De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 18]

Twee prenten van Rembrandt door Van Vliet
Peter Schatborn

In het Brits Museum te Londen is in het begin van dit jaar een tentoonstelling gehouden onder de titel ‘Rembrandt and the Passion’. Er werden tekeningen en prenten getoond met scènes uit de passie van Christus, waarin Rembrandt de dramatiek van de gebeurtenissen op zijn persoonlijke, indringende wijze in beeld heeft gebracht. De tentoongestelde tekeningen en prenten waren gekozen uit het bezit van het Brits Museum, waar een van de meest representatieve verzamelingen van Rembrandt wordt bewaard.

Er werden vier tekeningen tentoongesteld en dertien prenten, deze laatste bijna alle in verschillende staten, zodat er wel meer dan 50 prenten te zien waren. Bovendien was er een inleidend gedeelte met een getekend en geëtst zelfportret en enkele figuurstudies, die als voorbeelden golden voor de wijze waarop Rembrandt tekeningen maakte om zich voor te bereiden op het maken van etsen. Ook was er een voorbeeld van een tekening, het portret van Comelis Claesz. Anslo, die als direkte voorstudie voor een ets is gebruikt.

Een bijzonder bruikleen had het Brits Museum verkregen van de National Gallery te Londen en wel de in olieverf op papier uitgevoerde ‘Christus voor Pilatus’, die door Rembrandt in 1634 werd gemaakt als voorbeeld voor een prent. Schilderij en prent waren voor het laatst in 1877 samen tentoongesteld; vooral in verband met de veronderstellingen, die de maker van deze expositie betreffende de prent heeft gedaan was het naast elkaar hangen van schilderij en prent van belang.

Bij de tentoonstelling, een van de drie die de afdeling Prenten en Tekeningen van het Brits Museum gelijktijdig hield, werd een beknopt vouwblad geproduceerd door Martin Royalton-Kisch, met een inleiding, een catalogus en enkele afbeeldingen.

Zeer indrukwekkend waren de reeksen prenten in verschillende staten van ‘Christus aan het volk getoond’ (B.76), waar acht verschillende exemplaren van werden tentoongesteld, en van ‘De drie Kruisen’ (B.78), die ook in acht exemplaren aanwezig was. Met het tonen van niet alleen verschillende staten, maar ook verschillende exemplaren werd duidelijk gemaakt hoe verschillend iedere druk kan zijn, afhankelijk van de papiersoort en van de mate waarin inkt en plaattoon is gebruikt.

Twee grote prenten verdienen bijzondere aandacht: ‘Christus voor Pilatus’ (B.77, afb. 1) en ‘De Kruisafneming (B.81, afb. 2). Beide werden gemaakt naar schilderijen van Rembrandt, de eerste naar de genoemde ‘grisaille’ op papier uit de National Gallery en de tweede naar het gelijknamige schilderij in München (het laatste is van 1633, en de eerste van 1635/'36). De prenten van Rembrandt uit de Leidse tijd zijn bijna alle oorspronkelijke en geen reproductieprenten die de voorstelling van een schilderij weergeven. In de Leidse tijd werden in 1631 derge-

[p. 19]

1. J.J. van Vliet, ‘Christus aan het volk getoond'. Tot voor kort toegeschreven aan Rembrandt. By courtesy of the trustees of the British museum, Londen.

[p. 20]

2. J.J. van Vliet, ‘De kruisafneming’. Tot voor kort toegeschreven aan Rembrandt. By courtesy of the trustees of the British museum, Londen.

[p. 21]

lijke prenten naar Rembrandt gemaakt door J.G. van Vliet, maar ook uit 1633 en 1634 zijn er gedateerde prenten, dus uit de tijd dat Rembrandt al in Amsterdam woonde.

De maker van de tentoonstelling is tot de conclusie gekomen, dat de twee prenten, ‘Christus voor Pilatus’ en ‘de Kruisafneming’, in hoofdzaak door Van Vliet werden uitgevoerd. Op de tentoonstelling was ook werk van Van Vliet ter vergelijking opgehangen, maar de argumentatie voor de toeschrijving aan Van Vliet werd uitgewerkt in een artikel in Apollo Magazine van februari 1984 (p. 130-132).

