De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 2]

Rondom een Middelburgse prijsband van 1828
Jan Storm van Leeuwen

Zij die regelmatig met boekbanden in aanraking komen, weten dat vele banden iets kunnen vertellen dat zo uit de inhoud niet zou kunnen worden afgelezen. Zij weten ook dat soms interessante banden oninteressante drukken omsluiten. Zonder direkt te willen stellen dat dat het geval zou zijn met prijsbanden, moet wel gezegd worden dat de inhoud van deze categorie bindwerk doorgaans nog maar voor enkelen van belang is, terwijl de band velen aanspreekt.

Prijsbanden zijn banden die (natuurlijk mét hun inhoud) cadeau werden gedaan, als prijs, aan zeer goede leerlingen van de vroegere Latijnse scholen. Gewoonlijk gebeurde dat bij de overgang, maar in enkele scholen (zoals die van Den Haag) werden deze prijzen ook wel halverwege het jaar uitgereikt. Evenals de omsloten boeken, klassieke teksten in degelijke uitgaven, werden ook de banden van oudsher door degelijkheid gekenmerkt. De vroegste prijsbanden, uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, steken al in stevig perkament. Aan de buitenkant zien we vaak niet dat het om een prijs gaat; dat wordt eerst bij het openen van het boek duidelijk wanneer de geschreven prijsopdracht op een van de schutbladen zichtbaar wordt - wanneer die er later tenminste niet is uitgehaald. Maar al spoedig kreeg de prijsband het kenmerkende aanzien dat ze meer dan twee eeuwen zou behouden: een stevige band in perkament, die sober met goud bestempeld is en als voornaamste element van sier een centraal op de platten afgedrukt wapen heeft van de stad waar de school stond. Een vergelijking van een Amsterdamse prijsband uit 1637 en een Schiedamse uit 1824 (afb. 1) laat dat aardig zien. Veranderingen treden er pas in de negentiende eeuw op wanneer de prijsband in gemarmerd kalfsleer de perkamenten prijsband geleidelijk gaat vervangen. Tussen 1840 en 1860 houdt het fenomeen op te bestaan. Dat wil zeggen, het houdt op te bestaan in Nederland, want in Engeland zijn tot in onze eeuw vergelijkbare banden door scholen aan leerlingen geschonken.

Meer dan twee eeuwen van dit gebruik hebben voor een. immense hoeveelheid prijsbanden gezorgd, die afkomstig zijn uit vele plaatsen, van Den Haag en Amsterdam tot Groningen, van Edam tot Appingedam, van Maastricht tot Hoom en van Zwolle tot Middelburg. De plaatstempels voor het drukken van het stadswapen werden nogal eens vervangen, zodat men prijsbanden niet alleen kan classificeren volgens de plaats waaruit ze afkomstig zijn, maar ook volgens het afgedrukte wapenstempel.

Hij is al met al een dankbaar verzamelaarsobject, zeker voor die verzamelaar die er niet naar streeft om alleen de alleroudste (en kostbaarste) stukken in zijn collectie te hebben. Men hoeft maar een willekeurige catalogus van een van de grote Nederlandse veilinghuizen open te slaan en men komt er wel één of meer tegen. Maar er zijn ook niet door Latijnse scholen uitgereikte prijsbanden, zij het véél minder, banden die in het kader van andere opleidingen geschonken werden.

Daartoe behoren de prijsbanden van de Middelburgse tekenacademie. Over het begin van het teeken-collegie van de stad Middelburg is wel het een en ander bekend. In de Archiefmededelingen van het Koninklijke Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen over 1983 vinden we dat het in 1778 werd opgericht, nadat in het voorafgaande jaar al enkele liefhebbers wekelijks bijeen waren geweest voor het tekenen naar model. Al spoedig blijkt het college twee soorten mogelijkheden te bieden om zich: verder te ontwikkelen, met name voor amateurs. Want er was een teken-opleiding en een opleiding in de bouwkunde, waardoor naar de verwachting schilders voor de plaatselijke behangselfabrieken zouden worden opgeleid en architecten voor de stedelijke bebouwing. In 1784 omgedoopt tot teken-academie, werd de opleiding in 1787 gevestigd in het

[p. 3]

Musaeum Medioburgense, waar de rijke en invloedrijke Middelburger Mr. Johan Adriaen van de Perre allerlei instellingen met betrekking tot wetenschap en kunst bij elkaar aan het brengen was: het natuurkundig gezelschap, het natuurkundig genootschap der dames, het Middelburgsch departement van het Zeeuwsch genootschap en de tekenacademie. Over Van de Perre is in 1983 een boeiende studie verschenen van de hand van H.J. Zuidervaart en daarin lezen we dat hij veel omvangrijker plannen had met het museum, die echter niet tot uitvoering zijn gekomen. De tekenacademie heeft er in elk geval tot 1840 onderdak gevonden, tot zij in een eigen pand in de St.-Pieterstraat werd ondergebracht. In 1868 hield zij op als afzonderlijk instituut te bestaan.

