De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 38]

Michiel Buisman J.Fzn. (1891-1986), een herinnering
P.J. Buijnsters

Elke antiquaar en boekverzamelaar kent de naam Buisman. Die roepnaam verwijst naar een veelgebruikte, thans duur betaalde bibliografie: Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815, in 1960 verschenen bij B.M. Israël te Amsterdam. Maar slechts zeer weinig gebruikers zullen de man achter dit boek gekend hebben. Zo kon het gebeuren dat Wa.R.D. van Oostrum in het neerlandiciblad Spektator van september 1973 al over ‘wijlen Buisman’ schreef, terwijl de betrokkene in werkelijkheid pas dertien jaar later, op 5 april 1986, zou overlijden. Buisman zelf heeft van zijn voortijdige doodverklaring geen weet gehad. Hij leefde sedert 1965 in een nagenoeg volledig isolement.

Op dit moment wordt onder auspiciën van Z.W.O. gewerkt aan een nieuwe ‘Buisman’. Dat vereist veel geld en mankracht. Maar de pionier van het Nederlandse populaire proza is door de academische wereld altijd opvallend genegeerd. Enige onderscheiding heeft er nooit afgekund. In plaats daarvan deze herinnering aan een van de merkwaardigste boekverzamelaars die ik ooit ben tegengekomen - een man bovendien die ongeweten op een bepaald gebied richting heeft gegeven aan de Nederlandse bibliofilie.

Het zal in 1960 zijn geweest dat ik, rondsnuffelend in het nu verdwenen antiquariaat van H.F. Geerts in de Arnhemse Bakkerstraat, in gesprek raakte met een wat ouderwets geklede winkelhulp-op-leeftijd, die - mijn belangstelling voor het achttiende-eeuwse proza merkend - kraaiend van plezier wees op een door hemzelf gemaakt boek in de etalage. Het heette Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815 en als auteur stond met antikiserende schrijfwijze vermeld: M. Buisman J.Fzn.

Buisman hoorde niet tot de vaste staf van Geerts' antiquariaat. Hij werkte daar als gepensioneerd leraar op ongeregelde tijden en zonder salaris. Zijn loon bestond uit boeken. Zelf woonde hij met zijn eveneens ongetrouwde zuster Hilda in een oude villa ‘Eikenhorst’ aan de Arnhemse weg te Ede. Veel van de door hem beschreven boeken had hij in eigen bezit en hij nodigde me aan het eind van ons gesprek uit om eens bij hem thuis te komen kijken. Ik was toen nog student met meer tijd dan oude boeken en nam dus de invitatie graag aan.

Wat ik op ‘Eikenhorst’ te zien kreeg overtrof ver mijn verwachtingen: een hoog, ruim vertrek, langs alle wanden volgestouwd met oude boeken in dubbele rijen van onder tot boven. Maar het frappantste was toch de eigenaar van al dit moois: trekkebenend, ietwat morsig uitziend, met borstelig haar, klein maar stevig, leek hij sprekend op de kapitein van een negentiendeeeuws piratenschip. Natuurlijk wist hij blindelings de weg in zijn enorme bibliotheek. Hij bleek echter ook al die honderden populaire romans, waar geen neerlandicus toen naar omkeek, stuk voor stuk gelezen te hebben. Op mijn vraag waarom hij daar nooit eens over geschreven had, antwoordde hij kortaf: ‘Ik heb wat last van mijn pols.’

Buismans boekenverzameling was duidelijk geen geleerdenbibliotheek. Op enkele literatuurgeschiedenissen, bibliografieën en catalogi na ontbrak het hele secundaire apparaat. De kasten waren voor zeker 95% gevuld met old & rare. Daar trof je de vroegste vertalingen van Bunyan evengoed als Sherlock Holmes, het unieke volksboek van Jan de Lichte (door Louis-Paul Boon gebruikt voor zijn roman De Bende van Jan de Lichte) naast Vertellingen van Maeder de Gans. Op het schutblad van elk boek had Buisman met de pen zijn naam geschreven alsmede de datum van verwerving. Bijvoorbeeld: ‘M. Buisman 16/7 '31’. Hoewel deze gewoonte geen aanbeveling verdient, kan men nu met één oogopslag zien of Buisman vroeg dan wel laat in zijn verzamelaarsloopbaan een bepaald boek in bezit heeft gekregen. En dat is dikwijls weer een indicatie voor zijn zeldzaamheid. Opgemerkt dient nog dat Buisman slechts sporadisch zijn eigen bezit in het door hem samengestelde

[p. 39]

Populaire prozaschrijvers heeft aangeduid; hoofdzakelijk wanneer hem geen ander exemplaar bekend was. Die simpele B. betekent dus automatisch: zeldzaam en mogelijk uniek.

