De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 137]

Boekbesprekingen

Amicitia jubileert
Boeken maken. (Bloemendaal: Amicitia, 1985, 48 blz., geen ISBN; niet in de handel).

Wat kan een drukkerij beter doen bij een jubileum dan het vervaardigen van drukwerk? De vorm die drukkerij Amicitia te Bloemendaal in april 1985 koos om het 60-jarig bestaan van de firma te vieren lag dan ook voor de hand: een boekje. Maar men koos ervoor om geen gedenkboek uit te brengen, en ook geen beschouwingen over de toekomst van het vak. Amicitia gaf aan Jos van Leeuwen de opdracht een kort boekje samen te stellen over de produktie van drukwerk, en dan speciaal van, de titel zegt het al, boeken. Boeken maken is gericht op lezers van, een jaar of veertien à achttien.

Het is nu eenmaal onvermijdelijk dat alles begint bij de Egyptenaren en de Romeinen, en zij worden ons dan ook niet bespaard. Goed op dreef komt de auteur bij de beschrijving van de middeleeuwse boekproduktie en de uitvinding van de boekdrukkunst. Heldere illustraties verduidelijken de hoofdtekst. Uitgebreide bijschriften doen je soms aarzelen of je eerst de hoofdtekst of liever juist de commentaren bij de illustraties zult lezen.

Het verhaal gaat verder: de ontwikkeling van de drukkunst, iets over censuur, en over mechanisering. Dan volgen korte en duidelijke alinea's waarin de verschillende werkzaamheden van uitgever, auteur, bureauredacteur en ontwerper worden uitgelegd. Misschien komt de arme schrijver er het slechtst af. De nadruk ligt meer op de hoeveelheid werk die een uitgever en een drukker moeten doen om van zijn chaotische kopij iets moois te maken, dan op het feit dat de hele boekenproduktie toch in dienst hoort te staan van het overbrengen van iemands gedachten - en wel die van de auteur.

De tweede helft van het boekje is gewijd aan de verschillende technieken die bij het produceren van een boek te pas komen en kwamen: het zetten, de lettertypes, het corrigeren van drukproeven, en de verschillende vormen van druk. De heldere illustraties, schetsjes en schema's zijn hier van groot belang om de lezer duidelijk te maken wat er precies gebeurt. Auteur en illustrator slagen hier zeker goed in. Nieuw is het natuurlijk allemaal niet: vergelijkbare teksten en tekeningen staan in alle handboeken over grafische technieken.

Een aantal paragraafjes over boekhandel, boekenprijs en aantallen geproduceerde boeken sluit het werkje af. De in het voorwoord beloofde aandacht voor de vraag of computers het boek zullen verdringen blijft uit - veel meer dan de mededeling dat dat vast wel mee zal vallen geeft Boeken maken niet.

Didactici en pedagogen vragen zich graag af hoe je een hulpmiddel inpast in een lesopbouw. Waarschijnlijk hadden zij liever een lespakket gezien, toegespitst op een concreet onderwijs-doel, en bestemd voor een welomschreven doelgroep. Op scholen zal men Boeken maken inderdaad niet licht gebruiken. Daar is het ook niet voor bedoeld. Iedere middelbare scholier met interesse voor boeken en drukwerk daarentegen zal blij zijn als hij op de een of andere manier dit jubileumboek in handen krijgt.

Dat het net en verzorgd gedrukt is spreekt vanzelf - al had een iets steviger kaftje niet misstaan.

F.J. Kossmann

Bibliotheken in de oudheid
Prof. dr. R. van den Broek, Bibliotheken en geleerden in de Oudheid (Utrecht: Universiteitsbibliotheek, 1984, 32 blz., f 15,-, ISBN 90-6194-354-X).

