De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 58]

Voorzijde van de krant van Jan van Hilten.

[p. 59]

Het Nederlands Persmuseum te Amsterdam
Waar oud nieuws actueel blijft
D.H. Couvée

Wie weet hoe lang de krant nog zal verschijnen alvorens deze dagelijkse gast in huis zal zijn vervangen door electronische apparaten? Vooralsnog handhaaft de gedrukte nieuwsvoorziening zich nog goed als één der media, die ons informatie verstrekken. Wachten we af wat daar verder van komt.

Andere vraag: wie weet hoe lang de gedrukte krant al verschijnt? Een exact antwoord op deze vraag is onmogelijk. Natuurlijk is de uitvinding van de drukkunst eraan voorafgegaan. Dat wil zeggen voorafgegaan aan de gedrukte, wijd en zijd verspreide krant. Maar ook vóór de uitvinding van het mechanisch uit losse letters gezet drukken, was de mens al nieuwsgierig. Er bestond ook toen bij de handelaar, de gezagsdrager, de wetenschapper behoefte aan actuele informatie. Nieuws is onmisbaar om deel te hebben aan de menselijke samenleving. Contacten en verhoudingen tussen individuen en groepen zijn gebaseerd op het uitwisselen van nieuwtjes. Vorm, inhoud en omvang daarvan worden begrensd door de technische mogelijkheden. Binnen dat kader is de krant, zoals wij die nu kennen gaandeweg ontstaan.

De hedendaagse pershistoricus noemt een publikatie een krant, als zij voldoet aan de volgende voorwaarden:

1.	Aktualiteit, een inhoud dus die stoelt op het laatst bekende feit;
2.	Periodiciteit van verschijnen, dus een vast en bij voorkeur zo kort mogelijk tijdsverloop tussen het verschijnen van de opeenvolgende nummers;
3.	Universaliteit van inhoud, dus berichten uit alle windstreken en over alle onderwerpen;
4.	Publiciteit, dus een zo groot mogelijke verspreiding onder zoveel mogelijk lezers.

Dit betekent dat voor het uitgeven van een krant aan een scala van technische, culturele, juridische en politieke desiderata moet worden voldaan. De techniek moet een grote oplage snel kunnen aanmaken; er dient een grote kring van lezers vlug bediend te worden; de aanvoering van het nieuws moet door geregelde postverbindingen zijn gegarandeerd. Hieraan gaat dan nog vooraf het bestaan van een stelsel van rechtsregels, dat op zijn minst tolerant is ten opzichte van het drukken en verspreiden van nieuws.

In West-Europa zijn ontstaan en opkomst van de pers gestimuleerd door de handel. De commerciële betrekkingen berustten in de zestiende eeuw vooral op de uitwisseling van goederen tussen steden. Een Antwerpse koopman handelde bijvoorbeeld met een collega in Lübeck. Men kocht van elkaar alle produkten, die in ieders stad werden gemaakt of verbouwd. Ten einde de fluctuaties van de markt te kunnen overzien en voorspellen, waren inlichtingen van algemene aard over de partnerstad, zoals de staat van oorlog en vrede, de toestand van de gewassen te velde en het optreden van rampen en epidemieën van essentieel belang. Dit soort berichten aangevuld met allerlei interessante ‘gemengde nieuwtjes’ werd uitgewisseld in de correspondentie die de notarissen in de diverse handelscentra onderhielden. Tegen het eind van de zestiende eeuw werden deze geschreven couranten met de hand gecopieerd en te koop aangeboden. Venetië kende als eerste stad reeds omstreeks 1540 een gilde van nieuwsschrijvers. De Rialto-brug in die stad was een middelpunt van handel in nieuws.

