De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 15]

Curieuze boeken
Een zeldzaam boek over de familie Van den Bergh
A.G. van der Steur

Het was in 1982 dat ik, met vakantie in Engeland zijnde, bijna een gehele dag doorbracht in het boeken-landhuis Lilies, in de buurt van Aylesbury, even ten noorden van Londen.

Ik had over het huis en de aldaar aanwezige voorraad van antiquaar Peter Eaton gelezen in de Antiquarian book monthly review, maar het bezoek overtrof mijn verwachtingen. Een groot, ietwat verwaarloosd, landhuis, geheel buiten de bebouwde kom van het dorpje Weedon gelegen, in een flink park met fraaie bomen en waarin ook nog enkele historische bezienswaardigheden aanwezig waren. Het huis zelf bevat een grote hal met enig oud meubilair en grote droogboeketten, en daaromheen op twee verdiepingen een dertigtal kamers die ieder boeken over een bepaald onderwerp bevatten. Ik liet mij uitleggen in welke vertrekken Engelse literatuur, geschiedenis en reisbeschrijvingen te vinden waren. In één van de kamers werd koffie geschonken voor de her en der in huis aanwezige bezoekers, die veelal oude bekenden van elkaar bleken te zijn. Er was ook een collectie ‘pre-Raphaelite’ schilderijen te zien en een soort rariteitenkamer met voorwerpen uit Egypte, Ecuador, de eerste grammofoonplaat en dergelijke, alles eigendom van en verzameld door Peter Eaton.

De kwaliteit van de aanwezige boeken bleek, in tegenstelling tot de kwantiteit, niet hoog (Eaton heeft ook een kleinere zaak in Londen, aan de Holland Park Avenue, waar de betere kwaliteit aanwezig is), maar de prijzen waren dat evenmin. Ik herinner mij bijvoorbeeld de aankoop van een paar oude Baedekers voor Holland à £l. -. Zo werd een stapeltje gevormd

1. De band ub Leiden heeft dezelfde band) waarvan de ontwerper niet genoemd wordt. De decoratie is met een groot plaatstempel gezet (eventueel met een samenstelling van platen) en, althans ten dele, speciaal voor dit boek gemaakt.

[p. 16]

van een aantal boeken die ‘wel aardig’ waren, maar niet schokkend.

Tot slot informeerde ik nog naar de afdeling genealogie en heraldiek en tot mijn verbazing bleken daarover enkele planken met vrij aardige boeken aanwezig te zijn. Het stapeltje werd een stapel, waarbij mijn grootste vondst een Nederlands boek was, folio formaat, goud op snee en in een prachtige perkamenten band met in goud de titel en een versiering van eikebladen en ranken. De titel luidde Het leven van het echtpaar Simon van den Berg en Elisabeth van der Wielen, voor hun nageslacht geschetst door hun jongsten zoon S. van den Bergh Jr. Het boek vermeldde geen uitgever, maar achterin stond ‘Gedrukt ter Electrische Drukkerij van Van den Berghs Limited-Rotterdam’. Het voorwoord was gedateerd ‘Rotterdam 1907’. De prijs vond ik in eerste instantie vrij hoog: £55,- (ca. f 250,-).

Na er enkele malen omheen gedraaid te hebben en bedenkingen als ‘wat moet ik met een boek over het leven van een mij onbekend echtpaar’ te hebben verworpen en gedachten als: ‘Eigenlijk niet te duur voor zo'n prachtig boek’ en ‘zo'n Nederlands boek kun je als Nederlander niet laten liggen’ te hebben geopperd, besloot ik tot aankoop, vooral ook na er hier en daar een passage in te hebben gelezen.

Bij nadere beschouwing bleek het een uiterst boeiend stuk familiegeschiedenis te bevatten, geschreven door Sam(uel) van den Bergh (geb. 1864) directeur en later president-directeur van Van den Berghs margarinefabrieken. De geschiedenis begint met grootvader Zadok van den Bergh te Geffen, bij Oss, die zaken deed in manufacturen en koloniale waren. In ruil tegen deze artikelen kocht hij boter van de boeren, boter die hij dan weer in steden als Amsterdam, Rotterdam, Brussel en Antwerpen met winst verkocht. Zijn jongste zoon Simon, de hoofdpersoon van dit boek en de vader van de auteur, kwam bij zijn vader in de zaak. In 1858 verhuisden het gezin en de manufacturenwinkel naar Oss. De grossierderij in manufacturen en koloniale waren breidde zich uit, maar de verkoop van boter vlotte niet erg. De grootste botermarkt lag in Londen, maar daar werden van tijd tot tijd zulke grote verliezen geleden dat in 1868 de zaak zelfs failliet ging!

Het keerpunt in de familiegeschiedenis was echter de beslissing om de twee oudste zoons

2. De hoofdstukken beginnen met een fotografisch versierde beginletter. Hier het echtpaar Van den Bergh op hun oude dag (blz. 97).

[p. 17]

naar Londen te zenden. Daar leerde men de eisen van de markt kennen en er volgde een periode van grote bloei. Het gebied waar de boter werd ingekocht breidde zich uit van de omgeving van Oss tot geheel Brabant, west-Duitsland, zuid-Duitsland en vervolgens ook Zwitserland en Italië. De ingekochte boter werd verpakt in Oss en vervolgens naar Londen vervoerd voor de verkoop. De zaken gingen zo voorspoedig dat de schande van het faillissement kon worden opgeheven door - geheel onverplicht - alsnog de crediteuren te betalen. En dan volgt de bekende grote vlucht: de margarineproductie en de verhuizing van de fabriek naar Rotterdam in 1891.

Het is uiterst boeiend dit alles te lezen, in de woorden van één een der direct betrokkenen, doorspekt met tal van familiegebeurtenissen, anecdotes en voorzien van een groot aantal illustraties. In april 1907 overleden beide echtelieden en in juli 1907 voltooide de jongste zoon, zoals gezegd, dit typische familieboek.

Het boek kwam niet in de handel en zal in zeer beperkte oplage gedrukt zijn. Op het schutblad van mijn in de Lilies gekochte exemplaar

3. Versierde beginletter met het bezoek van de koninginnen Wilhelmina en Emma aan de fabriek in 1899 (blz. 102).

staat ‘Donald Van den Bergh Sept. 1908’; het is dus het exemplaar van een der kleinzonen van Simon. Op het andere schutblad is een hierbij afgebeeld kaartje ingeplakt, waaruit blijkt dat het boek via de collectie van de bekende Engelse heraldicus A.R. Wagner in de Lilies terecht gekomen was, vanwaar het weer naar ‘het land van herkomst’ terugkeerde.

Navraag via de Centrale catalogus van Nederlandse bibliotheken leverde als informatie dat het boek slechts in één van de daar gecatalogiseerde bibliotheken aanwezig is (Universiteits bibliotheek Leiden). Ook het Centraal bureau voor genealogie bezit geen exemplaar. Het boek is dus zeer zeldzaam.

Enkele jaren later, in 1911, verscheen nog een Engelse vertaling: Sam van den Bergh, The life of Simon van den Bergh and Elisabeth van der Wielen, portrayed for their descendants, London 1911. Dit boek is iets minder zeldzaam en komt, voorzover bekend, in twee Nederlandse bibliotheken (Universiteits bibliotheek van Amsterdam en Provinciaal genootschap, Den Bosch) voor.

4. Het exlibris van A.R. Wagner dat voorin het boek is geplakt.