De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 9]

Herinneringen van een bibliothecaris 3
H. de la Fontaine Verwey

Hugo de Groot en Peiresc

Zestig jaar geleden, in mijn studententijd, las ik in De Gids het meesterlijke artikel van Prof. van Vollenhoven over ‘het boek van 1625’, De jure belli ac pacis van Hugo de Groot. Deze studie over het klassieke geschrift over het recht van oorlog en vrede maakte diepe indruk. In die jaren hield ik mij veel bezig met rechtsfilosofie. De Groots boek nam ik in de volgende jaren dikwijls ter hand en leerde het waarderen als (zoals Huizinga het typeert)

‘het meesterstuk en de voleinding van het humanistisch denken; het staven van oude waarheid met oude bewijzen, nieuw geschikt’ met de grondgedachte dat ‘oorlog misdaad is, tenzij hij strekt om recht te handhaven.’

Toen ik later mijn weg vond in het bibliotheekwezen, kreeg mijn belangstelling voor De jure een nieuwe wending. Nu ging het vooral om de geschiedenis van het ontstaan en de historische achtergrond van het boek.

De man die Grotius op het idee gebracht had dit onderwerp aan te pakken was de Fransman Nicolas Fabri de Peiresc (1580-1637). Deze raadsheer in het Parlement van Aix, wonend op zijn Provençaalse landgoed Belgantier, was in zijn tijd een centrale figuur in intellectueel Europa, dat toen nog een ware ‘république des lettres’ vormde met één taal: het Latijn. Peiresc, die 10.000 brieven naliet, stond in levendige correspondentie met alle geleerden van welke discipline ook en zonder zelf te publiceren moedigde hij ieder die iets nieuws te zeggen had aan tot verder onderzoek en het bekendmaken van de resultaten. Deze ‘prince des curieux’ kan men het best vergelijken met een spin die zijn web weefde over de gehele Europese wetenschap. Er is nauwelijks een gebied te noemen waar Peiresc zich niet actief voor interesseerde, of het nu ging om astronomie, antieke inscripties, het geodetisch stelsel of de import van angorakatten.

Peiresc had Grotius leren kennen in 1603 in Den Haag, op zijn reis door de Republiek. Uit die eerste ontmoeting groeide een onafgebroken briefwisseling en een levenslange vriendschap. ‘C'est vraiment un des plus grands esprits, l'un des plus nobles lettrés de ce siècle’, getuigde Peiresc van zijn vriend. Toen Grotius na zijn ontsnapping uit Loevestein in 1621 in Parijs kwam, was het Peiresc wie geen moeite te veel was om te trachten de balling het leven te verzachten. Hij introduceerde hem bij al zijn vrienden en liet hem voorstellen aan koning Lodewijk xiii, die Grotius een jaargeld beloofde (dat nooit uitbetaald werd). Discrete pogingen van Peiresc om er zijn vriend toe te brengen tot het katholicisme over te gaan, mislukten. Het pleit echter voor hen beiden dat de vriendschap hier niet onder leed. De grootste dienst die Peiresc de balling bewees was dat hij hem het recht van oorlog en vrede als onderwerp voor studie aan de hand deed en hem duidelijk maakte dat Grotius de aangewezen man was om daarover een boek te schrijven. Deze begon er aan in 1623, toen hij te gast was op het landgoed van de staatsman en bibliofiel Henri de Mesmes in de buurt van Senlis. In het voorjaar van 1625 verscheen De jure belli ac pacis bij Gabriel Buon in Parijs met een opdracht aan Koning Lodewijk xiii.

Er moet dus, zo redeneerde ik, een exemplaar van de eerste druk bestaan dat de schrijver aan de koning aangeboden heeft, en één dat bestemd was als geschenk voor Peiresc. Het zou interessant zijn, meende ik, die exemplaren op te sporen en vast te stellen hoe zij gebonden waren, of zij opdrachten in handschrift bevatten enz. Dat voor de koning, nam ik aan, was natuurlijk gemakkelijk te vinden in de Bibliothèque nationale. Maar waar zou het exemplaar voor Peiresc gebleven zijn?

Als echte boekenvriend bezat Peiresc een uitgelezen bibliotheek: bij zijn overlijden liet hij ongeveer 5000 gedrukte werken en 200 handschriften na. Aanvankelijk liet hij zijn boeken in Parijs binden, o.a. door de geheimzinnige ‘le Gascon’ (een bijnaam), naderhand nam hij een eigen boekbinder in dienst, die bij hem in huis woonde, Simon Corbéran. Deze bond de boeken van zijn meester in eenvoudige banden van rood maro-

[p. 10]

kijn met vergulde fileten en het monogram van dooreengevlochten Griekse kapitalen. Tien jaar na zijn dood is Peiresc's bibliotheek publiek verkocht en wijd en zijd verspreid. Vele boeken kwamen tenslotte terecht in de Bibliothèque Inguimbertine in Carpentras (waar ook de brievenregisters zijn), een ander deel in de Bibliothèque Méjanes in Aix-en-Provence, in de bibliotheek van Chalons-sur-Marne en vele andere. In iedere verzameling van een bibliofiel die zich respecteert, in iedere openbare boekerij van standing, zijn een of meer Peiresc-banden te vinden.