In ons land bezitten de archieven van Leiden en Utrecht verzamelingen geschreven couranten van de broers Daniël en Andries van der Meulen, waarin nieuws uit onder meer Frankrijk, Duitsland, Italië, Turkije, Oostenrijk en Polen wordt medegedeeld. Het voorbeeld van de kooplieden bracht de overheid ertoe ten eigen behoeve eveneens nieuws te gaan verzamelen. De Staten-Generaal benoemde daartoe in 1592 Hendrik van Bilderbeeke tot nouvellier of nieuwsagent in Keulen. Het door Bilderbeeke ingezamelde nieuws werd door de Staten-Generaal weer doorverkocht aan verschillende stadsbesturen. Zo werd het ontstaan van een internationaal nieuwsnet een feit en was de notie dat nieuws een verhandelbaar produkt was, geboren.

[p. 60]

Nu is nieuws - zoals wij dagelijks kunnen constateren - niet alleen te verhandelen, maar ook te manipuleren. De periode eind zestiende/begin zeventiende eeuw was er één van heftige religieuze en politieke beroering. Propagandisten van alle schakeringen maakten gretig gebruik van de drukpers. Een vloed van pamfletten werd over Europa uitgestort. Deze vlugschriften waren van velerlei aard. Een aantal was anoniem, schrijver noch drukker werd vermeld, terwijl andere min of meer officiële uitgaven van heerser of overheid waren. Ook de sensatie (rampen, branden, moorden) kwam ruim aan bod. Deze vorm van commentaar en nieuws miste echter periodiciteit en universaliteit, kenmerken bij uitstek van de geschreven couranten. Tot een vermenging van commentaar en puur nieuws kwam het daarentegen niet. Wel waren nu allengs alle elementen naast en door elkaar aanwezig die, gezamenlijk gebruikt, voldeden aan de omschrijving krant. Het in elkaar passen van de stukken van de legpuzzel - zonder overigens het onverminderd verder verschijnen van alle bestaande soorten te raken - voltrok zich in de eerste helft van de zeventiende eeuw.

De huidige stand van het pershistorisch onderzoek wijst de steden Straatsburg en (waarschijnlijk) Wolffenbüttel aan als de plaatsen waar in 1609 voor het eerst wekelijks uitkomende nieuwsbladen verschenen. Het bleef in Duitsland vooralsnog bij deze verspreide incidenten. Voor het ontstaan van een perscentrum in de moderne zin, was een meer cosmopolitische omgeving nodig. En zoals Venetië de geboorteplaats was van de handel in nieuwsberichten, zo werd dat andere Venetië, de wereldstad in opkomst Amsterdam, de wieg van het Europese perswezen. Deze stad paarde aan een snel groeiende commerciële en politieke invloed een klimaat dat - zonder dat men kan spreken van principiële persvrijheid - aan het vervaardigen van drukwerken weinig in de weg legde.

In het jaar 1938 kreeg de Nederlandse persgeschiedenis plotseling een stevige basis. De Zweedse bibliothecaris Folke Dahl vond toen in de Koninklijke Bibliotheek van Stockholm 1300 nummers van Nederlandse kranten, die vóór 1665 op een enkele uitzondering na allemaal in Amsterdam waren gedrukt. Daaronder was een door Caspar van Hilten uitgegeven Courante uyt Italien gedateerd 14 juni 1618. Van Hilten had een concurrent en wel Broer Jansz. Van hem was reeds lang een verslag bekend van de terechtstelling van Johan van Oldenbarnevelt op 13 mei 1619. Het berust in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en werd in 1885 in facsimile afgedrukt in het tweedelige boek van R. van der Meulen De Courant, door Sijthoff te Leiden uitgegeven. Een aantal van deze nadrukken dwarrelt nog steeds als ‘echt’ door verzamelingen. Dit verslag eindigt met de mededeling: ‘Wat voorders passeert, sal ick u.e. toecomende Vrijdaghe in de Courante mede deelen’. Dit werd steeds al beschouwd als de bewijsplaats, dat Broer Jansz in 1619 een krant uitgaf. En inderdaad: de Zweedse verzameling omvat 3 nummers uit 1619 van de Tijdinghen uyt Verscheyde Quartieren ‘gedruct tot Amsterdam by Broer Jansz. out-courantier int Legher van sijn Princ. Excell.’. Het verslag uit Den Haag was dus een extra nummer van het toen nog één maal per week verschijnende nieuwsblad van Broer Jansz.

