De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 15]

Breitnerfoto's in Leiden
Hedi Hegeman

Een jaar na de dood van George Hendrik Breitner werd op 13 mei 1924 een speciale veiling van zijn werk gehouden bij Frederik Muller in Amsterdam. Zijn leerling Cees Maks kocht hier een platencamera en ca. 300 originele foto's, die Breitner in de periode 1890-1910 had opgenomen en afgedrukt. Deze collectie kwam later in het bezit van Anton B. Osterholt, een particuliere verzamelaar en de schrijver van het boek Breitner en zijn foto's en is sinds het voorjaar van 1984 ondergebracht in de belangrijkste Nederlandse verzameling op het gebied van de geschiedenis van de fotografie: die van het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit Leiden. Deze instelling heeft tot de aankoop kunnen overgaan door een schenking van de Vereniging Rembrandt en bijdragen van het Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds, het Leids Universiteitsfonds en de Stichting ‘Vrienden van het Prentenkabinet’. De ca. 300 originele foto-afdrukken zijn gedeeltelijk los en gedeeltelijk in een album bewaard. Grote tot zeer grote foto's zijn opgeplakt op karton, kleinere tot zeer kleine foto's zijn, in soms grote aantallen dicht opeen op een albumpagina, bijeengebracht in een rood album met 70 pagina's. In potlood zijn veel foto's genummerd en van aantekeningen voorzien; deze annotaties zijn vermoedelijk niet van Breitner zelf. Stadsgezichten van Amsterdam en figuur- en naaktstudies vormen de kern van de verzameling⁺. Naast de ca. 2000 negatieven en zo'n 70 originele fotoafdrukken in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag en een aantal originele fotovergrotingen en een album met reisfoto's in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam - vermoedelijk afkomstig uit de nalatenschap van Breitners weduwe mevrouw M.C.J. Jordan -, is met deze recente aanwinst van het Leidse Prentenkabinet opnieuw een deel van Breitners fotografische oeuvre in een openbare instelling terecht gekomen. De plaats van de fotografie binnen het oeuvre van deze beroemde schilder kan nu in Nederland door een ieder bestudeerd worden.

In 1882 schreef George Hendrik Breitner aan Abraham van Stolk Czn.:

Geschiedenis wilde ik schilderen en zal ik ook, maar de Geschiedenis in haren uitgebreidsten zin. Een markt, een kaai, een rivier, een bende soldaten onder een gloeiende zon of in de sneeuw is net zo goed en meer geschiedenis dan ‘De nichtjes van Spinoza komen hem bezoeken vergezeld door hunne mama’⁺.

Zoveel mogelijkheden als de schilderkunst de kunstenaar biedt om het leven in al haar facetten weer te geven, zoveel levendiger kan hij ook de geschiedenis vertellen en vertalen middels het medium fotografie. Hiervan getuigen de vele foto's die Breitner heeft genomen.

George Hendrik Breitner is in 1857 te Rotterdam geboren. Op achttien-jarige leeftijd volgde hij lessen aan de Haagse Academie, waar hij onder leiding van Rochussen de schilderkunst vanuit een literaire en historische hoek leerde benaderen. In 1880 ging hij een jaar in de leer bij Willem Maris, bij wie hij in de Haagse Schooltraditie werkte. Echter, hij vond de mensen en de stad interessanter dan grijze landschappen. Toen hij in 1886 naar Amsterdam verhuisde, waar hij aan de Academie ging studeren onder leiding van August Allebé, ontdekte hij het bruisende stadsleven. Om dit onderwerp weer te geven ontwikkelde hij tevens een vrijere schildertechniek. Tijdens het hoogtepunt van zijn schildercarrière, van ca. 1885 tot 1895, leverde hij een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse impressionistische schilderkunst.

In Holland schildert schreef Huib Luns: ‘De kou verstijft de menschen, maar de dieren bewegen zoo natuurlijk, dat het prachtig gebruik der fotografie eruit afvalt te leiden’. Toch heeft het feit dat een zo beroemde en vereerde schilder als Breitner inderdaad gebruik maakte van de fotografie bij het vervaardigen van zijn schilderijen, veel mensen geschokt. Zo noemt Al-

+ 1. Een meer volledige reeks reproducties dan dit artikel bieden kan vindt u in Breitner en zijn foto's van A.B. Osterholt, een boek dat - alhoewel geschreven vóór de recente aankoop van het Prentenkabinet te Leiden - geschreven is op basis van dezelfde collectie.

+ 2. Abraham van Stolk (Czn.) (1814-1896), houthandelaar te Rotterdam en verzamelaar van historieprenten en portretten (1929 omgezet in de Stichting Atlas van Stolk), was maecenas en raadgever van Breitner.

