Mej. M. Nijgh was tussen 1904 en 1909 penningmeester van de Rotterdamse Kunstkring. H. Nijgh, directeur van de N.R.C. en commissaris van Nijgh & Van Ditmar was lid van de kunstkring (Uit de Kunst. 75 jaar Rotterdamse Kunstkring. Rotterdam 1985, p. 216 en 25).

21. N.R.C. 07.04.1937.

Statendam

Piek stond als directeur van Nijgh & Van Ditmar midden in het Rotterdamse zakenleven. Zijn broer W.F. Piek was lid van de HAL-directie. Waarschijnlijk verkreeg Cassandre via deze familieband in 1928 de opdracht voor zijn Statendam-affiche (afb. 6). Helemaal vanzelfsprekend moet dit niet geweest zijn, want Cassandre was niet de eerste keuze van de HAL. Voordien waren er al twee andere ontwerpen voor een Statendam-affiche gemaakt.

Afb. 3. Omslag De Reclame, juli 1928.

[p. 46]

Afb. 4. Droste-advertentie uit 1930 met Cassandre-mannetje; rechtsboven het oude Droste-figuurtje van Jan Wiegman.

[p. 47]

Machiel Wilmink schreef hierover in De Reclame 1: ‘De Holland-Amerika lijn publiceerde twee biljetten. Eén van een naamloos tekenaar, een gedeeltelijk zij-aanzicht, een droog steendrukkersontwerp zonder veel suggestie. Een Nederlandsch schilder (geen reclame-ontwerper) maakte een ander ontwerp dat niet werd uitgevoerd. En toen - toen dacht men in ons land uitgepraat te zijn en ging men naar Cassandre in Versailles. Daar is natuurlijk niets tegen omdat deze kunstenaar een der bekendste goede internationale ontwerpers is en reeds zeer veel knappe teekeningen gemaakt heeft. Maar 't stemt toch altijd weer wat wrevelig dat men in ons land eigen landgenoten zoo zelden een kans geeft en de weinige affiche-opdrachten of aan een kunstschilder, of aan een buitenlander geeft. Maar hoe dan ook - het reclame-adviesbureau Nijgh & Van Ditmar dat zich voor den artiest Cassandre bijzonder interesseert, heeft ditmaal wat beters in huis gekregen dan de Nenytoplaat. Men moet de flair en breeden kijk bewon-

Afb. 5. St. Nicolaas-stilleven; schilderij van Dick Ket, ca. 1935. Linksboven fragment van Cassandres affiche Hoek van Holland-Harwich; pal daaronder, dwarsliggend, het St. Nicolaas-affiche.

[p. 48]

deren van den kunstenaar Cassandre, waarmee hij met 3 stoompijpen en 2 luchtkokers een verrassende en ongemeen suggestieve reclameplaat voor de Statendam heeft weten te componeren.’^22.

Het ‘droge steendrukkersontwerp’ was gemaakt door een HAL-medewerker, C. Jocker,^23. en bleek aansprekend genoeg om op groot formaat te worden uitgevoerd (afb. 7). Het affiche was eerder een gelukkige toevalstreffer dan een met voorbedachte rade, dat wil zeggen na overleg met de HAL-directie, uitgevoerd ontwerp.^24. Opmerkelijk in vergelijking met Cassandres iets latere plaat is dat ook Jocker de drie schoorsteenpijpen met de rederijkleuren als karakteristiek voor de Statendam dominant in beeld heeft gebracht. De HAL-directie vond dit affiche kennelijk toch niet bevredigend en meende dat het in de vaart brengen van haar nieuwe vlaggeschip (de ‘s.s. Statendam’) onder de aandacht moest worden gebracht door middel van een

Afb. 6. Cassandre, Statendam, 1928.

door een erkend kunstenaar vervaardigd affiche.

Behalve aan Cassandre gaf de HAL ook aan de reclame-ontwerper en schilder A.J. van 't Hoff opdracht voor een Statendam-affiche (afb. 8). In beide affiches is de tekst ‘Real comfort’ verwerkt. Duidelijk wilde de HAL hierop de nadruk leggen. In het spontaan ontworpen affiche van Jocker ontbreekt deze reclame-boodschap.