Nadere bestudering van Dahls vondst liet talrijke gevolgtrekkingen toe. Caspar van Hilten bleek de opvolger van Jansz als courantier in het leger van de prins. Hij verbleef niet in Amsterdam, waar zijn krant werd uitgegeven door

Achterzijde van de krant van Jan van Hilten.

[p. 61]

Joris Veseler aan ‘de Zuyder Kerck in de Hope’. Al in deze vroege fase zien we dus een scheiding tussen het werk van de berichtgever en de drukker.

De zoon van Caspar, Jan van Hilten, volgde zijn vader op en verbeterde de journalistieke slagvaardigheid van de krant. Vergelijkingen tussen dubbele exemplaren uit 1632 tonen aan, dat Jan twee persen tegelijkertijd gebruikte ten einde de produktie te versnellen en dat hij bij het binnenkomen van nieuwe berichten tijdens het drukken deze alsnog aan de krant toevoegde. Reeds toen: Laatste nieuws! Stop de persen!

De versnelling van de berichtgeving uitte zich ook in het toenemende aantal Extra-ordinaire Couranten en uiteindelijk in het uitgeven van twee of drie edities per week. De verschillende edities waren afgestemd op de aankomende postverbindingen uit het buitenland. Zo bestond de donderdagse editie van Van Hilten voornamelijk uit berichten uit Noord-Europa.

Inmiddels nam het aantal courantiers en daarmee de mededinging toe. Een en ander leidde ertoe dat de stad Amsterdam in 1656 beperkende maatregelen nam, die tot een geleidelijke vermindering van het aantal bladen leidden. Buiten Amsterdam ontstonden nog in de zeventiende eeuw kranten in Haarlem, Den Haag, Utrecht, Arnhem, Delft, Leiden en Rotterdam.

Maar er was meer. En wel de edities der Amsterdamse kranten in het Frans en het Engels. De vertaalde en voor uitvoer bestemde kranten van Van Hilten en Jansz waren de eerste nieuwsbladen in die talen. Deze ontwikkeling was mogelijk door de verbodsbepalingen in Frankrijk en Engeland. In Engeland verscheen in 1622 voor het eerst een krant. Deze kondigde zich aan als ‘translated out of the Low Dutch Copie’. De verschijning werd al spoedig op last van de regering afgebroken.

Alles bij elkaar genomen kan worden gesteld, dat Amsterdam in de vroege zeventiende eeuw zich had ontwikkeld tot het perscentrum van Europa. In samenhang met het intensieve internationale handelsverkeer ontstond een levendige handel in nieuws. In nieuws, doch niet in commentaar. Er was geen sprake van politieke journalistiek gebonden aan enige macht of partij. Politieke strijd via de drukpers was er wel. Deze speelde zich echter af in de pamfletten en in de hier gedrukte in eigen land verboden boeken van buitenlandse auteurs. De courantiers hielden zich verre van dit moeilijke terrein. Principiële vrijheid van drukpers lag in de eerste helft van de zeventiende eeuw immers nog achter de horizon. De eerste kranten waren nieuwsbronnen zonder enige toelichting en daardoor voor de hedendaagse lezer vaak moeilijk toegankelijk en gortdroog.

Intussen is al vanaf 1624 te zien dat de lezers der kranten actief gebruik maakten van het medium door het plaatsen van advertenties. In geleidelijk toenemende mate treffen we na de berichten annonces aan, waarin boekhandelaren nieuwe uitgaven aankondigen, notarissen mededelingen doen over verkopingen en bedroefde burgers navraag doen naar hun zoekgeraakte hond. Het is opvallend hoe zeer al in dit prille stadium het basispatroon van het moderne perswezen zich manifesteert: samenkomen van het verzamelen en uitgeven van nieuws, sterke nadruk op informatie in zake handel en de mogelijkheid voor particulieren eigen mededelingen in de krant te doen afdrukken.

