De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 99]

Boekbesprekingen

Buijnsters' Verzamelen
P.J. Buijnsters. Het verzamelen van boeken. Een handleiding. (Utrecht: HES Uitgevers, 1985, 192 blz., ingenaaid, ill., f 25,-, ISBN 90-6194-095-8).

De Nijmeegse hoogleraar P.J. Buijnsters mag de godfather van achttiende-eeuws literair Nederland genoemd worden. Literair is wellicht zelfs een wat benauwde term voor het brede culturele spectrum dat zich ontvouwt in zijn vele publikaties over dit tijdperk in de Nederlandse geschiedenis, dat nog niet zo lang geleden veelal afgedaan werd met kwalificaties als gezapig, zelfgenoegzaam, vervallen. Bij een kleinere kring intimi was bekend, dat de verpakking van zijn studiemateriaal hem ook bepaald niet onberoerd liet: een bibliofiel met veel oog en hart voor het boek, niet alleen als tekstoverdrager, maar ook als fenomeen op zichzelf, those intriguing threedimensional objects with corners. Bibliofiele hartstocht gepaard aan wetenschappelijke voorzichtigheid: die symbiose heeft een heel sympathiek boek opgeleverd, zowel voor hen die zich voor het eerst op het glibberige pad van het boeken verzamelen willen begeven, als voor diegenen die al lang vaste grond onder de voeten hebben. Het aardige van het soort boeken waarvan Dr. Buijnsters er nu één geschreven heeft, is namelijk, dat ook de meest ingewijden deze boeken kopen. Veel boekenverzamelaars verzamelen ook boeken over boeken verzamelen. Bovendien laat je je niets, hoe miniem eventueel ook, over jouw collectiegebied ontgaan.

Het boek vangt aan met een ‘Voorbericht’, zowel verantwoording als intentieverklaring, waarna een tiental pagina's ‘Spelregels’ volgt. In dit ‘Voorbericht’ wordt er met nadruk op gewezen, dat het boek een ‘gidsje’ is, dat ingewijden er ‘weinig nieuws’ in zullen aantreffen, dat het bedoeld is voor de ‘beginnende verzamelaar’. Het boek zet inderdaad in de verzamelgebieden die aan bod komen, op voorzichtige wijze de paden uit die men als nieuwkomer bewandelen kan, soms zelfs moet. Voor veel gevorderde verzamelaars zal lezing zeker ook een genoegen zijn, al was het alleen maar om al die zaken die men weet, half weet of half vergeten was, eens overzichtelijk bijeen gepresenteerd te zien.

De auteur is in veel gevallen voorzichtig bij stellingname, maar resoluut waar nodig (bijv. p. 16: ‘koop nooit een incompleet boek’). Er wordt het hele boek door zeer veel ‘extra’ informatie gegeven: in kleine bijzinnetjes, met een enkel woord (of tussen haakjes). Een aardig voorbeeld vindt men op pagina 111. Als er gezegd is, dat plaatsbeschrijvingen zo duur zijn geworden, volgt daarop: ‘Gelukkig bestaat er dan meestal ook weer een fotoreprint van zo'n boek, zodat de verzamelaar desnoods een hiaat tijdelijk met een replica kan opvullen’. Hier wordt, ook van belang voor andere verzamelgebieden, heel kort het fenomeen reprint geïntroduceerd en met de woordjes ‘desnoods’ en ‘tijdelijk’ gelijk aangegeven hoe de verzamelaar zo'n replica moet waarderen. Aardig vond ik het om af en toe te eindigen met een prikkelende titel zonder meer informatie (p. 109, 137). Stilistisch doet het boek weldadig aan, zeker voor wie beseft hoe moeilijk het is bij steeds weerkerende begrippen toch afwisselend in taalgebruik te blijven. Als ik hieronder wat kritische kanttekeningen plaats, heeft dat dan ook niets met mijn waardering voor het boek te maken (misschien is het wel moeilijker een algemene introductie op zo'n breed terrein als het onderhavige te schrijven, dan een gedetailleerd diepteonderzoek over één afgebakend onderwerp), maar voldoe ik slechts aan de oproep van Dr. Buijnsters aan het slot van zijn inleiding hem aanvullingen en correcties niet te onthouden.