Mijn onderzoek naar de beide presentexemplaren van De jure had een onverwacht verloop. Tot mijn verbazing bleek het koninklijk exemplaar noch in de Bibliothèque nationale, noch in een van de andere grote Franse bibliotheken aanwezig te zijn. En wat het exemplaar van Peiresc betreft: bij iedere bibliotheek waar ik aanklopte ving ik bot. De zaak leek hopeloos. Men dient er zich nu eenmaal bij neer te leggen dat bepaalde boeken, die er geweest moeten zijn, onvindbaar blijven.

Hugo de Groot door J. de Gheyn.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

In de late zomer van 1950 was ik een paar dagen in Aix-en-Provence, een stad die mij om meer dan één reden bijzonder lief is. Natuurlijk bezocht ik de eerbiedwaardige Bibliothèque Méjanes waar, zoals ik een paar jaar eerder ervaren had, het gezochte exemplaar van De jure niet was, en klaagde mijn nood bij Edouard Aude, de bibliothecaris. Deze ried mij aan te zoeken in de bibliotheek van het Musée Paul Arbaud, eigendom van de Académie van Aix. Die verzameling werd slecht beheerd volgens Aude, de bibliothecaris was een nietsnut en een behoorlijke catalogus ontbrak. Nog dezelfde dag klopte ik aan bij het statige patriciërshuis waarin de ‘Arbaudienne’ gevestigd is. De bibliotheek was, zoals gewoonlijk, gesloten. De conciërge bleek echter bereid mij toe te laten en liet mij zelfs, tegen een gepaste beloning, alleen. Koortsachtig heb ik daar gezocht, aanvankelijk zonder enig resultaat, tot ik tenslotte op een donkere plank in een achtervertrekje een band ontwaarde met het welbekende monogram van Peiresc. Het was zijn exemplaar van De jure en voorin lag de brief van De Groot,

Nicolas Fabri de Peiresc door Claude Mellan.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

[p. 11]

van 16 mei 1625, die het presentexemplaar begeleid had, beginnend met een variant op de eerste regels van een bekend klassiek gedicht ‘Ontvang het boek dat ik op Uw aandringen begonnen ben...’. De inhoud van deze brief was bekend door een afschrift, maar hier was het origineel. De ontvangst van Grotius' geschenk moet Peiresc oprecht verheugd hebben. Hij heeft het boek dan ook terstond laten binden door Simon Corbéran.

Het presentexemplaar van De jure voor Peiresc was dus teruggevonden. Aangezien dat voor de koning blijkbaar verdwenen was, besloot ik mijn zoekwerk te staken. Tegen mijn verwachting in zou er echter nog een vervolg komen.

In het vroege najaar van 1964 was ik in Parijs op jacht naar oude boeken. Zoals gewoonlijk bracht ik een boeiende middag door in het antiquariaat Paul Jammes in de schaduw van Saint-Germain-des-Prés, waar de jongste zoon André mij de nieuwste aanwinsten toonde. ‘Is dit misschien iets voor u?’ vroeg hij me, terwijl hij een kwartijn toeschoof in een band van donker kalfsleer versierd met koninklijke leliën. Ik sloeg het boek open en zag tot mijn grote verrassing de mij welbekende titel van de eerste druk van Grotius' meesterwerk. Zou dit het presentexemplaar voor Lodewijk xiii zijn? Niet alle banden met leliën komen uit koninklijk bezit. Om te bewijzen dat dit inderdaad het gezochte boek was, moest vaststaan dat het eens deel had uitgemaakt van de ‘Bibliothèque du Roi’. Bovendien zou het wenselijk zijn te weten hoe het de hofbibliotheek verlaten had. Beide vragen had André Jammes zich gesteld en opgelost met medewerking van het hoofd van de ‘Réserve’ van de Bibliothèque nationale, Mme Jeanne Veyrin-Forrer. In de oude, met de hand geschreven catalogus van de ‘Bibliothèque du Roi’ was de eerste druk van De jure ingeschreven onder dezelfde signatuur die het boek dat voor mij lag op de titel droeg. Uit een ander document bleek dat in de achttiende eeuw het oorspronkelijke exemplaar om wat voor reden dan ook omgeruild was voor één in een gewone bibliotheekband. Er was geen twijfel mogelijk: dit was het boek dat Grotius aan de koning geschonken had.

Na rijp beraad besloot ik dit kostbare stuk aan te kopen voor de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Waar zou het, eenmaal door Frankrijk verstoten, beter op zijn plaats zijn dan in Amsterdam, de stad die in 1631, toen Grotius voor het eerst weer tijdelijk in Holland verbleef, de grote man een leerstoel wilde aanbieden naast Vossius en Barlaeus aan het op te richten Athenaeum Illustre? ‘Kent dan uw' kans, eer datze drejdt’, had P.C. Hooft het stadsbestuur toegeroepen. Helaas, omdat de Staten-Generaal weigerden de ballingschap op te heffen was het Amsterdamse plan verijdeld. Hoofts woorden waren voor mij een aansporing de aankoop door te zetten. Zo deed het koninklijk exemplaar van De jure zijn intrede in de Amsterdamse ub die zo rijk is aan Grotiana, bekende en ook onbekende (denk aan de onlangs ontdekte verhandeling Meletius). Het was een grote voldoening toen in 1965 op de Grotius-tentoonstelling in het Nederlands instituut te Parijs de band met de leliën als inzending van de Amsterdamse ub een ereplaats kreeg.

Band met het monogram van Nicolas Fabri de Peiresc. Het monogram bestaat uit de letters N = Nicolas; φ = Fabri; ͠ = Peiresc.
Universiteitsbibliotheek, Amsterdam.