De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 18]

1. Omslag van Paris théatre uit 1873, met ingeplakte foto

[p. 19]

De bibliotheek van Bert Hartkamp
E.C.M. de Regt

De Amsterdamse advocaat Bert Hartkamp heeft in de afgelopen 30 jaar een unieke fotoverzameling opgebouwd. Enige maanden geleden verschenen de eerste berichten in de media over het mogelijke verdwijnen van deze collectie naar Milaan. Nog steeds doen allerlei geruchten over het nieuwe tehuis van deze verzameling de ronde. Een definitieve beslissing is echter nog niet genomen.^*

Dit artikel gaat nu eens niet over Hartkamps fotoverzameling, maar over zijn boekencollectie. Een aspect van zijn verzamelwoede dat minder bekend is, maar zeker niet minder indrukwekkend. Onlangs kreeg Hartkamp van een deskundige op dit gebied te horen dat hij de mooiste particuliere bibliotheek over fotografie ter wereld bezit. Hij voelde zich hierdoor zeer gevleid.

Voordat ik beschrijf hoe de collectie globaal is opgebouwd, wat de bijzonderheden zijn, en voordat ik enkele opvallende boeken de revue laat passeren, iets over deze verzamelaar met zijn passie voor fotografie.

Hartkamps interesse voor fotografie werd gewekt toen hij in de jaren vijftig jurist commissaris van het fotopersbureau anefo werd. Hij was amateurfotograaf, maar kreeg ten gevolge van zijn werkzaamheden behoefte aan meer professionele kennis van de fotografie. Na een cursus aan de Foto-Vakschool behaalde hij het examen van de Nederlandse Vereniging van Fotojournalisten. Om van goede fotografen te leren, schafte hij diverse plaatwerken aan. Daar bleef het echter niet bij: hij begon ook foto's te kopen. Aanvankelijk was hij voornamelijk geïnteresseerd in verschillende oude technieken zoals de daguerreotypie, de ambotypie, de talbotypie en dergelijke. Hij wilde van alle technieken een paar voorbeelden hebben. Maar al snel groeide zijn belangstelling voor vele andere terreinen, tot en met de moderne fotografie toe. Het thema van zijn verzameling werd de vrouw - ‘omdat er niets mooiers op aarde is dan de vrouw’, meent Hartkamp. In 1981 stelde de Italiaanse fotocritica Giuliana Scimè een boek samen met foto's uit de collectie, getiteld: Women in the magic mirror (1842-1981), Monza (Selezione d'Immagini) 1981.

Hartkamp staat wat ambivalent tegenover de publiciteit van de laatste tijd. Enerzijds voelt hij zich gevleid. Jarenlang schaamde hij zich voor zijn verzamelwoede. Wanneer hij weer met een foto of met het zoveelste boek thuiskwam, voelde hij zich dikwijls zondig, een geldverspiller. Het waren de calvinistische inslag en de verzamelwoede die telkens weer botsten. Nog steeds is dit gevoel wel aanwezig, met name de eerste uren en dagen na een wat grotere aankoop. De enorme belangstelling van de laatste tijd is een soort erkenning, een publieke goedkeuring van zijn geldverslindende hobby. Anderzijds kan de belangstelling soms hinderlijk zijn, vooral wanneer onjuiste geruchten de ronde gaan doen.

* Bij het ter perse gaan van dit nummer werd bekend dat de collectie Hartkamp is aange kocht door de Staat der Nederlanden.

Ingeplakte foto's

Hartkamps smalle huis in een Amsterdamse steeg staat stampvol met boeken. De kasten puilen uit, maar zijn toch zeer zorgvuldig ingericht. Hij heeft een kaartsysteem en in de meeste boeken liggen velletjes met gegevens, zoals vermeldingen in catalogi.