Dit boekje bevat de tekst van een voordracht van Van den Broek, gehouden ter gelegenheid van de herdenking van het vierhonderdjarig bestaan van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek. In vogelvlucht behandelt de spreker/schrijver een toepasselijk onderwerp: de bibliotheek in de oudheid, speciaal de ‘bemanning’ en het functioneren van de instellingen. Uiteraard wordt de meeste aandacht besteed aan de nog altijd indrukwekkende bedrijvigheid in de bibliotheek van Alexandrië, het Mouseion, waar, zoals Van den Broek zegt (p. 11), de bibliotheekwetenschap ontstond. Op heldere wijze wordt een overzicht gegeven van de prestaties van bibliothecarissen als Zenodotus, Aristophanes en de grootste van allen, Aristarchus. De uitstraling die de bibliotheek had op de christelijke gemeenschap van Alexandrië, wordt eveneens goed duidelijk gemaakt.

Evenals met bijna alle klassieke onderwerpen het geval is, zijn er ten aanzien van de bibliotheek van Alexandrië nog heel wat gaten in onze kennis. Moderne geleerden als R. Pfeiffer, die een groot handboek over de filologie in de oudheid schreef (1968), en P.M. Fraser, de auteur van Ptolemaic Alexandria (1972), hebben geprobeerd die met beargumenteerde suggesties op te vullen. Daar Van den Broek niet uitgaat van de bronnen maar duidelijk van de handboeken, wordt (wat de meeste lezers van dit boekje zal ontgaan) wel eens als feit gepresenteerd, wat tussen specialisten nog omstreden is. Ik denk hier aan zaken als de relatie tussen het Mouseion en het (veel kleinere) Serapeion en de vraag of in de winter van 48/47 de bibliotheek nu wel of geen grote schade leed (p. 10). Als inleiding tot verdere studie op dit boeiende terrein kan dit fraai geïllustreerde boekje echter uitstekend dienst doen. Belangstellenden zij gewezen op het Alexandrië-nummer van het tijdschrift Hermeneus, 57 (1985), nr. 3, alwaar men van de hand van W.H. Mineur ook een artikel over het Mouseion vindt.

R.Th. van der Paardt

[p. 138]

Een teleurstellend geschiedenisboek.
Pierre Margraff, De ware en rare historie van het letterzetten en van de dagbladpers. Nederlandse versie van Jan van Overloop. (Brussel: Nieuwe Uitgeverij Vokaer, 1983, 224 blz., BF 1950,- (ca. f 110,-), te storten op giro 210-0138031-52 t.n.v. Nieuwe Uitgeverij Vokaer, Brussel).

De geschiedenis van de boekdrukkunst is kleurrijk en illustratief. Hierdoor wekt het geen verwondering dat ze een paar jaar geleden het onderwerp werd van een coffeetable-book. In 1982 verscheen bij de Nouvelles Editions Vokaer in Brussel Histoire sérieuse et curieuse de la presse et de la composition typographique. Een jaar later zag de Nederlandse editie bij dezelfde, voor die gelegenheid met een Nederlandse naam getooide uitgeverij het licht in een eerste oplage van 1000 genummerde exemplaren.

Margraff (1927) is verbonden aan een Belgische weekbladuitgeverij. Hiervan leidt hij de technische afdeling en bovendien verzorgt hij de promotie van het bedrijf. Deze achtergrond maakt het begrijpelijk dat hij in zijn boek een voorkeur toont voor de technische aspecten van de gedrukte informatieoverdracht. Dat maakt het mogelijk het boek en de krant als onderdelen van één geheel te behandelen.

In een ‘Woord vooraf’ karakteriseert Herman Liebaers, de voormalige hoofdconservator van de Koninklijke Bibliotheek in Brussel het boek als volgt:

Het losse verhaal van allerlei technologische snufjes en redactionele anecdotes leent zich goed tot een behandeling voor een ruime lezerskring. De medegedeelde feiten, zo talrijk als gevarieerd, vragen niet om spitsvondige verklaringen. Een rijke iconografie vult de beschrijvingen oordeelkundig aan, zodat er een stevige band ontstaat tussen tekst en beeld. In een boek waar de illustratie tot lezen aanzet en waar, omgekeerd, de tekst het beeld komt verrijken, wordt een resultaat bereikt dat bevrediging schenkt.