De geschiedenis van de pers in ons land is sinds deze belangwekkende start natuurlijk in hoge mate mede bepaald door de ups and downs in onze nationale geschiedenis. Dit is niet alleen in de inhoud, maar ook in de uiterlijke verschijningsvorm terug te vinden.

De verzamelingen van de Stichting Het Nederlands persmuseum te Amsterdam geven van dit alles een boeiend beeld. Het gaat om een collectie van Nederlandse en Nederlandstalige periodieken, of zoals de doelstelling van de Stichting het uitdrukt om ‘...het vormen van een museum betreffende de geschiedenis in den meest uitgebreiden zin des woords van de Nederlandsche en

Detail van de krant van Jan van Hilten.

[p. 62]

stamverwante dag-, week-, en maandbladen’. Deze doelstelling dateert uit 1915 - zoals de woordkeuze al doet vermoeden. Op 4 november van dat jaar werd door de Vereeniging ‘De Amsterdamsche Pers’ waarin de hoofdstedelijke journalisten hun professionele belangen behartigden het Persmuseum opgericht. De verzameling bestond toen echter al enige tijd: J.L. Beyers, directeur van Het Nieuws van den Dag, verzamelde oude kranten en vlugschriften. Deze collectie werd in 1902 gekocht door D.A. van Waalwijk, directeur van het toenmalige Nieuwsblad voor Nederland. Van Waalwijk stelde de verzameling in het gebouw van zijn krant onder de naam Nederlandsch Persmuseum voor het publiek open. Dit leidde tot een grote toeneming van het bezit. De veelzijdige verzamelaar A.Th. Hartkamp bracht de op de pers betrekking hebbende nummers uit zijn verzameling in het nieuwe museum onder, terwijl ook het Gemeentearchief van Amsterdam, de Universiteitsbibliotheek en de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels stukken afstonden. In 1914 werd het Nieuwsblad voor Nederland en daarmede het Persmuseum aangekocht door de Telegraaf. H.M.C. Holdert, directeur van de Telegraaf bood het museum ten slotte aan aan de Vereeniging ‘De Amsterdamsche Pers’.

Deze vereniging nam, zoals gezegd, het initiatief tot het oprichten der Stichting, daarin bijgestaan door de Nederlandsche Journalisten Kring, de Nederlandsche Roomsch Katholieke Journalisten Vereeniging, de Haagsche Journalisten Vereeniging, de Vereenigde Nederlandsche Dagbladpers, het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap en de Vereeniging Amstelodamum. De nieuwe stichting begon met 3000 dossiers. De verzameling was gered, maar de huisvesting en de conservering bleven door de jaren heen zorgelijk. Aanvankelijk beschikte men over een lokaal in de Agnietenschool, vanaf 1917 stelde de Amsterdamse Lettergieterij v/h Tetterode een museumzaal in haar gebouw ter beschikking. Later kwam het museum in het Korenmetershuisje aan de Nieuwe Zijdskolk terecht. Hier werd het bijna vergeten, ware het niet dat de oud-redacteur van het Algemeen Handelsblad C.J. Schotel met grote toewijding en vasthoudendheid zijn dagelijkse gang naar het museum maakte en het met zijn mond op mond-beademing in leven wist te houden.

Intussen was de wetenschappelijke benadering van de pers en massacommunicatie eindelijk een universitaire aangelegenheid geworden. Onder leiding van professor K. Baschwitz en in samenwerking met de organisaties van journalisten en directeuren werden na de bevrijding het Instituut voor Perswetenschap en de Nederlandse Persbibliotheek opgericht. Nauwe banden met het Persmuseum lagen voor de hand. In 1951 trok het museum in bij de nieuwe instellingen in hun gebouw Keizersgracht 604. Dit leidde tot verhoogde activiteiten zoals onder meer het begin van de herinventarisatie en een aantal tentoonstellingen op verschillende plaatsen in den lande. Een hoogtepunt vormde de bijdrage aan de expositie ‘Gedrukt in Nederland, vijf eeuwen letter, beeld en band’, in 1960 opgezet door de werkgevers- en werknemersorganisaties in het grafisch bedrijf in samenwerking met het Rijksmuseum.

