De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 3]

Het antiquariaat Meijer Elte 1899-1984
J.F. Heijbroek en Jan Storm van Leeuwen

In 1928 schreef Marjorie Bowen een soort reisgids voor geïnteresseerde bezoekers aan ons land. In het gedeelte dat handelt over Den Haag voert zij de toerist langs een aantal bezienswaardigheden en noemt enkele typisch Hollandse zaken waaronder de bloemenwinkels. Voorts wijst ze in een passage op het treasure-house aan de Korte Poten dat niet alleen in Den Haag maar ook daarbuiten een grote faam genoot bij kenners van de prent en het bibliofiele boek. De schrijfster doelt hier op het antiquariaat van Meijer Elte, de vader van de op 21 februari van dit jaar overleden Haagse antiquaar Mozes Joseph Elte, bij zijn vrienden beter bekend als Max Elte (afb. 2 en 3).

Meijer Elte, die als jongen al op markten in Den Haag en Delft tweedehands boeken verkocht, opende in 1899 een antiquariaat aan de Korte Poten 13. Eerst woonde hij met zijn gezin boven de zaak. Geleidelijk kwamen alle vertrekken van het pand vol boeken te staan zodat de leefruimte op den duur steeds beperkter werd. In 1916 verhuisde het gezin dan ook naar de Badhuisweg in Scheveningen. Aanvankelijk handelde Meijer Elte vooral in uitgeversrestanten, maar al spoedig begon hij zich breder te oriënteren, evenals zijn broer George, die in Leiden aan de Breestraat 35 een antiquariaat en een veilinghuis had. Kennen we van George Elte louter veilingcatalogi, Meijer Elte hield zich wat betreft zijn catalogi strikt aan het antiquariaat.

Tot aan de Tweede Wereldoorlog verschenen de catalogi van Meijer Elte vrijwel ieder jaar. Ze geven ons thans een goede indruk van de ontwikkelingen in dit antiquariaat. Van meet af aan zijn ze goed verzorgd en vrij omvangrijk. In 1912 (cat. 7) komt de eerste themacatalogus

1. Max Elte aan het werk in de achterkamer van het antiquariaat. Deze foto werd gemaakt in november 1983.
Foto: H.L. van der Kamp, Antiquariaat Minerva Den Haag.

[p. 4]

uit met historische en topografische werken en met reisverslagen van allerlei soort en prijs. Deze onderwerpen keren vaak in de catalogi van het antiquariaat Meijer Elte terug. Ook de beeldende kunsten waren een geliefd thema: tussen 1913 en 1935 werden zes catalogie aan dit onderwerp gewijd. De literatuur was in die jaren goed voor vier thema-catalogi.

De catalogi zijn goed verzorgde boekwerken waarin het accent ligt op oude drukken. De elfde catalogus (1921) bevat illustraties die een aardig beeld geven van de rijkdommen die toen haast letterlijk in de winkel aan de Korte Poten lagen opgestapeld: fraai geïllumineerde handschriften in overvloed naast bijzondere incunabelen en boekbanden - vooral Franse - uit de periode 1550-1830. De catalogus onderstreept Max Eltes bewering, nog kort geleden herhaald, dat toentertijd de fraaie rood marokijnen banden om de Almanach Royale en het Office de la Semaine Sainte in perfecte staat volop te koop waren. Eén van de meest spectaculaire stukken die hij wist te verwerven, was een 12-delige Franstalige Blaeu-atlas die indertijd was aangeboden aan Colbert. Dit werk verkocht

2. Vignet van Meijer Elte.

Elte aan een Engelse particuliere verzamelaar. Het werd later aangekocht door de Amsterdamse universiteitsbibliotheek.

Van 10 februari tot 8 maart 1918 organiseerde Meijer Elte in de zalen van de Rotterdamse Kunstkring een tentoonstelling over ‘handschriften, oude boeken en boekbanden’ uit zijn collectie die onder meer in het Handelsblad van die dagen buitengewoon geprezen werd. De recensent schreef:

Datgene waaraan deze tentoonstelling haar eigenlijke betekenis dankt, komt wel voornamelijk tot zijn recht door de rustelooze bemoeiingen van den eigenaar, den bekenden Haagschen antiquaar Meyer Elte, die - meer liefhebber dan koopman-eigenschappen van in ons land zeldzaam voorkomende aard aan den dag legt.

De perioden van economische teruggang gingen het antiquariaat niet ongemerkt voorbij. Het was er, omdat het zich concentreerde op luxueuze en kostbare boeken, kwetsbaar door. Uit de Eerste Wereldoorlog kennen we geen catalogus, terwijl de periode tussen 1933 en de Tweede Wereldoorlog gekenmerkt wordt door een geleidelijke teruggang in de kwaliteit van de catalogi, wat betreft het uiterlijk èn wat be-

3. Het pand van Meijer Elte voor de verbouwing van 1929. Deze tekening door H.H. (januari 1919) werd verschillende malen gereproduceerd op het omslag van enige catalogi.