[p. 16]

1. G.H. Breitner, ‘Geesje Kwak in Kimono’, ca. 1893. Prentenkabinet, Leiden.

[p. 17]

bert Plasschaert in 1923 het gebruik van foto's nog ‘gevaarlijk’.

Al enkele eeuwen lang maakten schilders gebruik van de camera obscura en andere optische instrumenten om de voorbereiding van een kunstwerk te vergemakkelijken. Zo is een foto vaak te beschouwen als een schets die het mogelijk maakt nauwkeuriger, vollediger en genuanceerder een gewenst beeld op het doek over te brengen. De schilderkunst streefde naar realisme, wat ten tijde van Breitner beter te bereiken was door het nieuwe medium fotografie. Schilderende collega's als Delacroix, Degas en Mucha maakten dankbaar gebruik van deze techniek.

Uit Breitners Haagse periode tot 1886 zijn geen foto's bekend, al had hij in die jaren al belangstelling voor de fotografie. In 1883 schreef hij in een brief aan zijn vriend Herman J. van der Weele: ‘Wees zoo goed en zend p.o. met teekening en uitleg hoe ik een camera kan maken, zooals ik toen bij jou gezien heb’⁺. Zijn foto's moeten echter voornamelijk in de jaren negentig gedateerd worden, toen hij in Amsterdam woonde. Zonder pretenties poogde hij de sfeer van Amsterdam vast te leggen; de houding van een model, beweging en perspectief. Hij zag zijn fotografie niet als kunst, maar als een middel tot bestudering van lichtval, toon en andere schilderkunstige ingrediënten. Bij vergelijking met sommige schilderijen blijkt dat de foto's als voorstudies dienden. Een aantal calques (transparanten) is bewaard gebleven. Deze inkttekeningen, van een foto op transparant papier overgetrokken, werden door middel van quadratuurlijnen overgebracht op het doek. De contouren boden zo een goede basis voor de compositie. Het schilderij werd daarna echter als een vrije interpretatie van de fotostudie uitgevoerd; uiteraard door het toevoegen van kleur, maar ook door het toevoegen of weglaten van details en door veranderde perspectieven. Breitner vergrootte ook schetsen fotografisch uit, om hun kwaliteit beter te kunnen beoordelen. Voor een Breitnerboek dat ca. 1907 bij Scheltema & Holkema verscheen, fotografeerde hij eigen werken, waarvan sommige verloren zijn gegaan. Op enkele fotoreproducties zijn dateringen aangebracht en/of aantekeningen met betrekking tot tonen en kleuren.

De twee hoofdcategorieën van Breitners fotografie zijn de Amsterdamse stadsgezichten en de (naakt-)modellen binnenshuis.

De naaktschilderkunst en de omstreeks 1887 genomen naaktfoto's zijn te vergelijken met die van Degas en andere Franse schilders. Het jonge hoedenverkoopstertje Geesje Kwak was één van Breitners favoriete modellen en heeft regelmatig voor zijn camera geposeerd, waarbij ze vaak een kimono droeg. Deze foto's dienden als voorstudies voor o.a. ‘Het Oomngetje’ en ‘Meisje in kimono’, maar zijn ook als foto's op zich zeer de moeite waard, met een eigen intieme sfeer en ruimtelijkheid.

De stadsgezichten onderscheiden zich van die van fotografen als Jacob Olie en Pieter Oosterhuis door de nadruk op sfeer eerder dan op registratie. Soms fotografeerde Breitner een bepaalde plek onder verschillende omstandigheden of in verschillende seizoenen. Voorbeelden hiervan zijn de Damfoto's en het uitzicht vanuit Arti et Amicitiae.

De technische kwaliteit van de foto's is vaak pover. De opnamen zijn snel en soms slordig tot stand gekomen. Breitner verkoos spontaan voorkomende onderwerpen boven uitvoerig te bestuderen thema's, dynamiek boven statische rust. Er zijn dan ook veel foto's van de opbouw van Amsterdam West, waar arbeiders met trekpaarden in de weer zijn in de bouwputten, met omgewoelde aarde en houten palen. De heer Maks, aannemer bij zo'n bouwput, bouwde voor zijn zoon Cees en voor Breitner twee aangrenzende ateliers op het Prinseneiland. Hier hield Breitner van 1898 tot 1914 toezicht op de schildercarrière van zijn ‘leerling’ Cees Maks⁺.

