De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 12]

Analytische bibliografie, antiquaar en verzamelaar
P.J. Verkruijsse

Hoewel over het verzamelen van boeken bibliotheken zijn volgeschreven, is het toch altijd weer interessant om vakmensen zoals Bob de Graaf over het vak te zien schrijven. Iedereen heeft zijn speciale en specialistische kijk op onderdelen van het immense geheel. De adviezen van De Graaf zijn dan ook waard om er kennis van te nemen.

Op één onderdeel van zijn betoog in De Boekenwereld i (1984-1985), nr. 4, 2-10, wil ik reageren omdat ik wat dat punt betreft met hem van mening verschil. Onder het kopje ‘Kwaliteit’ gaat De Graaf in op wat hij graag de Nederlandse slechte smaak en krenterigheid zou willen noemen als dat soort terminologie hem niet al te zeer tegen de borst zou stuiten.

Hij adviseert de collectioneur zich verre te houden van defecte exemplaren en zo mogelijk slechte exemplaren te vervangen door exemplaren die in een betere conditie verkeren. Ik denk dat dit in principe geen slecht standpunt is, maar het gaat wel uit van de traditionele manier van verzamelen.

Op basis van wat we intussen omtrent het oude boek, het boek uit de periode van de handpers, weten, zou er echter ook een ander standpunt ingenomen kunnen worden. Iedereen die zich waagt aan het verzamelen van materiaal uit de periode vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst tot en met de achttiende eeuw zou toch minstens kennis moeten nemen van wat in vakkringen ‘analytische bibliografie’ heet, de wetenschap die zich bezighoudt met het boek als materieel object. Het hele proces vanaf het inleveren van de kopij tot en met het drukresultaat biedt nogal wat kansen op het maken van fouten door auteur, zetter, corrector, drukker, vergaarder, binder en handelaar.

Het zou voor vele verzamelaars wel eens interessant kunnen zijn om meer exemplaren van een boek aan te schaffen, al of niet compleet of fraai. Inhoudelijk kunnen er namelijk - zo leert ons de analytische bibliografie - verschillen zijn tussen de exemplaren van één zelfde druk of oplage.

De Graaf houdt in zijn artikel een pleidooi voor de verzamelaar die meer wil dan alleen maar wat fraai bedrukt papier in de kast; het moet bij voorkeur iemand zijn met een ‘stuk deskundigheid’. Graag zou ik tot die deskundigheid rekenen het kennis nemen van wat bijvoorbeeld McKerrow of Gaskell^1. in hun handboeken over de analytische bibliografie hebben geschreven. Vanuit die kennis van zaken zou men dan ook kunnen gaan verzamelen, rekening houdend met de druk- en tekstgeschiedenis van een tekst.

Ik wil dit graag toelichten aan de hand van een veel gevraagd verzamelobject, de bekende Nieuwe Cronyk van Zeeland van Mattheus Smallegange^2., op de titelpagina gedateerd op 1696. Dit werk mag in geen enkele collectie Zelandica ontbreken; vaak ook wordt het aangeschaft vanwege de vele gravures; ook als historische bron voor de Zeeuwse geschiedenis wordt nog steeds van ‘de Smallegange’ gebruik gemaakt en zelfs genealogen vinden er soms nog wat van hun gading. Er passeren weinig aucties bij Van Gendt, Beijers of Van Stockum zonder dat er een Smallegange aangeboden wordt.

Welke informatie wordt door de antiquaren in de auctiecatalogi de verzamelaar geboden? Vrijwel altijd wordt iets vermeld over de conditie van het exemplaar, soms ook wordt gerefereerd aan de volledigheid (extra of ontbrekende prenten; wel of niet het Besluit en de Beschrijving van den Zeelandschen adel aanwezig), nooit wordt iets gezegd over eventuele tekstuele varianten.

Toch kan het voor een verzamelaar interessant zijn te weten of er varianten zijn en welke dat dan zijn. In de achttiende eeuw is er tot voor de Hoge Raad een proces gevoerd over het ontslag van een Middelburgs notabel waarbij afwijkende teksten uit twee exemplaren van de Cronyk een grote rol speelden. Wie in Amsterdam de Universiteitsbibliotheek (ub) binnenloopt en op de afdeling Zeldzame en kostbare werken (zkw) exemplaar 1503 a19 openslaat op blz. 439-441 ziet iets geheel anders dan wanneer hij op de Bibliotheek van de vereniging ter bevordering van de

1. Ronald B. McKerrow, An introduction to bibliography tor literary students, 2nd impression with corrections. Oxford 1928.
Philip Gaskell, A new introduction to bibliography, Reprinted with corrections. Oxford 1974.