Verzamelen van foto's en boeken ervaart Hartkamp als verschillende bezigheden. Een foto koopt hij in het algemeen omdat hij deze mooi vindt, omdat hij er door ontroerd wordt. Zijn fotoverzameling vergelijkt hij met een collectie emoties. Een enkele keer doet hij een aankoop om de verzameling te completeren, maar dat zijn uitzonderingen. Foto's die hij niet mooi vindt, ook al is de fotograaf nog zo beroemd, zal hij nooit kopen. Bij boeken gaat het anders. Daar speelt het rationele element een belangrijke rol. Dikwijls koopt hij boeken die hem emotioneel niets doen, maar alleen om een bepaalde reeks waaraan hij nu eenmaal is begonnen, compleet te krijgen. De categorie ‘boeken met ingeplakte foto's’ is het resultaat

[p. 20]

van een dergelijke plichtmatige verzamelwijze. Hartkamp heeft op dit gebied dan ook de grootste collectie (ongeveer 450 titels) ter wereld. Alleen de verzameling van de Amerikaan R.S. Schultze (directeur van Kodak) komt in de buurt.

Om te laten zien wat hij bedoelt met de completeerzucht, peutert hij voorzichtig een paar boeken uit de kast. De Bloemlezing Uit de poëzy van Dr. Wap uit 1865 (uitgegeven door Henri Bogaerts te 's-Hertogenbosch), werd aangeschaft vanwege de voorin geplakte foto van de auteur, maar is geen boek waar hij iets voor voelt. Hetzelfde geldt voor May uit 1866 (uitgegeven bij Kemink en Zoon in Utrecht) met een foto van de zesjarige May op haar Victoriaans doodsbed. Een boek in deze serie dat wel een zekere bekoring voor hem heeft, is een werk uitgegeven door Cohen Stuart ter gelegenheid van de Evangelische alliantie in 1867 te Amsterdam. Aan het begin van elk hoofdstuk is als een soort middeleeuwse kapitaal een klein fotootje van de spreker geplakt.

Tijdschriften

Wel bij de categorie ‘ingeplakte foto's’, maar zeker niet bij het dwangmatige verzamelwerk behoren de tijdschriften met ingeplakte foto's, zoals de Franse Galerie contemporaine (1876-1884) en Paris theatre (1873-1878) (afb. 1). Beide tijdschriften heeft Hartkamp compleet. Met name in het wekelijks verschijnende Galerie contemporaine zijn prachtige foto's geplakt. Van vele negentiende-eeuwse beroemdheden bezit men alleen de afbeeldingen die ooit in dit blad zijn geplakt. Sommige van deze foto's zijn zelfs wereldberoemd geworden, zoals die van George Sand (afb. 2). De opname is gemaakt door Nadar, van wie overigens vele foto's in de Galerie contemporaine verschenen. Deze werden soms omlijst door ingewikkelde grafische composities. Hieruit blijkt dat men nog zeer onbekend was met het gebruik van de foto als illustratie. Men plaatste de foto in een omlijsting die gewoonlijk bij prenten gebruikt werd (afb. 3).

De Hartkamp-bibliotheek ontleent haar waarde in belangrijke mate aan de vele jaargangen negentiende-eeuwse tijdschriften. Van de volgende

2. Pagina's uit de Galerie contemporaine met het beroemde portret van George Sand

[p. 21]

periodieken heeft Hartkamp complete ingebonden jaargangen: Bulletin de la Société française de photographie (1855-1938), Photographisches Archiv, Berichte über den Fortschritt der Photographie (1862-1897), Bulletin de l'Association beige de photographie (1874/75-1939), en niet te vergeten het Nederlandse Lux en Camera. Van de modernere tijdschriften is bijvoorbeeld het Amerikaanse tijdschrift Life compleet aanwezig.