Al zag Breitner zijn foto's als voorbereiding op het schilderwerk, de foto's hebben toch een eigen sfeer en impressionistische registratie van hoge kwaliteit. De gekozen fotografische beeldmiddelen komen goed overeen met wat hij wilde weergeven. De diagonale composities, de lichtcontrasten en abrupte afsnijdingen geven een suggestie van beweging en dynamiek, een momentopname. Zij passen eveneens bij het nerveuze, impulsieve karakter van Breitner zelf. Bij gebrek aan kleur in de fotografie legde hij de nadruk op wapperende witte schorten, sneeuw, beroete rookkanalen en bewolkte luchten, voor een rijk contrast. Door de

+ 3. Herman Johannes van der Weele (1852-1930) was een Haagse landschapsschilder die eveneens fotografeerde. In de schilderende kennissenkring van Breitner hielden ook Willem Witsen en Philip Zilken zich bezig met de fotografie. Wederzijdse beïnvloeding is moeilijk na te gaan.

+ 4. Cees Maks (1876-1967) ging spoedig een eigen weg in de schilderkunst, maar is in dit kader van belang als schakel in de keten van bezitters van de huidige fotocollectie van Breitner in het Prentenkabinet te Leiden.

[p. 18]

benodigde lange belichtingstijden ontstaat bewegingsonscherpte, misschien wel bewust als middel tot impressie toegepast.

Breitner bezat vermoedelijk verschillende camera's. Een handcamera voor platen⁺ bevindt zich nu in het Leidse Prentenkabinet. Dit kleine apparaat bezit een diafragma-, afstanden tijdinstelling, beveiliging en twee zoekers met kruisverdeling. Op schilderexcursies was deze camera vlak bij de hand en het leer is met verfklodders bedekt. Negatieven van verschillende formaten wijzen op het gebruik van rolfilm én filmpack⁺. Hij vergrootte zelf veel en raakte door de hoge kosten in de schulden. Zijn fotohandelaar in de Kalverstraat betaalde hij dikwijls met een schilderij.

Willem Witsen gebruikte voor zijn schilderijen vermoedelijk een aantal Amsterdamse foto's van Breitner. Van zijn kant vroeg hij schriftelijk aan Witsen om een gefotografeerd heidestukje voor een voorgrondje van een schilderij. Hij schilderde ook een zelfportret naar een fotoportret dat door Witsen was gemaakt. De fotografie van Witsen is even spontaan, experimenteel en onconventioneel als die van Breitner. Beide schilders zijn een voorbeeld van hoe gebrek aan kennis van de fotografische techniek en afzijdigheid van de traditie tot grote oorspronkelijkheid kunnen leiden.

De fraaie collectie foto's afkomstig uit de collectie Osterholt heeft nu een veilig onderkomen gevonden in het Leidse Prentenkabinet. Een deel ervan is tijdelijk in de studiezaal van de afdeling ‘Geschiedenis van de fotografie’ tentoongesteld. Bij bezichtiging laten deze foto's een diepe indruk na. Het is dan ook een zeer verheugend feit dat deze belangrijke collectie inmiddels bijna een jaar geleden kon worden aangekocht.

Het langdurige conflict tussen de gevestigde schilderkunst en het nieuwe medium fotografie heeft - terecht - veel aandacht gekregen. Deze zeldzame collectie foto's van één van de belangrijkste Nederlandse Impressionisten toont ons echter in tastbare vorm hoezeer deze twee media elkaar konden aanvullen en hoezeer een originele persoonlijkheid als Breitner met behulp van zijn ‘hulpmiddel’ de fotografie een eigen visie en vormgeving kon bereiken.

2. G.H. Breitner, ‘Dienstbode op de Prinsengracht’, ca. 1895.
Prentenkabinet, Leiden.

+ 5. Deze camera is 19 cm hoog, 23,5 cm lang en 11 cm breed, en was geschikt voor platen van 9 × 13 cm.

+ 6. Negatiefformaten van 9 × 13, 6 × 9, 4 × 6 werden gebruikt. Filmpack was een stapeltje tegelijk inzetbare plaatnegatieven die beurtelings voor het camera-objectief klapten om belicht te worden. Een praktische verbetering ten opzichte van de met de hand en per stuk in te zetten glasplaten.

[p. 19]

Literatuur

P.H. Heffing, C.C.G. Quarles van Ufford, Breitner als fotograaf, Rotterdam 1966.

P.H. Hefting, ‘Notities over G.H. Breitner’, Bulletin van het Rijksmuseum xvi (1968), 164-173.

Catalogus tentoonstelling G.H. Breitner - schilder/fotograaf, Galerie ‘De Zonnewijzer’, Eindhoven 1971 (inleiding P.H. Heffing).

A.B. Osterholt, Breitner en zijn foto's, Amsterdam 1974.

Catalogus tentoonstelling George Hendrik Breitner Gemälde, Zeichnungen, Fotografien, Rheinisches Landesmuseum Bonn (1978), Bonn 1977.

3. G.H. Breitner, ‘Militaire oefening op de Veluwe’, ca. 1892.
Prentenkabinet, Leiden.