Waarom de HAL behalve aan Cassandre ook Van 't Hoff om een Statendam-affiche vroeg is niet bekend. In een krantenbericht werd gesuggereerd dat het ‘voor beide kunstenaars een gelijktijdige opgaaf is geweest’.^25. Volgens Reuchlin was het Van 't Hoff-affiche echter het oudste.^26. Mogelijk is de opdracht aan Cassandre uiteindelijk vooral om prestige-redenen verstrekt. Ook het feit dat Cassandres platen niet goedkoop waren (Wilmink schreef in 1931 over ‘duizend gulden prenten’^27.) maakt dit aannemelijk.

Afb. 7. Jocker, Statendam, 1928.

22. De Reclame, 1929, p. 123. Machiel Wilmink, (18??-1961), zelf reclame-ontwerper en tot mei 1940 eigenaar van een reclamebureau in Rotterdam, was indertijd de ziel van het blad De Reclame. Jarenlang ijverde hij voor reclame-opdrachten aan Nederlandse reclamebureaus. Hij had echter een scherp oog voor kwaliteit en aarzelde niet Franse affiche-ontwerpers als Cassandre (die hij in 1929 ook in Parijs opzocht), Loupot, Carlu, Collin of Marton aan te prijzen en affiches van Nederlandse kunstenaars zeer kritisch te bespreken.

23. Interview, Jhr. J. Reuchlin, 09.04.1985.

24. Idem.

25. Utrechts Provinciaal en Stedelijk Dagblad, 16.04.1929.

26. Interview, Jhr. J. Reuchlin, 09.04.1985.

27. De Reclame, 10.06.1931, p. 282.

[p. 49]

Zeeland

In 1928 vervaardigde Cassandre nog een rederij-affiche: een trein-boot-biljet voor de dienst Vlissingen-Harwich van de Stoomvaart Maatschappij Zeeland (afb. 9). Op 1 januari 1927 had de SMZ haar dienst van Folkestone naar Harwich verlegd. Vermoedelijk was deze routeverandering aanleiding tot het laten maken van een nieuw reclamebiljet. De SMZ onderhield de dienst Vlissingen-Harwich tezamen met haar Britse partner, de London and North Eastern Railway Company (LNER). Het is daarom ook niet zo verwonderlijk dat er twee versies van dit Cassandre-affiche bestaan: een Nederlandse en een Engelse uitgave (afb. 9 en 10).

De Engelse editie is gedrukt bij de Londense firma Haycock, Cadle & Graham Ltd, en was er waarschijnlijk eerder dan de Nederlandse versie. Al in het julinummer 1928 publiceert het tijdschrift Commercial Art and Industry deze editie.^28. Ook in het julinummer uit 1928 van De Reclame^29. wordt deze vooral in het letterbeeld afwijkende Engelse versie besproken: ‘De franschman Cassandre teekende op verrassend eenvoudige wijze een sterk pakkende prent. De rood-wit-blauw band om de Stoompijp duidt de “Zeeland” booten aan, de locomotief de London-Harwich-route. De prent is ongemeen aandacht trekkend door de volledige harmonie die beeld en tekst samenbindt.’

Het is juist op dit punt van het harmoniëren van de typografie waar de Nederlandse versie een stuk minder geslaagd is dan de Engelse uitgave. In de wijze waarop hier de langere tekst is aangebracht valt de hand van Cassandre moeilijk te herkennen. Het lettertype is in geen enkel ander Cassandre-affiche gebruikt. De neergedrukte en vervolgens afgekapte 0 is een storend element in het letterbeeld, dat ook verder een onevenwichtige indruk maakt. De letters zijn niet zeals bij de Engelse editie en naar Cassandres gewoonte, vanuit het midden gecentreerd. Dit is voor een ontwerper als Cassandre zeer ongewoon. Hij streefde naar een doeltreffende integratie van tekst en voorstelling waarbij hij grote waarde hechtte aan een uitgebalanceerd, mathematisch juist letterbeeld.