In het eerste hoofdstukje ‘Spelregels’ komt achtereenvolgens aan bod: de leveranciers: veilinghuis en antiquariaat; oud en zeldzaam; het dogma van de eerste druk; compleetheid, hoe vast te stellen?; de collatie, hoe is een boek opgebouwd. In het paragraafje ‘Het dogma enz.’ lijkt mij de uitspraak ‘Conclusie: de oudste geïllustreerde druk verdient in beginsel de voorkeur boven eventuele eerdere uitgaven die niet verlucht zijn’ in ieder geval voor belletrie aanvechtbaar, ook al is deze door ‘in beginsel’ en kort daarvoor door ‘primair’ enigszins afgezwakt. Om twee strikt persoonlijke voorbeelden te geven: voor de eerst geïllustreerde edities van Beets' Camera obscura en Heine's Buch der Lieder gaat dit standpunt beslist niet op. Dan geef ik toch de voorkeur aan ‘ontroering... [der] authentieke gedaante’ (p. 12). In deze paragraaf, die zeer terecht met nadruk de noodzaak van gaafheid der verzamelaarsstukken onderstreept, mis ik voor een beginnend verzamelaar basisinformatie over het materiaal waarvan de boekband gemaakt kan zijn. Het min of meer terloops vermelden van een paar termen op p. 15 is onvoldoende. Het begrip ‘segrijn’ (p. 79) zal voor veel lezers onbekend zijn. Een ander voorbeeld van soms te weinig aandacht voor de band: op pagina 113 wordt vanwege de aan de zeldzaamheid verbonden hoge waarde van een complete set aangeraden de Tegenwoordige Staat ‘op te bouwen door gespreide aankoop van de afzonderlijke landen of gewesten’. Daar dient dan wel bij bedacht te worden, dat men uiterlijk met een zeer heterogene set komt te zitten.

In het hele boek wordt maar één keer een feitelijke prijs genoemd (p. 13). Dat zal ongetwijfeld een weloverwogen keuze geweest zijn. Prijzen zijn inderdaad

[p. 100]

erg betrekkelijk en ze verouderen snel. Toch vraag ik me af of juist de beginnende verzamelaar, voor wie dit boekje primair bedoeld is, wel genoeg duidelijkheid wordt verschaft bij veelvuldig gehanteerde termen als zeldzaam, duur, diep in de beurs tasten enz.

Na het inleidende hoofdstuk volgen er veertien hoofdstukken, waarvan er negen zes tot acht pagina's tellen, de overige vanwege de omvang van het besproken onderwerp (Nederlandse literatuur zestiende-negentiende eeuw) of omdat ze eigenlijk twee onderwerpen behandelen (Natuurlijke historie en tuinboeken; reisverhalen en atlassen) twee maal 11, 13, 14 en 22 pagina's. Daarmee lijkt de auteur er doelbewust naar gestreefd te hebben met het aantal pagina's niet een bepaalde voorkeur te laten uitkomen. Dat lijkt mij voor een handleiding een juist standpunt. Naast de zojuist genoemde onderwerpen komen aan bod: Incunabelen en post-incunabelen (1455-1540); Emblemata en fabelboeken; Vertalingen van klassieken; Volksboeken en ander populair proza; Liedboeken; Kinderboeken; Topografie en geschiedenis; Sport en spel; Kostuumboeken; Handschriften; Moderne eerste drukken en ‘Press Books’. In het voorbericht had Dr. Buijnsters zich al verantwoord voor deze keuze: ‘Gegeven de onbeperkte keus van verzamelgebieden leek het zinloos om in dit boek naar volledigheid te streven’ en ‘Prenten (behalve als boekillustratie), middeleeuwse handschriften en oriëntalia vallen buiten ons bestek.... In een vervolgdeeltje zal, hoop ik, nog eens gelegenheid zijn om enkele andere onderwerpen te behandelen die nu achterwege moesten blijven, zoals oude kookboeken, almanakken, erotica en boekbanden’ (p. 8). Dat hier terecht boekbanden als mogelijk onderwerp wordt genoemd, is niet in strijd met mijn behoefte aan algemene boekband-informatie voor élke verzamelaar. Een paar mogelijke onderwerpen van mijn kant: architectuurboeken; bijbels en devote literatuur; bibliografie / typografie / type-specimen / oude veilingcatalogi; schrijfboeken (even aangestipt op p. 151); verboden boeken; grote uitgevers/drukkers.