[p. 5]

treft het aanbod. Van 1939 tot 1949 (cat. 35) verschenen zelfs catalogi in de vorm van een vouwblad.

In 1929 had intussen een ingrijpende verbouwing van het Haagse pand plaatsgevonden. Volgens het ontwerp van architect Hendrik Fels werden zowel de facade als de indeling van het pand drastisch gewijzigd. In de plaats van één grote etalageruit met aan de rechterzijde de toegangsdeur, kwam er een centrale ingang met aan weerszijden twee met teakhout afgetimmerde etalages (afb. 4). Twee matglazen uithangborden markeerden tot voor kort de pui van de zaak, die steeds de naam van de vader is blijven dragen. Aan het exterieur noch aan het interieur is sedert de verbouwing van 1929 veel veranderd. Juist tijdens de verbouwing nam koningin-moeder Emma, een goede klant van het antiquariaat, contact op met Meijer Elte omdat zij een boek bij hem wilde komen uitzoeken. Hoewel de antiquaar al het mogelijke heeft gedaan haar ervan te weerhouden zijn winkel, die nog in grote wanorde was, te bezoeken, lukte hem dit niet. Zij kwam toch en moest met opgetrokken rok door de zaak heen

4. De zaak van Meijer Elte aan de Korte Poten na de verbouwing van 1929 door H. Fels. De foto is ontleend aan het omslag van een catalogus van het antiquariaat.

lopen om niet vuil te worden. Tot vandaag de dag heeft het antiquariaat een goede relatie gehad met het Koninklijk Huis.

Meijer Elte had vijf kinderen, twee zonen en drie dochters. Zijn zoons Max (geb. 1909) en Joseph, wiens roepnaam John was (geb. 1914), kwamen omstreeks 1929 bij hun vader in de zaak werken. Zij hadden evenmin als hun vader een vakopleiding gehad. Na de mulo liep John stage bij E. Joseph in Londen; Max had na de hbs zijn leerschool gekregen in Parijs bij Librairie A. Rouquette in de rue de Lafayette en in Londen bij Maggs Bros. Ltd. Hier bekwaamde hij zich mede in het bewerken en persklaar maken van catalogi. In het Parijs van die tijd deed hij veel kennis op over het achttiendeeeuwse Franse boek en vooral over boekbanden, een terrein waarop hij evenals zijn vader zijn leven lang specialist is gebleven.

De speciale aandacht voor de boekband merken we voor het eerst op in de al genoemde elfde catalogus (1921), waarin het antiquariaat, opmerkelijk genoeg, wordt omschreven als ‘Maison spéciale de reliures anciennes’. De foto's achterin de catalogi maken duidelijk dat het geen loze kreet was: we vinden er een prachtige Fanfare-band (toen nog als een werk van Eve omschreven), fraaie achttiende eeuwse banden uit diverse landen, banden met beslag en banden met wapens. Toch treffen we veel minder vaak afbeeldingen en beschrijvingen van banden aan in de catalogi dan we eigenlijk zouden verwachten. Ongetwijfeld vond Elte dat de permanente expositie in het pand zelf voor de aanschaf van banden beter dienst kon doen (afb. 5). Er moeten duizenden Franse, en nog eens duizenden Nederlandse banden door de handen van beide Eltes zijn gegaan. Nederlandse dissertatie-banden uit de achttiende eeuw werden bijvoorbeeld bij honderden naar Engeland verkocht; men beschouwde ze toen nog als niet interessant.

In de tijd dat beide zoons hun vader in de zaak kwamen assisteren, was het vrij gemakkelijk mooie boeken voor weinig geld in te kopen. ‘Ze lagen op straat voor centen’, placht Max Elte later te zeggen. Men kocht toen veelal wat men leuk vond. Magazijnen voor de opslag van voorraden vormden in die jaren immers nauwelijks een financieel obstakel. Pas na de Tweede Wereldoorlog ging men steeds meer met het oog op bepaalde klanten inkopen.

In 1937 stierf Meijer Elte en zetten beide

[p. 6]

zoons de zaak voort. Vijf jaar later werd John het slachtoffer van de Duitse bezetting. Max Elte wist onder te duiken en trouwde in 1942 met Lenie Grunwald. Zijn zaak was in die tijd ‘onder beheer gesteld’. Veel van zijn voorraad is toen verloren gegaan. Na de oorlog duurde het geruime tijd tot hij de firma weer had opgebouwd. Vóór de oorlog verkocht Elte hoofdzakelijk Franse, Duitse en Nederlandse werken; erna werden boeken in andere talen zoals in het Engels en het Latijn even belangrijk.