Eerstelingen

Een opvallende categorie in Hartkamps bibliotheek is de groep zogenaamde eerstelingen. Hij heeft ze niet als zodanig verzameld, maar in de loop der jaren kwam een verzameling van allerlei soorten eerstelingen bij elkaar te staan. De belangrijkste eersteling is natuurlijk de vroegste publicatie over fotografie: de uitvinding zelf, beschreven door L.J.M. Daguerre in 1839 in de Comptes rendus hebdomadaires des séances de L'Académie des sciences. Hierna werd de uitvinding gepubliceerd in Daguerre's handleidingen en in diverse tijdschriften en talen. Een aantal van deze eerste publicaties heeft Hartkamp kunnen bemachtigen, zoals de Engelse en de Amerikaanse versie. De eerste Nederlandse presentatie van het procédé in het Nederlandsch magazijn uit 1839, staat ook op deze plank. Overige eerstelingen zijn bijvoorbeeld het eerste Nederlandse boek met ingeplakte foto (een calotypie of talbotypie): Verspreide dicht-en prozawerken van H. Tollens, uit 1857 (Hilversum, P.M. van Cleef Jz./Antwerpen, W.L. van Oosterzee). Of het eerste Nederlandse tijdschrift over fotografie: Photographie uit 1864, (‘ten dienste van photographen, lithographen, boekdrukkers, militairen, graveurs en dilletanten in de kunst van het photographeren’). Minder voor de hand liggende eerstelingen zijn bijvoorbeeld het eerste academische proefschrift met foto uit Leiden (1862), De Toepassing der photographie op de sterrenkunde, en de eerste studentenalmanak met echte foto: de Utrechtse uit 1862, met een portret van de rector magnificus.

3. Pagina uit de Galerie contemporaine; ingeplakte foto met opvallende omlijsting

[p. 22]

Topstuk

Voor veel verzamelaars is het moment van het vinden mooier dan het uiteindelijke ‘hebben’. Ik vraag Hartkamp naar een van zijn mooiste vondsten. Deze aanwinst is tevens het topstuk van zijn verzameling geworden. Het was in de jaren vijftig toen hij Europa's grootste boekhandelaar Kraus en Thompson in Liechtenstein bezocht. Hij kwam terecht in een enorme schuur met boeken en zei tegen de verkoper dat hij een fotoverzamelaar was. Deze wist hier niet goed raad mee, maar verwees hem naar een plank met fotografie. Na een tijdje rondgekeken te hebben, overhandigde Hartkamp hem zijn zoeklijst. Tot grote voldoening van Hartkamp bleek een van de gezochte werken aanwezig: de achtdelige catalogus van de wereldtentoonstelling in 1851, gehouden in het Londense Crystal Palace. Bovendien hadden ze het exemplaar dat indertijd door Koningin Victoria en Prins Albert aan de Groot Hertog van Mecklenburg was aangeboden. Voor de Europese vorstenhuizen waren namelijk 150 speciale exemplaren vervaardigd met banden van rood leer en met blauwe zijden schutbladen. Alleen in de koninklijke exemplaren zijn de vierdelige Reports of the juries geïllustreerd met ongeveer 120 echte foto's (talbotypieën) (afb. 4). Hartkamp houdt niet van prijzen noemen, maar ik krijg de indruk dat de catalogus van de wereldtentoonstelling van 1851 bij verkoop nu heel wat meer zou kunnen opbrengen dan hij er indertijd voor betaald heeft.

Geen enkele bibliotheek is volledig. The pencil of nature van Fox Talbot uit 1844, het allereerste fotoboek, zou niet misstaan in Hartkamps boekenkast. Of Excursions daguerriennes, vues et monuments les plus remarquables du globe uit 1842, waarin twee prenten met de eerste experimenten om fotografie door middel van een inktprocédé te reproduceren^1.. Maar deze afwezigen doen nauwelijks afbreuk aan de waarde van Hartkamps unieke fotografische bibliotheek. Dat de belangstelling uit het buitenland ook naar zijn boekencollectie uitgaat, is goed te begrijpen.

4. Titelpagina van de Reports of the juries, onderdeel van de catalogus bij de wereldtentoonstelling van 1851 in het Crystal Palace

1. C.H.A. Broos, ‘De Daguerreotypie te boek’, Opstellen voor H. van de Waal. Leidse kunsthistorische reeks III, Amsterdam/Leiden 1970.