Alle hoofdstukken hebben één illustratie, op drie na (twee maal twee en één maal drie). De bijschriften hadden in plaats van samen achter in het boek beter direct onder het betreffende plaatje geplaatst kunnen worden. Dat had in op één na alle gevallen zonder noodzaak tot verdere verkleining met gemak gekund.

Op p. 48 lijken me Loosjes, Van Lennep en Beets als schrijver van de Camera Obscura (hoeveel verzamelaars!) ondergewaardeerd, terwijl de ‘alom besnuffelde Multatuli’ op p. 49 minstens mijn stilistisch medelijden oproept. Met alleen de kleine notitie over de verzameling van mevrouw Pitlo wordt voor Couperus te weinig ruimte gemaakt; zo niet hier, dan in hoofdstuk 15, waar hij het mooiste voorbeeld bij de Nieuwe Kunst-kunstenaars zou zijn geweest. In het vierde hoofdstuk (Emblemata en fabelboeken) vind ik de opmerking ‘Bij hoge uitzondering... emblematiek’, zoals ook even verder ‘Het hoogtepunt... van geleerdheid’ nogal cryptisch (p. 51). Het zou trouwens wel aardig geweest zijn, als er op gewezen was dat zelfs in deze eeuw nog een Nederlandse emblematabundel is verschenen: A.E. Dryfhout, xxiv Emblemata dat zijn Zinne-Beelden (Bussum 1932), met houtsneden van M.C. Escher, oplage 300 exemplaren (Landwehr 145), een boekje dat op het ogenblik in geld kan wedijveren met het duurste zeventiende-eeuwse embleemboek. In hoofdstuk 5 had ik graag, al was het maar in een paar alinea's, andere vertaalde klassiek geworden literatuur dan alleen van klassieken aangestipt gezien. In dat ‘nebenbei’ noemen is Dr. Buijnsters op vele andere plaatsen sterk.

De informatie over illustratie-technieken op p. 64 is voor een beginner veel te beknopt. Ik pleit, net als voor de ‘verpakking’, voor een paragraafje ‘Illustratie-technieken’ in het eerste hoofdstuk, temeer daar de schrijver op p. 86 duidelijk te kennen geeft dat hij de prent als boekillustratie tot zijn bestek rekent. Op p. 86 had de toevoeging ‘Volgens uitdrukkelijke wens van de verzamelaar’ bij de vermelding van het veilen van de collectie Van Veen nader verklaard moeten worden, zeker gezien de primaire doelgroep van dit boek. Mr. Van Veen wilde daarmee immers bereiken dat zijn verzameling althans voor een deel weer in nieuwe verzamelaarshanden zou overgaan. In het kinderboeken-hoofdstuk mis ik de namen van Pietje Bel en de Katjangs/Artapappa's (vergeef me).

De atlassen komen er met een halve pagina erg bekaaid af. De schrijver lijkt ze zonder het precies met zoveel woorden te zeggen ongeveer net zo te beschouwen als prenten (geen boekillustratie), maar dan had hij het hoofdstuk niet ‘Reisverhalen en atlassen’ moeten noemen.