Daarbij komt dat de ‘Zeeland’-plaat het enige niet bij Nijgh & Van Ditmar gedrukte Nederlandse Cassandre-affiche is. Tegen de gewoonte in wordt de drukker niet vermeld. Een afbeelding van het affiche in De Reclame toont als bijlage een originele, maar tot ‘reclameblaadje’ verkleinde editie van het affiche. Van Leer & Co wordt als drukker vermeld.^30.

Aan deze bespreking zou de conclusie kunnen worden verbonden dat het zoveel langere letterbeeld van de Nederlandse editie van het ‘Zeeland’-affiche door een lithograaf van Van Leer & Co is ontworpen en niet door Cassandre. Het feit dat de diagonaal lopende tekst ‘Naar Engeland’ wel harmonieert en qua ontwerp gelijk is aan de Engelse versie, en de constatering dat het biljet één druk is, maakt deze conclusie echter weer minder waarschijnlijk tenzij de tekst ook bij Van Leer & Co is aangebracht.

28. Commercial Art and Industry, July 1928.

29. De Reclame, juli 1928, p. 239.

30. De Reclame, nr. 1, jan. 1929, p 11. De Reclame had dikwijls oorspronkelijke uitgaven van reclamedrukwerk als bijlage ingeplakt.

Java-China-Japan-Lijn

Over de toedracht rond een derde, laatste Cassandre-affiche voor een Nederlandse rederij beschikken we over nog aanzienlijk minder infor-

Afb. 8. Van 't Hoff, Statendam, 1928.

[p. 50]

matie dan bij de ‘Zeeland’-plaat. Tot nu toe was het bestaan van dit affiche zelfs onbekend. Ook Mouron spreekt er in zijn monografie niet over: een affiche uit circa 1929-1930 voor de Java-China-Japan-Lijn. In een artikel in de N.R.C. van 13 juni 1931 wordt van dit affiche-waarvan helaas geen afbeelding bekend is - melding gemaakt. Volgens deze krant was het een ‘uitstekend’ affiche van een ‘man in wit linnen pak over de witte verschansing geleund tegen een blauwe lucht’. De Telegraaf van dezelfde dag had het over een over de railing leunende man ‘in wit sportkostuum’.

Vanwaar deze aandacht voor Cassandre in Nederlandse kranten van juni 1931? In mei van dat jaar, dus een jaar vóór de expositie in Leiden, organiseerde de Rotterdamse kunsthandel Van Hasselt een overzichtstentoonstelling van Cassandres reclamekunst. De maand daarop was

Afb. 9. Hoek van Holland-Harwich, Nederlandse versie, 1928.

de tentoonstelling te zien bij de gerenommeerde kunsthandel Buffa in Amsterdam. Beide exposities ondervonden uitgebreide en lovende besprekingen in de pers. Ook op de tentoonstelling in Leiden in 1932 was het affiche voor de Java-China-Japan-Lijn (JCJL) aanwezig. Het Leids Dagblad vond het zelfs ‘zonder twijfel een der mooiste, wat betreft de harmonie der vlakverdeling en de eenvoudige en toch rijke kleurwaarden’. De krant zag in het affiche ‘niet de geweldige drang van het Westersch verkeer, doch de geneugten van het Oostersch toerisme’ tot uitdrukking gebracht.^31. Het affiche is waarschijnlijk verloren gegaan. Mogelijk was er alleen sprake van een onuitgevoerd ontwerp en niet van een gedrukt exemplaar. Wel is een afbeelding van ander door Cassandre voor de JCJL ontworpen drukwerk bewaard gebleven (afb. 11).^32. Het gaat om een

Afb. 10. Hoek van Holland-Harwich, Engelse versie, 1928.

31. Leidsch Dagblad, 24.02.1932.

32. Collectie Löwenhardt, Amsterdam. Zie ook: De Reclame, januari 1930, p. 23.

[p. 51]

ontwerp uit 1929 voor een in 1930 bij Nijgh & Van Ditmar gedrukte kalender bestaande uit één blad met een kalenderblokje. Deze kalender was aanwezig op de tentoonstelling in Leiden.

(wordt vervolgd)

Afb. 11. Advertentie en kalenderblad Java-China-Japan-Lijn.