Het is niet de eerste keer dat deze twee prenten worden betwijfeld: in de achttiende eeuw was het Mariette en in de negentiende waren het Kolloff en Seymour Haden die bezwaren maakten tegen de toeschrijving aan Rembrandt van één of beide prenten. In de meeste recente oeuvre-catalogi van de etsen wordt deze twijfel niet gedeeld. Toch zijn er een redelijk aantal argumenten die voor Royalton-Kisch's veronderstelling pleiten. Deze betreffen zowel de werkwijze, de techniek van deze prenten, als de vormgeving ten opzichte van de werken van Rembrandt die het voorbeeld waren. Op de eerste staat van ‘Christus voor Pilatus’ is bijvoorbeeld een gedeelte in het midden nog open gelaten; in alle andere eerste staten van prenten van Rembrandt die nog niet voltooid zijn, is de hele voorstelling toch al globaal geschetst, maar dat is hier dus niet het geval. Er komen nog andere technische kenmerken voor die typisch zijn voor de reproductieprenten van Van Vliet, maar niet voor Rembrandt. Royalton-Kisch veronderstelt dat, nadat waarschijnlijk Rembrandt zelf een gedeelte van de voorstelling van het schilderij met een scherp voorwerp op de plaat had doorgedrukt, Van Vliet deze begon uit de werken. In de eerste, onvoltooide staat heeft Rembrandt daarna met droge naald toevoegingen en versterkingen aangebracht. Op één exemplaar, in het Brits Museum, heeft hij met het penseel in olieverf weer wijzigingen voorbereid. In de volgende staat werden Rembrandts veranderingen door Van Vliet uitgevoerd, maar ook toen heeft Rembrandt weer ingegrepen, vooral voor de weer-gave van de menigte links, die op het schilderij slechts heel schetsmatig was aangeduid. Het zijn vooral de mechanische manier van werken en de soms wel erg zwakke en voor Rembrandt niet karakteristieke vormgeving - vooral opvallend in de uitdrukking van de gezichten - die de toeschrijving aan Van Vliet en de samenwerking met Rembrandt aannemelijk maken.

De signatuur van Rembrandt die op de prent staat, kan dus niet op de hele uitvoering betrekking hebben (al is dat gebruikelijk), maar moet op de inventie slaan en op de deelname, of het leiding geven aan de uitvoering door Rembrandt. Bovendien was hij het waarschijnlijk ook die het ‘privilege’, dat op de prent staat, heeft aangevraagd. Op de andere reproductieprent, ‘De Kruisafneming’, die 1633 is gedateerd en ook gesigneerd ‘Rembrandt f. cum pryvl.⁰’ is een samenwerking moeilijker vast te stellen. De eerste staat van de voorstelling is bij het etsen mislukt en er zijn maar een paar afdrukken van bewaard. Op een tweede plaat werd opnieuw begonnen en ook hier zien we technische eigenaardigheden die typisch zijn voor een maker van reproductieprenten en niet voor Rembrandt. Of Rembrandt de eerste versie maakte, die mislukte, is moeilijk te beoordelen. Terwijl ‘Christus voor Pilatus’ dezelfde afmetingen heeft als het schilderij in de National Gallery, is ‘De Kruisafneming’ veel kleiner

[p. 22]

dan het schilderij in München. Tussen deze prent en dit schilderij zijn een aantal opvallende verschillen, vooral voor wat betreft de figuren op de voorgrond. Als Rembrandt de eerste mislukte versie van deze voorstelling niet heeft gemaakt, zijn de verschillen tussen deze versie en het schilderij niet zo gemakkelijk te verklaren. De tweede versie volgt de mislukte afdruk vrij getrouw na. Van Vliet gebruikte bij de afwerking van zijn prenten ook de burijn, zoals hij dat bijvoorbeeld duidelijk ook deed op enkele andere reproductieprenten.

Al met al is de tentoonstelling in het Brits Museum dus niet alleen van tijdelijk belang geweest. De toeschrijving van de prenten met ‘Christus voor Pilatus’ en ‘De Kruisafneming’ aan Van Vliet lijkt nu heel waarschijnlijk, en hierbij kan een nauwe samenwerking met Rembrandt worden aangewezen.

De zuchten die wel geslaakt worden wanneer wéér werken van Rembrandt worden afgeschreven en in dit geval nog niet eens de minst bekende, kunnen beter vervangen worden door zuchten van verlichting, want de uitvoering van de twee prenten is zo, dat zij maar tot op zekere hoogte recht doen aan Rembrandts voorbeelden. Het is interessant dat deze toeschrijving duidelijk maakt dat Rembrandt, net als Rubens, serieuze pogingen heeft ondernomen om zijn geschilderd werk door een prentenmaker te laten vermenigvuldigen.