Hoofdstuk 10, Topografie en geschiedenis, is niet het sterkste hoofdstuk. De passage over de ‘Groesbeek-verzamelaar’ is zeer aanvechtbaar. Het is niet alleen in strijd met een vaker beleden credo van de schrijver als bijvoorbeeld op p. 121 (‘Thematisch verzamelen van historisch materiaal vereist een strenge afbakening van het terrein’), het doet ook de zeer vele, zeer toegewijde verzamelaars van dit soort wellicht in topografische omvang soms wat beperkte, maar in tijd en intensiteit vaak omvangrijke onderwerpen, geen recht. Hoe weinig wereldschokkend, soms kruidenierachtig zulke verzamelingen af en toe ook lijken, ze blijken later vaak van onschatbare en unieke waarde. Op p. 113 zou ik bij Terwen dezelfde toevoeging (Zeer zeldzaam enz.) als bij nummer 4 geplaatst hebben. Of Dapper, Amsterdam, echt zo zeldzaam is als op p. 114 beweerd wordt, betwijfel ik. Een vlug Hauswedell onderzoekje (auctieprijzen) leert, dat van 1970-1979 Dapper in zeven van de tien jaar op de veilingmarkt kwam, Van Domselaer vijf en Commelin 1694 maar drie maal. Ook al ben ik als Haarlemmer natuurlijk verdacht: ik mis in de opsomming op p. 114 écht Samuel Ampzing, Beschryvinge ende lof der stad Haerlem, editie 1628. Ik ben de enige niet, die dit boek minstens topografisch één van de mooist geïllustreerde boeken uit de zeventiende eeuw vindt, bovendien één van de zeldzaamste.

Waarom de particuliere verzamelaar ineens en alleen op p. 121 gewaarschuwd wordt voor ‘machtige institutionele verzamelaars’ ontgaat me. Particuliere verzamelaars hebben op veilingen op elk gebied eventueel de concurrentie te duchten, niet alleen van institutionele verzamelaars, maar ook van antiquaren,

[p. 101]

en niet te vergeten van elkaar. Dat is die wrang-zoete sfeer, die weeë spanning die bijna elke veiling omgeeft. Je bent tegelijk elkaars vriend en vijand. Vriend, want je houdt van hetzelfde boek. Vijand, want je begeert hetzelfde boek. En er is er maar één.

Tweemaal ‘een boek wat’ op p. 125 is de enige grammaticale fout waar ik over struikelde. Voetbalgedenkboeken (p. 126) worden al écht, en fanatiek, verzameld. Het argument voor het niet bespreken van medische boeken overtuigt me niet erg (p. 130), terwijl ik in hetzelfde hoofdstuk bij de tuinen de naam van Chomel mis evenals de vermelding van ‘lustplaats’-boeken (zoals Zegepralend Kennemerland, Zegepralende Vecht), die ook bij de topografie niet zijn genoemd.

Een bibliografie voor elk hoofdstuk besluit het boek. Het is wellicht dienstig erop te wijzen, dat van het International Directory (p. 163) zeer binnenkort een nieuwe, totaal herziene druk verschijnt, verkrijgbaar op het in de alinea daarboven genoemde adres van de nvva.

Terwijl ik dit schreef, luisterde ik even naar het radio-interview dat met Dr. Buijnsters werd gemaakt op de Haarlemse Antiquarenbeurs, 1, 2 en 3 november j.l. Daarin beleed hij onder andere zijn liefde voor boeken over boeken. Hij zal dus vast wel het prachtige boek van Holbrook Jackson, The book about books. The anatomy of bibliomania, kennen, met die schitterende hoofdstukken als The symptoms of bibliomania, The causes of bibliomania, The cure of bibliomania (met de paragraafjes: Whether it is curable or not, Various cures considered en Bibliophilia the only remedy) en The five ports of book-love (Hearing, seeing, smelling, tasting, touching). Zo zijn er 32 hoofdstukken. Volgens mij moet dit boek trouwens toegevoegd worden aan de bibliografie van de ‘Inleiding’. In de zeer korte ‘Epilogue’ zegt Jackson onder meer het volgende: ‘The sum of it all is: read what you like, because you like it, seeking no other reason and no other profit than the experience of reading. ...And what is enjoined for reading is good also for collecting. Collect what you like, seeking neither profit nor applause. That is all.’ Dat Dr. Buijnsters bij het schrijven van dit boek gedacht heeft aan gewin en/of toejuiching, lijkt me niet waarschijnlijk. Ik doe dat wel: het boek is zowel applaus als een tweede druk waard. Dat is zeker.