2. M. Smallegange, Nieuwe cronyk van Zeeland. i, Middelburg, Johannes Meertens, 1696 [= 1700].

[p. 13]

belangen des boekhandels in hetzelfde gebouw het daar aanwezige exemplaar raadpleegt. Dat kan een verzamelaar nauwelijks koud laten.

Wie geïnteresseerd is in de afkomst van Zeelands eerste edele, de heer Van Odijck, kan daaromtrent in Smalleganges Cronyk twee verschillende verhalen lezen al naar gelang hij bijvoorbeeld het exemplaar van de ub Amsterdam 1503 a 19 of dat van de ub van de Vrije Universiteit 2 p 833 fol. voor zich heeft op blz. 622-623. Een èchte verzamelaar zal toch graag willen weten welk verhaal hij in huis heeft.

Welke èchte verzamelaar zou niet willen weten dat in sommige exemplaren van de Cronyk op blz. 538-539 andere lijsten staan met burgemeesters van Goes dan in andere exemplaren (vgl. bijvoorbeeld weer het exemplaar van de ub Amsterdam met dat van de Bibliotheek van de vereniging)? Het kan een èchte verzamelaar toch niet koud laten dat er van het Besluit tot de Cronyk drie verschillende drukken bestaan en van de Beschrijving van den Zeelandschen adel zelfs vier drukken.

Met andere woorden: wanneer iemand een slordige Smallegange bezit, moet hij die niet zomaar omruilen voor een mooier exemplaar omdat hij dan op tal van punten een andere tekst in huis kan halen. Op tientallen plaatsen is gedurende het drukproces gewijzigd in de Cronyk van Zeeland, maar niet alleen in de Cronyk van Zeeland...

Men dient er rekening mee te houden dat met zeer veel drukwerk uit de handpersperiode inhoudelijk het nodige aan de hand kan zijn. Veel bibliotheken hebben er nu dan ook spijt van dat ze ooit een stempeltje ‘Afgeschafte dubbelen’ hebben aangeschaft.

De conclusie, respectievelijk moraal van mijn verhaal luidt, dat het me telkens weer verbaast hoe weinig in antiquarische kringen rekening gehouden wordt met de inmiddels daar toch ook bekende methoden en inzichten van de analytische bibliografie. Een goed antiquaar collationeert het door hem aangeboden exemplaar, maar ik heb - geloof ik - nog nooit in antiquariaats- of auctiecatalogi een collatieformule aangetroffen. Zo'n formule verschaft de bibliograaf in kort bestek veel informatie. Opvallend is verder dat nieuw bibliografisch apparaat slechts langzaam doordringt in antiquarische publikaties. Zo wordt voor de Cronyk van Zeeland meestal nog verwezen naar de Bibliographie van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen van Nijhoff-Van Hattum, hoewel in 1983 door Bob de Graaf in zijn kwaliteit van uitgever een nieuwe persoonsbibliografie van Smallegange op de markt gebracht is^3. waaraan bovenstaande gegevens met betrekking tot de Cronyk ontleend zijn.

Het bovenstaande wil een pleidooi zijn voor een wijze van verzamelen die ook rekening houdt met de tekst, met de inhoud van een boek, met de druk- en tekstgeschiedenis. De Cronyk is daarvoor enerzijds een goed voorbeeld omdat er zoveel varianten zijn; anderzijds zullen maar weinigen financieel in staat zijn om meer Smalleganges aan te schaffen. Vanuit zo'n standpunt is het interessant om alle drukken van een bepaald werk te verzamelen en bijvoorbeeld - in geval van vertalingen - ook de buitenlandse voorbeelden, zó dat een compleet stemma van een tekst ook concreet bij een verzamelaar aanwezig is. In zo'n kader passen ook defecte en minder fraaie exemplaren.

3. P.J. Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler. Descriptieve persoonsbibliografie. Met een verantwoording van de gevolgde methode van partiële interne collatie, Bibliotheca bibliographica Neerlandica, xvi, Nieuwkoop 1983.