Dat eerste bezoek werd het begin van een tot Buismans dood voortgezette relatie, die ik met enig voorbehoud als vriendschap durf karakteriseren. Van gelijkwaardigheid kon natuurlijk geen sprake zijn. Tenslotte bestond er tussen ons een leeftijdsverschil van 42 jaar, terwijl Michiel Buisman bovendien goeddeels autodidact was. Maar belangrijker: hij bezat ondanks de schijn van het tegendeel een souvereiniteit die elke amicaliteit uitsloot. Wij hebben elkaar nooit getutoyeerd.

Op den duur kwam ik wel wat kritischer te staan tegenover Buismans hantering van het oude boek. Maar de persoon zelf van deze rasverzamelaar ging me steeds meer intrigeren. Over elk van deze twee aspecten nu iets nader. Als het goed is, raak ik hier ook aan de nog te schrijven geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie. Vooraf echter enkele personalia, die ik gedeeltelijk pas na Buismans verscheiden met hulp van diverse archiefinstanties en uit zijn schriftelijke nalatenschap heb kunnen achterhalen.

Michiel Buisman werd op 21 oktober 1891 te Rheden geboren als oudste zoon van het Hoofd der Bijzondere School Johan Frederik Buisman (1864-1902) en diens vrouw Hilligje Steffens (1864-1952). Beide ouders waren afkomstig uit Steenwijk, waar Michiels grootvader en naamgever als landbouwer een karige boterham verdiende.

In april 1896 verhuisde meester J.F Buisman met zijn gezin naar Elburg, waar na de drie reeds in Rheden geboren kinderen nog drie anderen volgden. Onder hen de latere neerlandicus dr. Johan Frederik Buisman, die in 1935 zou promoveren op een proefschrift over De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz. Spiegel. Ook deze J.F. Buisman Jr. verzamelde Nederlandse literatuur en signeerde op dezelfde ma-

M. Buisman (de centrale figuur achter de tafel) bij een veiling van de firma Beijers te Utrecht aan het Wed, circa 1960. De man met de pijp is dr. Crena de Jong van het WNT.
Foto Overdiep Public Relations.

[p. 40]

nier als zijn oudere broer Michiel. Hij kreeg echter niet de tijd om een grote bibliotheek bijeen te brengen, want op 2 november 1949 werd hij, pas zevenenveertig jaar oud, door een auto overreden. Zijn boeken zijn op 15-17 maart 1950 bij B.M. Israël te Arnhem geveild.

Aan Elburg bewaarde de familie Buisman geen goede herinnering. Op 21 december 1902 overleed daar vader J.F., waarna de weduwe Buisman-Steffens met haar zes kinderen naar Leeuwarden trok. Dat gebeurde in mei 1903. Reden voor die verhuizing was waarschijnlijk het feit dat de ouders van Hilligje Steffens te Leeuwarden woonden. In elk geval braken er voor het gezin nu moeilijke tijden aan, vooral in financieel opzicht. Toch moet juist in deze periode Michiel Buisman de kans hebben gekregen om een opleiding als onderwijzer te volgen. Hij zal op de gebruikelijke wijze hebben gevolontaird, onder andere in Oude Bildtzijl (1910) en Sint Annaparochie (1913). Op 2 januari 1914 vertrok hij weer uit Leeuwarden naar Rotterdam. Daar bleef hij als onderwijzer bij het protestants-christelijk lager onderwijs werkzaam tot maart 1919, toen hij zich liet uitschrijven naar Ede.