Die laatste opmerking is in zijn algemeenheid zeker waar, maar helaas gaat zij niet op voor Margraffs boek. Op de illustraties wil ik niet veel aanmerken, die zijn meestal interessant en goed gekozen. Maar Margraffs tekst wemelt van de fouten, onvolledige feiten en halve waarheden. Ook (of misschien zelfs: juist) een groot publiek heeft toch in ieder geval recht op de juiste feiten, met of zonder spitsvondige verklaringen?

Voordat ik dit negatieve oordeel over de tekst met een aantal voorbeelden zal onderbouwen, eerst een opmerking over de omvang van de tekst. Het bovenvermelde aantal pagina's kan daarvan namelijk een verkeerd beeld geven. De tekst is uit een zeer groot corps gezet, waardoor een pagina platte tekst niet meer dan ongeveer 250 woorden telt. Aangezien de verhouding tekst-illustraties bovendien één op één is blijft een hoeveelheid tekst over die twee afleveringen van De Boekenwereld gevuld zou hebben (waarbij dan nog ruimte voor illustraties was overgebleven). Aangezien Margraff zijn geschiedschrijving bij de Cro-Magnon-mens aanvangt zal het duidelijk zijn dat hij nergens lang bij stil kan blijven staan.

Maar terug naar de inhoud van de tekst. Margraff gaat naar verhouding uitgebreid in op de uitvinding van de boekdrukkunst door Gutenberg. Hij vervolgt dan: ‘In België (of juister gezegd, in de Nederlanden) doet de drukkunst met mobiele lettertekens haar verschijning in 1473, en wel gelijktijdig in Utrecht bij Nicolaas Ketelaer, in Aalst met Dirk Martens en Jan van Westfalen en in Leuven met Veldener’. In verband met de boekdrukkunst in de Nederlanden had mijns inziens de naam van Laurensz Jansz. Coster niet onvermeld mogen blijven. Want hoewel tegenwoordig Gutenberg algemeen als de uitvinder van de boekdrukkunst aangemerkt wordt, is de naam van Coster zo veelvuldig aan deze gebeurtenis gekoppeld dat die in ieder geval in historiografisch verband genoemd had moeten worden. Reeds in 1499 werd tenslotte in een Keulse kroniek meegedeeld dat de drukkunst weliswaar in Mainz werd uitgevonden, maar ‘naar het voorbeeld van Hollandse donaten’. Eénenzestig jaar later werd Haarlem als stad van de uitvinding aangewezen. En nog maar een paar jaar geleden meende het hoofd van de afdeling middeleeuwse manuscripten van Sotheby in Londen, dr. Chris de Hamel, dat een in opdracht van Prins Fürstenberg gemaakt rijk geïllustreerd getijdenboek met twaalf gedrukte, gevlekte rode initialen in Haarlem werd vervaardigd rond 1430. Het zou een experiment met de druktechniek zijn geweest, zo'n vijfentwintig jaar voor de realisatie van de Gutenberg-bijbel.

Margraff heeft zijn boek niet voorzien van noten en zelfs een literatuurlijst ontbreekt. Vaak is daardoor met duidelijk waaraan hij zijn informatie ontleent. Zo schrijft hij op p. 35:

Sommigen hebben de uitvinding van Johannes Gutenberg voorgesteld als zijnde, onder andere, een oorzaak geweest van het einde der Middeleeuwen en het begin van de Moderne Tijden. (...) Hoe men het echter ook bekijke, het is niet de drukkunst die de Renaissance heeft verwekt. (...) Men zal echter toegeven dat, indien de typografie de weg niet heeft vrijgemaakt voor de Renaissance, de Renaissance aan haar kant heeft bijgedragen tot de verspreiding en de triomf van de typografie.

