De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 11]

Lezers van libertijnse literatuur in de zeventiende eeuw
G. Kamphuis

In zijn lezenswaardig artikel ‘Pornografie in de zeventiende eeuw: libertijnse achtergrond en voorland der burgerij’⁺ stelt D. Haks op pag. 16 de vraag, wie in genoemde periode de kopers en lezers waren van pornografische boeken. Als klassiek voorbeeld noemt hij de Londense hoge admiraliteitsambtenaar en bekende dagboekschrijver Samuel Pepys die in 1668 het Franse eroticon l'Escholle des filles kocht, las (‘for information sake’) en verbrandde, omdat hij zich schaamde dit boek in zijn bibliotheek te hebben.

Maar ook dichter bij huis had de auteur een voorbeeld kunnen vinden, eveneens een hoge ambtenaar en eveneens een dagboekschrijver. Ik denk aan Constantijn Huygens Jr., van 1672 af tot kort voor zijn dood in 1697 secretaris van Willem iii. In zijn journalen leest men op de datum dinsdag 27 oktober 1682 de volgende notitie:

Borselen thoonde smiddags aen tafel een boekje op̄ manier van̄ Ecole des filles daer van de figuren waren van Romeyn de Hoogh naer het scheen, twelck hij seyde dat te Dieren met Benting op jacht wesende, hij in tkrepel-bosch gevonden had⁺.

Allereerst blijkt hieruit, dat Huygens l'Ecole des filles had gelezen, hetzij in de Franse uitgave van 1665 of in een latere, hetzij in een Nederlandse met de titel L'Escole des Filles, Ofte Schoole voor de Jonge Dochters. Waar in geleert wort De Kunst der Vryery, Verdeelt In verscheyde Lessen, Reden en Zeden der Jonge Dochters. Uyt het François in onse Nederlandsche tael gebracht, door D.V.W. (Amsterdam: Jacob Benjamins, 1658), of in een latere druk daarvan⁺.

Daar hij het heeft over een ‘boekje op de manier van’ en bovendien voor de illustraties Romeyn de Hooghe noemt, moet men hier waarschijnlijk denken aan een ander toenmaals bekend eroticon, namelijk La Puttana Errante, lange tijd ten onrechte staande op naam van Pietro Aretino en waarschijnlijk geschreven door Niccolò Franco, een tijdgenoot en aartsvijand van Aretino⁺. Een Nederlandse vertaling daarvan, getiteld De Dwaelende Hoer of Pieter Aretyns Uylenspiegel op Nooten, kort voor 31 januari 1669 verschenen en onmiddelijk verboden, beleefde enige herdrukken. In 1677 werd Romeyn de Hooghe door zijn vijanden er van beschuldigd voor een nieuwe uitgave van dit boekje gravures te hebben vervaardigd⁺. Het moet deze herdruk zijn geweest, waarvoor de heren enkele jaren later op die dinsdagmiddag in het najaar van 1682 tijdens een maaltijd op het jacht- en lustslot Soestdijk enige belangstelling hadden. Daarbij valt het op, dat noch Huygens, noch Van Borssele - en dit in tegenstelling tot Samuel Pepys - zijn afkeuring uitspreekt over dit of soortgelijke geschriften.

Dat de gravures door Romeyn de Hooghe waren

1. Zelfportret van Constantijn Huygens jr., zwart krijt, pen in zwart, 287 × 191 mm, gedateerd 27 aug. 1685 / Dieren.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

+ 1. D. Haks, ‘Pornografie in de zeventiende eeuw: libertijnse achtergrond en voorland der burgerij’, De Boekenwereld, i (1984) 9-17.

+ 2. Journalen van Constantijn Huygens, den zoon, iii, Werken van het Hist. Gen. Nwe serie nr. xlvi, Utrecht 1888, 77.

+ 3. Paul English, Geschichte der erotischen Literatur, Stuttgart 1927², p. 358; P.J. Buijnsters, ‘Libertijnse literatuur in Nederland gedurende de 18e... eeuw?’, De nieuwe taalgids, lxxi, (1978), 54 met verwijzing naar M. Buisman J. Fzn, Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815, Amsterdam 1960, nr. 45.

+ 4. English, Erotische Literatur, 600; Buijnsters, ‘Libertijnse literatuur’, 54. Bij de laatstgenoemde auteur blijkt niet, dat onder de titel La Puttana Errante twee verschillende libertijnse werkjes verschenen, het ene in vier zangen door Lorenzo Veniero, het andere een dialoog tussen Maddalena en Guilia. Over het laatstgenoemde gaat het hier.