Levenslang vrijgezel - evenals zijn broers en zusters - veranderde Michiel Buisman ook in Rotterdam herhaaldelijk van adres. Dit nomadenbestaan contrasteert op het oog sterk met het sedentaire karakter van de op Rotterdam volgende levensfasen: die in Ede (1919-1972) en tenslotte te Heerde (1972-1986). Betekent dit dat Buisman zich in Rotterdam niet op zijn gemak voelde? Het tegendeel was het geval. Volgens eigen zeggen vormde het verblijf aldaar de mooiste periode uit zijn leven. En dat genoegen werd later nog aanzienlijk vergroot, doordat hij in die stad twee collega-verzamelaars aantrof die samen met hem in vriendschappelijke competitie de jacht op het Nederlandse populaire proza openden: de meubelmaker Johannes Franciscus Mattheus Scheepers (1893-1942) en de kantoorbediende Johannes Franciscus Versnel (1899-1967). Scheepers, een enorme boekenfreak, leerde Buisman in de zomer van 1929 kennen; Versnel vermoedelijk later. Alle drie waren ze in min of meerdere mate autodidact en krap van beurs. Dat verklaart mede hun keus voor de populaire bellettrie, die toen werkelijk voor een appel en een ei te koop was. Alleen Scheepers verbreedde later zijn jachtgebied tot het hele terrein van de Nederlandse literatuur.

In Ede woonde Buisman bij zijn moeder en zusters. De waarschijnlijk van vaderskant overgeërfde kennisdorst dreef niet alleen zijn Geleerde Broer J.F. maar ook hemzelf tot de studie Nederlands. De begaafde taalpedagoog J.H. van den Bosch (1862-1941) was een inspirerend voorbeeld voor hem. Daarbij kwamen de lessen M.O.-Nederlands van prof. C.G.N. de Vooys in Utrecht. In 1928 behaalde Michiel Buisman zijn diploma. Hij was er later vooral trots op dat hij zichzelf Engels had geleerd zonder ooit in Engeland te zijn geweest.

Het schoolwerk liet nog voldoende ruimte om geregeld allerlei markten af te stropen en veilingen te bezoeken. Want de liefde voor het oude boek overheerste alles. Na een van die veilingbezoeken in Den Haag werd Buisman door een tram aangereden. Dat was in augustus 1934. Sedert die omineuze dag miste hij een been en moest zich met een gebrekkige prothese voorthelpen. Hij klaagde daar nooit over.

Hoe gek het ook klinkt voor iemand die bijna honderd jaar is geworden: Buisman werd om gezondheidsredenen (astma) per 1 januari 1954 afgekeurd als onderwijzer aan de Paaschbergschool in Ede en op wachtgeld gesteld. Hij had er toen overigens wel veertig dienstjaren opzitten. Nu echter kreeg hij alle tijd om zich geheel te wijden aan het uitbouwen van zijn verzameling populair proza, waarbinnen de Robinsonades de eigenlijke kern vormden. Buisman is dan ook eerst begonnen met hiervan een bibliografie samen te stellen, ter completering van W.H. Stavermans Robinson Crusoë in Nederland (1907). Dit manuscript is echter nooit uitgegeven. Het werd geleidelijk overlapt door de veel breder opgezette alfabetische naamlijst Populaire prozaschrijvers.

Ik weet niet precies wanneer Buisman met het verzamelen van boeken begonnen is. Maar het einde valt nauwkeurig aan te geven. In 1971 besloten zijn zuster Hilda en hij het oude huis aan de druk geworden Arnhemse weg in Ede te verlaten. Getweeën betrokken zij een bungalow te Heerde op de Veluwe. Voor een grote bibliotheek was daar geen ruimte meer. Schijnbaar zonder hartzeer liet Buisman op 12 en 13 december 1972 brj Beijers in Utrecht zijn collectie veilen. Slechts een klein gedeelte, met name de Robinsonades, verhuisde mee naar Heerde.

[p. 41]

Daar in die nieuwbouwwoning had hij nog een eigen vertrekje met ouderwets bureau en wat oude boeken, die hij dagelijks las zoals andere mensen de krant lezen. Ik heb er heel wat uren met hem gesleten. Nimmer liet hij merken mijn bezoek een welkome afleiding te vinden in een vereenzaamde oude dag. Op een gegeven moment zei hij gewoon: ‘Nou wordt het weer tijd om te gaan.’ Alleen aan zijn opgewekte ‘booktalk’ kon je merken dat het hem goed deed met iemand van dezelfde interesse te praten.

Corresponderen deed hij nauwelijks, en nooit uit eigen beweging. Dat zal die pols wel geweest zijn. Toen ik hem al achttien jaar kende ondertekende hij een brief: ‘Uw goede kennis.’ Het leek koel, maar was voor hem een hartelijk bedoelde uiting van affectie. Elk bezoek aan Buisman vond zijn sluitstuk in de onder verzamelaars niet ongebruikelijke handel. Dan veerde hij plotseling op. Afdingen was bij hem volkomen taboe. Voor een royaal bod toonde hij zich soms toegankelijk. Zo heb ik tenslotte zijn dierbare schatten mogen overnemen. Eénmaal schonk hij mij een boek: Coornherts vertaling van de Odyssee. Op het schutblad schreef hij een opdracht met de ballpen.