Over de begintijd van de academie is veel meer bekend dat over de periode na 1800, over de tekenactiviteiten meer dan over die m.b.t. de bouwkunde. Wat betreft het eerste is een charmante tekening bewaard gebleven van Jacobus Perkois, docent aan de academie, waarop een groep naar het modele tekenende heren



op de zolder van het museum te zien is (afb. 19 in het genoemde boek van H.J. Zuidervaart). Men zou bij gebrek aan informatie de indruk kunnen krijgen dat de afdeling bouwkunde na 1800 niets of weinig meer te betekenen kan hebben gehad. Maar dat is niet zo; de prijsbanden leren ons dat de afdeling in elk geval tot 1849 actief is gebleven. Tot de prijsbanden behoort de band die ik hier wat nader zou willen bespreken (afb. 2). Hij maakt deel uit van een zestigtal banden dat onlangs door het Rijksmuseum in bruikleen is afgestaan aan de Koninklijke bibliotheek. Hij meet 21,5×17,5×2,5 cm en steekt in met goud bestempeld gemarmerd kalfsleer. De marmering van het leer is in niet overal gelijke patronen aangebracht en sluit aan op de stempeling. Centraal op de platten zijn veldjes van groen saffiaan (leer met een kunstpersing in ribbeltjes) opgelegd. Daarop staat vóór de leuze van de academie ‘Vernuft en vlijt’ en achter de datum waarop de prijs werd geschonken. ‘10.M (aand). 18-28 l.D(ag).’ Voor het overige bestaat de stempeling op de platten uit twee kaders,

1. Twee prijsbanden in perkament, uit Amsterdam (1637; 18×11,5 cm) en uit Schiedam (1824; 16,5×10 cm)

[p. 4]

2. Middelburgse prijsband in gemarmerd kalfsleer (1828; 21,5X17,5 cm).

[p. 5]

gezet door rolstempels en op de hoeken aan elkaar verbonden. Centraal staat, om de opgelegde veldjes heen, een lauwerkrans met eronder een bloem, afhangende van een strik. De rug is vlak gehouden (het boekblok is op zgn. ingezaagde touwtjes genaaid) en door rolstempels in velden verdeeld, waarvan het tweede de titel van het omsloten boek draagt. We lezen: ‘A Erzey, Bouwkonst’ - het titelblad van het boek mist. Zowel de stempeling als de gebruikte stempels zijn ouderwets voor hun tijd: men zou ze eigenlijk in de achttiende eeuw verwachten en niet in de negentiende. Mogen we er een teken in zien van het achteruitgaan in belang van Middelburg? Binnenin de band zijn gemarmerde schutbladen aangebracht (met negentiende-eeuwse patronen), waarbij zowel het aangeplakte voorschutblad als een deel van de dikte van het plat cirkelvormig uitgesneden zijn om ruimte te bieden aan een ingelegd lakzegel, voorstellende een staande putto voor een opgaande zon met de tekst ‘Vernuft en Vlijt’. Zoiets komt, bij mijn weten, bij prijsbanden verder niet voor, maar ook de overige drie prijsbanden van de academie (zie hieronder) hebben op die plaats hetzelfde lakzegel. Voorin het boek steekt de met de schutbladen meegenaaide geschreven prijsopdracht waaruit blijkt dat Mattheus Tuijter het boek op 1 oktober 1828 kreeg ‘als ereprijs wegens zijne betoonde bekwaamheid in het teekenen, en bevordering tot primus van de derde klasse der bouwkunde’.

De genoemde overige drie prijsbanden van de tekenacademie hebben, net als de besprokene, opgelegde groen saffianen schilden met het motto van de academie op het voorplat en de datum van schenking op het achterplat. De vroegste van de vier banden is 14 mei 1806 gedateerd. Deze bevindt zich in The Pierpont Morgan Library in New York. Hij steekt in rood marokijn en wijkt daarin van de overige banden af. Ook de stempeling (in drie kaders) heeft niets met de andere banden gemeen. Er steekt geen prijsopdracht meer in. Maar de inhoud, Samuel van Hoogstratens Hooghe schoole der schilderkonst, doet vermoeden dat hij als prijs dienst heeft gedaan in de afdeling tekenkunst. De tweede band is degene die hier nader besproken is. De derde was in 1981 in het bezit van antiquaar Maarten Israel in Diemen.

Hij steekt, net als de voorgaande, in gemarmerd kalfsleer en heeft twee stempels met deze band gemeen. Hij is in 1836 geschonken aan Gijsbrecht Willem Bergman, in de ‘eerste klasse naar prent’, maar moet lang voor die tijd gemaakt zijn. Want een wrijfsel gemaakt van het centrale veldje achter, toonde dat er uitgewist, maar op deze wijze toch nog leesbaar, een andere datum stond onder ‘9 M(aand) 18-36 28 D(ag)’, te weten ‘5 M 18-17 28 D’. De band omvat Gerard de Lairesses Groot schilderboek in de uitgave van 1740. De vierde en laatste band is eigendom van de Haagse Koninklijke bibliotheek en steekt, wederom, in gemarmerd kalfsleer. Hij is op 29 augustus 1849 cadeau gedaan aan Herbert Pieter van de Ree, primus van dé derde klasse der bouwkunde. Terwijl de prijsopdrachten in de twee hiervoor genoemde banden door P. Herklots ondertekend waren, is de ondertekening hier van J.D.M. Stoppelaar. De band heeft één stempel gemeen met beide voorgaande banden, is wat betreft de stempeling minstens zo ouderwets als die twee en daarom is het niet onmogelijk dat alle drie de banden uit één atelier stammen, dat mogelijk al in de achttiende eeuw actief was - ik heb daarvan echter nog geen eenduidige sporen gevonden.

Zonder te willen stellen dat de gegevens die de behandelde prijsbanden hebben opgeleverd van groot belang zouden zijn, is het duidelijk dat zij toch wat meer reliëf hebben gegeven aan iets wat al bekend was: de geschiedenis van de Middelburgse tekenacademie. Bovendien werpen zij enig licht op het boekbinden in deze stad in de eerste helft van de negentiende eeuw en daarmee tonen zij wel het belang aan dat prijsbanden kunnen hebben voor de geschiedenis van de bindkunst in vele Nederlandse steden. Want zij behoren tot de weinige groepen banden die bijna altijd met zekerheid zijn toe te schrijven aan bepaalde plaatsen, de plaatsen waarvan zij het wapen dragen.