Zogenaamde miniatuurkrant, kleiner dan twee vierkante Nederlandse palmen. Deze kleine kranten werden in 1844 vrijgesteld van het dagbladzegel.

[p. 63]

Met de gastheren bleef het Persmuseum echter zwerven tot het uiteindelijk in zijn huidige onderkomen, het voormalige Oostindisch Huis aan de Oude Hoogstraat 24 terecht kwam. In dit gebouw beschikt het museum over redelijke opslagruimte, een goede kluis en een kamer om publiek te ontvangen. Tentoonstellingen kunnen worden ingericht in de Militiezaal van de Universiteitsbibliotheek. Recentelijk werd het Museum naar het scheen weer bedreigd door reorganisaties binnen de universitaire wereld. In de nieuwe opzet van het Persinstituut heeft gelukkig uiteindelijk ook het museum een goede plaats gekregen met volledig behoud van zelfstandigheid.

De verzamelingen van het Nederlands Persmuseum zijn inmiddels uitgegroeid tot 15.000 dossiers. Talrijke schenkingen en enkele aankopen hebben tot de rijkdom en gevarieerdheid van de collectie bijgedragen. Wij noemen de documentaire verzameling Lievegoed met gedetailleerde informatie over de Nederlandse en Indische pers uit het interbellum, een grote collectie biografieën van journalisten, de karikatuur-verzamelingen van Albert Hahn en Tjeerd Bottema, terwijl bovendien het in 1947 opgerichte Internationaal Persmuseum te Den Haag sinds 1979 is toegevoegd aan het Persmuseum te Amsterdam.

Afgezien van de persgeschiedenis in engere zin omvat de verzameling vele aanknopingspunten voor de student en liefhebber van sociale en

een interessant voorbeeld van een extra editie uit de jaren dertig. Opvallend is de nog sobere opmaak van deze toch voor een massaal publiek bedoelde krant.

culturele geschiedenis. Wij noemen onderwerpen als mode, sport, onderwijs, buurten en wijken, ambachten en beroepen en zo veel meer. De samenwoning met de andere instellingen heeft het voordeel dat de bezoeker tevens kan profiteren van de 15.000 delen tellende Persbibliotheek. Mw. Josine Huizinga, de bibliothecaresse, heeft ook het dagelijks beheer van het museum op zich genomen. Voor de goede orde zij hier duidelijk gesteld, dat het museum geen permanente expositie kent. Daarvoor ontbreekt het helaas aan voldoende geld en medewerkers. Gerichte vragen worden steeds naar beste weten beantwoord. Het Museum blijft uiteraard zoeken naar nieuwe middelen en mogelijkheden. Bijdragen in natura of in pecunia zijn zeer welkom. Hier is in de ware zin des woords sprake van ‘liefdewerk oud papier’!

Adres

Stichting Het Nederlands Persmuseum, Oude Hoogstraat 24, 1012 CE Amsterdam, tel. 020 - 5253908.

Literatuur

Over de geschiedenis van de Nederlandse pers is een goed samenvattend boek verschenen:

Maarten Schneider en Joan Hemels, De Nederlandse Krant 1618-1978. Van ‘nieuwstydinghe’ tot dagblad, Baarn 1979⁴. Het geeft naast een goed historisch overzicht een groot aantal zeer verhelderende bijlagen en een uitgebreide bibliografie.

het begin van de eeuw werd gekenmerkt door een hevige strijd om de lezer. Men sloeg elkaar met oplagecijfers om de oren.