Op deze passage is veel aan te merken. Waarom wordt bijvoorbeeld deze theorie zo vaag aan ‘sommigen’ toegeschreven, terwijl Elizabeth L. Eisenstein haar op meesterlijke en overtuigende wijze verdedigde in haar studie The printing press as an agent of change. Communications and cultural transformations in early modern Europe (Cambridge 1979). Eisenstein zet uiteen dat de boekdrukkunst drie belangrijke gevolgen had, die de veranderingen ten goede kwamen. Ten eerste werd de kans dat belangrijke teksten verloren gingen tot een minimum teruggebracht. Ten tweede werd het vergelijken van verschillende teksten veel gemakkelijker waardoor foutieve voorstellingen sneller gecorrigeerd konden worden. En ten slotte kon de gemiddelde lezer over veel meer lectuur beschikken, waardoor hij meer kennis kon opdoen, die nieuwe ideeën tot gevolg kon hebben. Margraff heeft natuurlijk gelijk als hij schrijft dat de drukkunst de renaissance niet heeft verwekt, maar ze heeft er wel voor gezorgd dat de nieuwe ideeën snel en onder relatief grote groepen verspreid werden. Was dat niet

[p. 139]

gebeurd dan zou de Italiaanse renaissance mogelijk op dezelfde wijze weer verdwenen zijn als de protorenaissances uit de middeleeuwen.

Op dezelfde bladzijde maakt Margraff melding van het feit dat sommige befaamde humanisten weigerden ook maar één gedrukt boek in hun bibliotheek op te nemen. Hij voegt daaraan toe: ‘Erasmus betreurt zelfs de schadelijke invloed van sommige gedrukte werken’. Hiermee doet hij het voorkomen alsof ook Erasmus tot deze groep zou behoren. Maar die begon op 28 oktober 1507 een brief aan zijn vriend en uitgever Aldus Manutius met de volgende woorden:

Dit heb ik dikwijls bij mijzelve gewenst, zeer geleerde Manutius, dat het licht dat gij over de beide literaturen verspreid hebt - niet alleen door uw boekdrukkunst en zeer fraaie letters, maar ook door uw vernuft en lang niet alledaagse kennis - U een evenredig voordeel zou hebben gebracht. Want wat uw roem betreft, het is niet twijfelachtig of tot in het late nageslacht zal Aldus Manutius geprezen worden door iedereen, die in de mysteriën der letteren is ingewijd. (...) Ik hoor, dat Plato door U in het Grieks wordt gedrukt, een werk waarop zeer vele geleerden in spanning wachten.

Op p. 43 drukt Margraff de befaamde afbeelding van de Leidse Universiteitsbibliotheek in 1610 af (waarover R.E.O. Ekkart in De Boekenwereld i/2 een artikel publiceerde), waar hij over meedeelt: ‘Een zicht van de universiteitsbibliotheek van Amsterdam waar al de boeken vastgeketend zijn aan de lessenaars. Door de tijden heen zijn de Hollanders gehecht geweest aan hun bezittingen.’ Margraff situeert de bibliotheek dus al verkeerd, maar bovendien is het hem blijkbaar ontgaan dat boeken aan de ketting zeker niet alleen in Nederland voorkwamen. Zo liggen heden ten dage in de dertiende-eeuwse kathedraalbibliotheek van het Engelse Wells (Somerset) boeken nog steeds aan de ketting. En in een in 1417 vervaardigde catalogus van de bibliotheek van de Sint Donatiaan in Brugge wordt vermeld dat die bibliotheek honderd libri catenati, geketende boeken, telde.

Uit het laatste citaat mag blijken dat Margraff soms een nogal populaire toon aanslaat. Soms leidt dat tot regelrechte onzin, zoals wanneer hij op p. 102 schrijft: ‘En ziehier, nu dicteert de menselijke stem de teksten aan de computer, die een en al oor is en in de houding gaat staan!’