+ 5. Buijnsters, ‘Libertijnse literatuur’ 54, met verwijzing naar W.P.C. Knuttel, Verboden boeken in de Republiek der Vereenigde Nederlanden, Den Haag, 1914, nr. 186. Van dit boek zijn thans geen exemplaren meer bekend. - Opgemerkt kan worden, dat men het door Van Borssele gevonden boekje ook zou kunnen identificeren met een gedeeltelijke vertaling van Aretino's Ragionamenti, nl. Het Leven En d'Arglistige Treken der Courtisanen. Zijnde Een t'Samenspraeck tusschen Laïs en Lamia, twee gerieffelijcke en welbekende Dames aldaer. In 't Italiaensch beschreven Door Aretin, Leiden 1680, met titelprent en zes (anonieme) gravures door Romeyn de Hooghe (zie Buijnsters, ‘Libertijnse literatuur’, 53). Daar Huygens echter niet de naam Aretino noemt, wiens Ragionamenti hem ongetwijfeld bekend waren (zie ook hierna noot 7), neem ik aan, dat dit niet het door Huygens bedoelde boekje is geweest.

[p. 12]

gemaakt, kon Huygens gemakkelijk vaststellen. Hij was een groot kunstliefhebber en kunstkenner en adviseerde Willem iii soms inzake de aankoop en het onderhoud van schilderijen, tekeningen en prenten. Bovendien heeft hij wel haast zeker Romeyn de Hooghe persoonlijk gekend. Deze had immers naar een tekening van Huygens' vriend Jan de Bisschop de gravure gemaakt voor de titelpagina van De nieuwe Zee-straet van 's-Gravenhage op Schevening, 1667, het bekende gedicht van Constantijn Huygens de vader⁺. En passant mag hierbij worden opgemerkt, dat ook deze vader een aantal erotica in zijn bibliotheek had, onder andere Aretino's Ragionnamenti⁺. Of zich achter de zeer summiere vermelding van enkele andere titels in de auctie-catalogus van deze bibliotheek, zoals Exercise for Ladies, Amours d'Alcibiade, Dialogues des Demoisselles, e.d.⁺ ook erotische geschriften verbergen, is moeilijk vast te stellen.

Wie waren nu de heren die, volgens Huygens, belangstelling hadden voor genoemde pornografische boekjes? Met ‘Borselen’ is bedoeld Adriaen van Borssele van de Hooge, heer van Geldermalsem. Hij was al op negentienjarige leeftijd, in 1667, een edelman in het gevolg van Willem iii en vergezelde hem op zijn reizen en veldtochten. Ook werd hij voor diplomatieke zendingen gebruikt en was hij lid van verschillende bestuurscolleges, uiteindelijk, in 1692, lid van de Raad van State en Gedeputeerde te Velde⁺.

Met ‘Benting’ wordt de bekende staatsman Hans Willem Bentinck aangeduid, de vriend van Willem iii, die verschillende hoge militaire, civiele en hoffuncties heeft bekleed en later graaf van Portland werd.

De mededeling tenslotte, dat Van Borssele tijdens de jacht bij Dieren (de Prins bezat daar een jachtslot⁺) dat boekje in het kreupelhout had gevonden, klinkt niet erg geloofwaardig. Maar het is natuurlijk niet onmogelijk, dat tijdens een jachtpartij een van de deelnemers uit het gevolg het door een onverhoedse beweging uit zijn zak had laten vallen.

2. Het jachtslot te Dieren, gedateerd Dieren 4 september 1679. Pen in bruin, 126 × 187 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

+ 6. J.G. van Gelder, ‘Jan de Bisschop’, Oud Holland, lxxxvi (1971), 229 ook afzonderlijk uitgegeven als Jan de Bisschop, Den Haag, 1972, 29 en afbeeldingen 79 t/m 82.

+ 7. Catalogus der bibliotheek van Constantyn Huygens, verkocht op de Groote Zaal van het Hof te 's-Gravenhage, 1688, heruitgave 's-Gravenhage 1903, ‘Libri miscellanei in octavo’, 52, nr. 562.

+ 8. Onder de ‘Libri miscellanei in duodecimo’ (dergelijke libertijnse geschriften verschenen meestal in kleine formaten, zodat ze niet al te zeer opvielen en gemakkelijk konden worden weggeborgen) in genoemde catalogus, 58, 59.

+ 9. Zie Register op de Journalen van Constantijn Huygens Jr., Amsterdam 1906, 45 vlg; J.H. Hora Siccama, Aanteekeningen en verbeteringen... op het... [vorige] register, Amsterdam 1915, 98-100.

+ 10. J.F. Heijbroek e.a., Met Huygens op reis, Amsterdam 1982, 179 vlgg., met tekeningen van dit slot en zijn omgeving door Constantijn Huygens Jr.

[p. 13]

Om de in het begin gestelde vraag te beantwoorden kan worden vastgesteld, dat naar alle waarschijnlijkheid in die tijd - de tweede helft van de zeventiende eeuw - in ons land dergelijke erotische verhalen vooral, zij het misschien toch wel niet uitsluitend, door leden van de zogenaamd hogere standen werden gekocht en gelezen. Dit paste ook min of meer in het levenspatroon van velen van hen die daartoe behoorden, getuige ook de niet al te strenge moraal inzake de sexualiteit bij een aantal van hen, waarvan Huygens' journalen op meer dan een bladzijde even beknopt als openhartig mededeling doen.