Max Elte zag het belang van het maken van catalogi minder in dan zijn confraters. Hij was een sterk visueel ingesteld man, die een werk niet meer vergat, als hij het eenmaal gezien had. Voor het samenstellen van catalogi miste hij de ingeboren zucht naar detaillering en punctualiteit die een goede beschrijver vandaag de dag wel moet hebben. Lange tijd heeft hij voor dit doel dan ook gebruik gemaakt van de diensten van de heer T. Strijker van de firma Nijhoff en van zijn assistentes. Maar er was zeker nòg een reden: de, grotendeels internationale, klandizie vond de weg naar zijn pand toch wel en Elte had de gewoonte om heel bijzondere stukken gericht aan te bieden in de vorm van uitvoerige losse beschrijvingen. Toch bracht hij sedert ca. 1968 bijna jaarlijks catalogi uit, zij het duidelijk beknopter dan die van zijn vader in de jaren twintig. Men vindt er een representatieve keuze in van de betere boeken in het antiquariaat. Tegen het einde van zijn leven kon Elte zelfs enkele thema-catalogi uitbrengen, waaronder zeker die van de collectie Nederlandse topografie van F.W.D.C.A. van Hattum genoemd dient te worden.

In de jaren vijftig is Max Elte op een zakenreis in Engeland bevriend geraakt met Nico Israel, een belangrijke Amsterdamse antiquaar die gespecialiseerd is in oude boeken en handschriften vooral op het gebied van geografie, reizen en cartografie. Beiden logeerden in hetzelfde hotel te Londen en tijdens hun gesprekken vroegen zij zich af of het niet raadzamer was samen te gaan inkopen in plaats van bij mogelijkheden tot inkoop tegen elkaar op te boksen. Elk had immers zijn eigen specialisatie en specifieke kennis. Zij spraken af om met behoud

5. Pronkkast, waarin Elte vóór de verbouwing van 1929 vooral Franse banden tentoonstelde. De vele banden met wapens in octavo-formaat omvatten de Office de la semaine sainte of de Almanach royale. De werken dateren uit de achttiende eeuw.

[p. 7]

van ieders zelfstandigheid zoveel mogelijk samen te werken. Vanaf die tijd gaven zij ook verschillende gezamenlijke catalogi uit. Van hun belangrijke aankopen kunnen we hier speciaal de Grolier-banden noemen, vijf banden om Johannes Chrysostomus’ Opera Omnia, die de Koninklijke bibliotheek in 1967 van hen aankocht. De banden zijn omstreeks 1550 in Parijs gemaakt voor de bibliofiel Jean Grolier en worden, vanwege de onderling verschillende, fraai uitgevoerde bestempelingen gerekend tot het mooiste dat voor de beroemde verzamelaar werd gemaakt (afb. 6).

Meer dan tachtig jaar heeft het antiquariaat Meijer Elte zich gespecialiseerd in fraaie, degelijke, goed geïllustreerde, vaak grote en kostbare boeken. De nadruk lag daarbij op de periode tussen de vroege zeventiende en vroege negentiende eeuw; wat onderwerp betreft op kunst, literatuur, geschiedenis, reizen, atlassen en topografische werken. Voor de boekband bekleedde deze zaak een haast unieke positie. Nog tot vlak voor zijn dood hield Elte zich bezig met toeschrijvingsproblemen van boekbanden.

6. Band in bruin kalfsleer met goud bestempeld en met emailverf versierd. De band werd gemaakt voor Jean Grolier door de ‘Cupid-bow-binder’ (ca. 1550) in folioformaat. 380 × 250 mm. Koninklijke bibliotheek Den Haag.

Het heengaan van Max Elte is in de media vrijwel onopgemerkt gebleven. In geen enkele Nederlandse krant, noch in enig periodiek werd er aandacht aan besteed. Misschien paste dit wel heel goed bij Eltes afkeer om voor het voetlicht te treden. Voordrachten, toespraken en dergelijke schuwde hij. Ook uitgeven en schrijven lagen hem niet. Slechts eenmaal schreef hij een artikel over zijn specialiteit, de boekband, in de bundel Verzamelen is ook een kunst (red. J. den Haan). Daarentegen kon Elte graag en op onderhoudende wijze vertellen over het belang van zijn aankopen en hun hele geschiedenis. Hij had een voortreffelijk geheugen en kon zo uit zijn hoofd de namen en data noemen die betrekking hadden op de geliefde stukken in zijn winkel. Hij was er niet wars van anderen deelgenoot te maken van zijn enorme kennis en ervaring. Daardoor en door de vriendelijke en integere benadering van zijn medemens was hij een vraagbaak en vertrouwensman voor (jongere) collega's en ook voor zijn klanten. Zijn collega Hilde Rosenthal wees er in een kort in memoriam in het Duitse blad Aus dem Antiquariat op dat Elte één van Nederands belangrijkste antiquaren is geweest en internationaal een groot aanzien genoot bij zijn vakbroeders. Jaren lang was hij immers vice-voorzitter van de International League of Antiquarian Booksellers.

Voor zijn zaak is helaas geen opvolging geregeld. De markante winkel aan de Korte Poten zal vermoedelijk dit jaar nog zijn deuren sluiten. Daarmee is dit treasure-house met zijn vrijwel unieke specialisatie voorgoed uit het Haagse stadsbeeld verdwenen.

De auteurs danken Nico Israel, Trudy Bolten en Nicolette van der Moolen-de Boer voor hun vriendelijke medewerking.