Ik neem aan dat ik met deze voorbeelden voldoende heb aangetoond dat Margraffs tekst niet erg betrouwbaar is. In het tweede deel van zijn boek, over de dagbladpers, ziet hij echter ook geen kans meer zijn werk op een behoorlijke wijze te presenteren. Hij springt van de hak op de tak en heen en weer in de tijd. Op p. 134 schrijft hij daarover zelf eufemistisch: ‘Mijn uiteenzetting zal waarschijnlijk een beetje samenhang missen en daarvoor bied ik mijn excuses aan’. Maar dat vind ik voor een boek van deze prijs wel wat mager. Bovendien had een goede ‘editor’ de tekst al in belangrijke mate kunnen stroomlijnen.

Op dezelfde pagina schrijft Margraff ook dat hij ‘de rol van historicus’ speelt, maar dat hij geen kans ziet de studie van verschillende tijdschriften ‘terug te plaatsen in de globale context van de perswereld’: ‘Deze taak gaat mijn krachten te boven, want men kan niet tegelijk het woud en de boom beschrijven’. Je vraagt je af wat een uitgever bewogen heeft een boek uit te geven van een auteur die in zijn tekst toegeeft niet tegen zijn taak opgewassen te zijn.

In het bovenstaande schreef ik op de illustraties niet te veel te willen aanmerken, maar toch ben ik er niet altijd tevreden over. Zo schrijft Margraff op p. 69 dat de zetmachine van Cox een nogal ‘brutale’ wijze kent om te lange regels op maat te brengen, die niet alleen ‘sommige typografische regels een zonderling uitzicht’ verleent, maar bovendien het lezen bemoeilijkt en ‘de esthetica van de bladzijde’ schaadt. Na deze opmerkingen had ik graag een voorbeeld gezien waarop dit getoond werd.

Ontbreekt hier dus eigenlijk een illustratie, elders is een afbeelding wel eens overbodig. Zo is op p. 143 een portret afgedrukt van Antoine Rivarol (1753-1801) met als bijschrift: ‘Merkwaardig schrijver en journalist, uitgever van de Actes des Apôtres’. In de tekst wordt alleen nog meegedeeld dat, in verband met de Franse Revolutie, ‘de zeer briljante Rivarol, die de monarchistisch geïnspireerde Actes des Apôtres uitgeeft, emigreert’. Het heeft er hier veel van weg dat Margraff toevallig dat portret had en toen maar even een zinnetje in zijn tekst ingelast heeft dat eigenlijk geen informatie bevat.

Is er dan niets goed aan dit boek? Dat toch wel. Als Margraff op zijn vakgebied in engere zin blijft biedt hij aardige informatie. Ik vond bijvoorbeeld het hoofdstuk over de negentiende-eeuwse zetmachines interessant en eigenlijk veel te beknopt. Ook de hoofdstukken over het fotografisch zetten, over de opmars van de computers en over de O.C.R. (Optical Character Recognition) zijn interessant. Hier gaat Margraff ineens ook dieper op de materie in. Ik vind het dan ook een gemiste kans dat hij zich niet beperkt heeft tot de geschiedenis van het letterzetten in de negentiende en twintigste eeuw en de toekomst die de gedrukte media volgens hem hebben. Margraff ziet die toekomst niet al te somber in: ‘Het gedrukte woord zal bewijzen dat het niet de voorzaat van het scherm maar het verlengstuk ervan is’, schrijft hij op p. 205, en vier bladzijden verder:

Zal men in de min of meer nabije toekomst nog steeds naar de krantenkiosk gaan om zijn dagblad te kopen? Waarom niet? Alles wel beschouwd, al heeft het vliegtuig de luchtballon (voorlopig mischien...) doen verdwijnen en de veel te trage en te dure transatlantiekers naar de bodem gestuurd, datzelfde vliegtuig heeft op verre na het cargoschip niet vervangen dat nog steeds op gestadige, nuttige en economisch verantwoorde wijze de zeeën van de wereld doorklieft.

De dichter zei het reeds: ‘In der Beschränkung zeicht zich der Meister’. Had Margraff maar naar deze raad geluisterd, dan had hij misschien een belangrijk boek geschreven, in plaats van het nu voor liggende, dat aan veel te veel gebreken lijdt.

Hans Hafkamp