Buisman gooide nooit iets weg. Hij was in zoverre een originele geest dat hij alleen las wat hij leuk vond, zonder zich iets aan te trekken van gecanoniseerde literatuurlijsten. Hij had geen geleerdenbibliotheek, zei ik. Het was meer een avontuurlijke jongensbibliotheek voor kinderen van 8 tot 80 jaar en daarin leek Buisman weer heel sterk op de onvergetelijke mr. C.F van Veen.

Wat mij bij Buisman boven alles trof was zijn innerlijke rust, zijn zichzelf genoeg zijn. Pascal heeft eens geschreven dat een mens volkomen gelukkig zou kunnen zijn, als hij het verdroeg om zijn kamer niet te verlaten. Buisman kon dat. Hij verdroeg het om een standaardwerk te vervaardigen en de verdere lotgevallen van zijn boek aan de Tijd over te laten. Het duurde achttien jaar eer de oplage van 400 exemplaren was uitverkocht. De weinige recensies waren zuinig van toon. Maar Buisman raakte er niet door gefrustreerd, evenmin als het latere succes van zijn boek hem uit zijn evenwicht bracht. Sterker: hij bezat lange tijd geen exemplaar van zijn eigen boek. Pas op de boekenveiling van zijn oude vriend Geerts in 1975 bij Van Gendt, Amsterdam, kocht hij Populaire prozaschrijvers terug! Terzijde staande van de universitaire turbulenties, onaantastbaar voor de dagelijkse actualiteit, straalde hij ongewild ouderwetse kracht en degelijkheid uit. Dat zijn wereldje intussen zeer beperkt was geworden spreekt vanzelf. In deze zielsrust is Buisman ook gestorven. Zijn zuster en jarenlange huisgenote Hilda trof hem op zaterdagmorgen 5 april 1986 dood aan in de gang.

Buismans publikaties zijn op de vingers van een hand te tellen. In het vergeten tijdschriftje Imp. van maart 1941 (I, nr. 3) schreef hij iets over zijn geliefde roverromans, waarvan hij tot het laatst enkele specimina bij zich hield. In het door H.L. Gumbert van de firma J.L. Beijers te Utrecht geredigeerde tijdschrift Folium II (1952) verschenen twee bibliografische stukjes: ‘Een drietal ontleningen aan het Nederlands in de Duitse ontspanningslectuur der xviiie eeuw’ en ‘De drukken der “Julia” van Rhijnvis Feith’. En dan is er natuurlijk het grote levenswerk Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815, dat met een inleiding door H. de la Fontaine Verwey in 1960 het licht zag. In dat voorwoord wordt ook iets gezegd over de ontstaansgeschiedenis. Het boek is namelijk tweemaal gezet. De eerste maal in 1939, waarna de oorlog een uitgave verhinderde. Gezegd moet worden dat bij de uiteindelijke uitgave van 1960 een belangrijk aandeel is geleverd door de heer F.J. Dubiez (als vermeld op het titelblad) en door de bibliograaf P. Valkema Blouw, die zonder dat diens naam ergens genoemd wordt de aanvullende lijst van pseudoniemen en anoniemen samenstelde.

Het is hier niet de plaats om uitvoerig in te gaan op de verdiensten en gebreken van Buismans boek, het resultaat van meer dan veertig jaar speurwerk. Over de rol van Buisman als boekverzamelaar echter nog een enkel woord.

Hij was er de man niet naar om een min of meer theoretische verantwoording van zijn bibliofiele activiteiten te kunnen geven. De term bibliofilie is trouwens met betrekking tot Buisman nauwelijks van toepassing. Buisman waste niet als Johan Polak zijn handen alvorens een van zijn boeken uit de kast te nemen. Een Buismanboek is haast per definitie beduimeld. Dat hangt samen met de aard van dit soort teksten, immers meestal veelgelezen triviaal-literatuur. Maar het heeft ook te maken met de wijze waarop Buis-

[p. 42]

man die boeken hanteerde. Van klimaatbeheersing, vochtigheidsgraad of verzuring had hij nooit gehoord. Onbekommerd voorzag hij een defect exemplaar van een nieuwe oude band. Hij had zichzelf daartoe het boekbindersvak eigen gemaakt. Ontbrekende bladen werden uit andere exemplaren bijgebonden, zodat soms van twee of drie onvolledige romans een nieuwe compositie werd gemaakt. De toekomstige varianten-onderzoekers zijn gewaarschuwd! Met dit ‘dokteren’ heeft Buisman ongetwijfeld menig boek voor algehele verdwijning behoed. Maar het staat haaks op het bibliofiel purisme van onze dagen.