F.W. Kuyper.

Salamanders geboekstaafd
Het Salamanderboek, Met bijdragen van C.J. Aarts, A. den Doolaard, Kees Fens, Piet Grijs en Jan Kuijper. (Amsterdam: Querido, 1984, 240 blz., geïll., f 8,75, ISBN 90-214-9608-9).

In 1938 verscheen Het Salamanderboek, om ‘den velen belangstellenden in de Salamanderreeks een werkelijken dienst te bewijzen’. Het boekje telt 152 blz., en bevat ‘1^o. de portretten van alle auteurs, van wie werk in de Salamanderreeks is opgenomen; 2^o. een volledige opgave van hun boeken met het jaartal der verschijning; 3^o. een korte levensbeschrijving of karakteristiek’. Het Salamanderboek werd verkrijgbaar gesteld ‘ver beneden den kostprijs, voor slechts f 0,35’.

Nadat in 1952 ter gelegenheid van het verschijnen van de honderdste Salamander Het Salamanderboekje werd uitgegeven, verscheen dus in 1984 onder de derde bijna identieke titel Het Salamanderboek 1934-1984 het vijftigjarig-jubileumboek.

Dit laatste Salamanderboek is verreweg het meest omvangrijke van de drie en verschilt inhoudelijk sterk van de vorige twee. Het bevat drie inleidingen, van respectievelijk A. den Doolaard (‘Klein en kittig’), Piet Grijs (‘De huid van de salamander’) en Kees Fens (‘De schaduwbibliotheek’): drie korte stukjes die het lezen zeker waard zijn, maar inderdaad niet meer zijn dan een luchtig voorgerecht.

Iets substantiëler is de bijdrage van Jan Kuijpers, die onder de treffende titel ‘1934-1984’ summier de Salamandergeschiedenis schetst. In vijftien bladzijden wandelt hij door vijftig jaar pocketgeschiedenis, daarbij aandacht schenkend aan het Albatross-voorbeeld, Salamanderpubliciteit en de reacties daarop, vormgeving, fonds-samenstelling etc. Waar hij wijselijk niet op in gaat is de doorgaans onvermijdelijke en steevast onoplosbare vraag of de Salamanders nu wel of niet de eerste Nederlandse pockets waren; dat de flaptekst van dit Salamanderboek boud opent met de mededeling ‘In 1984 is het een halve eeuw geleden, dat Em. Querido de eerste Nederlandse pocketreeks oprichtte’ zullen we nu maar door de vingers zien.

Dan volgt de bijdrage van C.J. Aarts, die praktisch alle resterende bladzijden beslaat (37 t/m 236): het hoofdgerecht van dit reptielse menu derhalve, dat op zich weer bestaat uit de drie gangen Bibliografisch abc, Bibliografie en Registers.

‘De “lezers” van een bibliografie zijn zelf ook bibliograaf of hebben het ongeluk het te worden.... ze ontdekken fouten, omissies en inconsequenties, en zijn het meestal met de gebruikte afkortingen, indelingen en begrippen niet eens’, zegt Aarts zelf, ‘En zo hoort het ook’, voegt hij er aan toe. Dat moge waar zijn - in dit geval wilde ik nu maar eens afzien van dat soort pretentieuze haarkloverij. Ik vind Aarts' werk namelijk voortreffelijk en voorbeeldig, en zeg dat hier graag zonder slagen om de arm.