Hoe kwam Buisman aan zijn boeken? In elk geval heel goedkoop. Hij vertelde me wel eens, hoe hij ergens in Groningen een bakker bezig vond zijn oven te stoken met een mand vol oude boeken. In ruil voor een dubbele lading turf kwamen de boeken in Buismans bezit. Ik geloof niet dat hij ooit meer dan f 25,- voor een boek heeft neergeteld; de meeste kreeg hij voor enkele kwartjes of guldens. Nimmer behoorde hij tot de grote veilingtijgers. Bij de twee aucties-Scheepers (1947 en 1949) verwierf hij slechts enkele Robinsonades. En bij de veiling-Versnel (13 januari 1959, eveneens bij Beijers te Utrecht) liet hij al verstek gaan. Maar hij bleef door zijn werk in Geerts' antiquariaat tot 1967 dicht bij het vuur zitten. Voor de Tweede Wereldoorlog kocht hij echter geregeld op de veilingen te Amsterdam (Hertzberger), Utrecht (Beijers en Van Huffel), Rotterdam en Den Haag (Van Stockum). Met de al genoemde vriend Scheepers bestond een levendige ruilhandel. Ook kochten ze wel voor gezamenlijke rekening bij marktstalletjes, waarna de buit onderling werd verdeeld. Boeken met Buismans signatuur zal men dikwijls in

Buismans handtekening met datum van verweving in De Leidsche Straat-schender, Amsterdam z.j. [± 1730].

de handel aantreffen, omdat hij te allen tijde doubletten of mindere exemplaren doorverkocht. Ik merk nog even op, dat de firma Beijers in haar prijscatalogus nr. 169 (september 1983) een aantal Buisman-boeken te koop aanbood, die op de Buisman-veiling van 12-13 december 1972 onverkocht waren gebleven.

In hoeverre kan men nu zeggen, dat Buisman invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandse boekverzamelaars? Verdient hij de naam van pionier op zijn speciale gebied? Uit het voorafgaande blijkt al dat hij in de meningsvorming over de waarde van het ‘populaire proza’ geen directe rol heeft gespeeld. Er zat achter zijn verzameldrift geen bepaalde ideologie, niet een zich willen afzetten tegen de ‘hogere’ literatuur, en ook geen romantische verheerlijking van de volksziel. In dat opzicht ging hij puur instinctief te werk, aansluitend bij ouderen als F.G. Waller, G.J. Boekenoogen en Emile H. van Heurck - met alle verwarrende gevolgen vandien voor het begrip ‘populair proza’ en ‘volksboek’.

Ook in de persoonlijke sfeer bleef Buismans invloed beperkt. Er was alleen de wisselwerking met Scheepers (die hem als zijn vraagbaak beschouwde) en Versnel. Scheepers' tragische dood in een concentratiekamp (29 september 1942) zette ook daar een punt achter. Verder trof Buisman in de stugge Groninger H.F. Geerts een gelijkgestemde. De laatste vijftien jaar van zijn leven was ik de enige ‘boekenman’ met wie hij nog in contact stond.

Als verzamelaar lijkt mij Versnel een man van verfijnder smaak, terwijl Scheepers een bredere scope had. Maar Buisman overtrof beiden in vasthoudendheid, getuige ook zijn bibliografische arbeid.

Buisman heeft net als de kunsthistoricus mr. A. Staring lang genoeg geleefd om te kunnen meemaken, dat de academische wereld zijn veldverkennende werk is gaan waarderen en voortzetten. Het is de gewone gang bij elk onderzoek: het zijn de liefhebbers die dikwijls de basis leggen, waar de wetenschapsmensen op voortbouwen. Onder die helaas uitstervende amateurs neemt Michiel Buisman J.Fzn. een unieke plaats in.

Nijmegen, september 1986

Met dank aan: de gemeentelijke archiefdiensten van Rotterdam, Leeuwarden en Ede, de firma L.L. Beijers te Utrecht, en de familie Buisman.