In het Bibliografisch abc (27 blz.) geeft Aarts een zeer leesbare en informatieve toelichting op gevolgde werkwijze en gehanteerde begrippen. De Bibliografie zelf telt 145 blz., geeft een met omslagen geïllustreerde beschrijving van 609 nummers, is zuiver chro-

[p. 102]

nologisch geordend, en uiterst gedetailleerd. Aan een goede bibliografie heb je nog niet veel als ze niet afdoende ontsloten is. Aarts deed dat natuurlijk wel, door middel van drie registers: (1) op auteurs, (2) op bloemlezers, fotografen, inleiders, nawoordschrijvers, tekenaars, vertalers, et cetera, en (3) op omslagillustratoren, omslagontwerpers en kunstenaars van wie werk op omslagen werd afgebeeld.

Het Salamanderboek is vooral ook Aarts' boek, en het is een goed boek. Het is te hopen dat alle belangrijke Nederlandse pocketseries ooit op vergelijkbare wijze zullen zijn geboekstaafd.

Sjaak Hubregtse.

Schrijfkunst van Van den Velde
Deliciae. Over de schrijfkunst van Jan van den Velde aan de hand van een inleiding op Van den Velde door Ton Croiset van Uchelen, twaalf opnieuw gegraveerde handschrift-voorbeelden in een afzonderlijk mapje en een aantekening over het graveren van schrift door Gerrit Noordzij. (Haarlem: Joh. Enschedé en Zonen, 1984, 79 pagina's in twee kolommen; ills.; 12 opnieuw gegraveerde platen uit de ‘Deliciae’ in afzonderlijk omslag; in schuifdoos, ISBN 90-70024-25-X).

De voornaamste bijdrage van deze publikatie is afkomstig van Croiset van Uchelen, conservator van de afdeling Zeldzame en Kostbare Werken aan de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. In zijn ‘Inleiding’ stelt de schrijver vast, dat de calligrafie, die tijdens onze Gouden Eeuw naast de schilderkunst hogelijk gewaardeerd werd, heden ten dage vrijwel in de vergetelheid is geraakt. Na geconstateerd te hebben dat ‘Jan van den Velde vermoedelijk de belangrijkste schrijfmeester [was] die ooit in ons land als zodanig werkzaam was’, geeft de auteur een doorwrochte levensbeschrijving van de calligraaf. In de chronologie van deze biografie komen Van den Veldes werken telkenmale uitvoerig ter sprake. Daarbij komen afwisselend samengestelde exemplaren en varianten aan de orde en wordt ook stilgestaan bij de graveurs (Gauw, Frisius).

Een aanzienlijk kortere bijdrage - nochtans zeer lezenswaardig - is die van Gerrit Noordzij (blz. 59-66) over het onderwerp ‘Graveren en schrijven’. De keurige ‘italic hand’ van Noordzij is hier als manuscript gereproduceerd. De schrijver gaat meer speciaal in op de techniek van de etser/graveur en stelt onder meer vast: ‘De tussenkomst van de graveur heeft voor de schrijfmeester het nadeel dat zijn werk slechts via de interpretatie van een ander in de openbaarheid komt’. Als graveur van het werk van Van den Velde stelt hij Frisius aanzienlijk hoger dan Gauw.

In het gesignaleerde mapje vinden wij dan twaalf platen uit Deliciae van Van den Velde (Haarlem 1605). Het aardige is dat deze niet zijn gereproduceerd, doch opnieuw gegraveerd en wel door Noordzij zelf, J.H. Nijhuis en J. Winkel, die zich in 1980 aan deze arbeid zetten. Ze bekijkend kan men Noordzij's conclusie, ‘dat de kopergravure zich manifesteert als de techniek die nog steeds - net als vierhonderd jaar geleden - ongenaakbaar blijft als het om spanning, de scherpte en het contrast van lijnen gaat’ van harte onderschrijven.

De uitgave werd typografisch verzorgd door Gerrit Noordzij en (uiteraard) door Enschedé bijzonder fraai gedrukt. Als de recensent niettemin één kleine kritische noot mag plaatsen: De reproducties op de bladzijden 55-57 zijn wel wat erg petieterig uitgevallen, en doen zo de fraaie originele specimina te weinig recht.

Bob de Graaf.

Een van de bladen (nr. 37) uit het mapje, dat behoort bij de uitgave van Deliciae.