Boekengids. Jaargang 36

Groet aan een zestigjarige!
Wies Moens
(28-1-1898/28-1-1958)
door Anton van Wilderode

1.

In het openingsgedicht Jeugd uit zijn vijfde verzenbundel Het Vierkant heeft Wies Moens de eerste twintig jaren van zijn leven poëtisch opgeroepen: de geboortestreek, het milieu van thuis en school, de groei van het ‘volkse’ ideaal, de confrontatie nadien met de (pijnlijke) werkelijkheid.

Vrede van domm'lende stad binnen grasgroene wallen’ suggereert inderdaad Dendermonde, in de onmiddellijke buurt waarvan de dichter geboren werd (Sint-Gillis). Wanneer hij als jonge buitenstudent naar het Heilige Maagd-kollege loopt ziet hij onder zijn ogen de oude vestingen vervallen en verdwijnen. Er zijn nog enige restanten van ‘poorten, scheef en verweerd, met bruggen aan ketens’, nog enige met kroos overgroeide grachtfragmenten bij de bewalling en, gelukkig, het heerlijkwilde niemandsland langs de dijken. Het stadje zelf, aan de samenvloeiing van Schelde en Dender, onderscheidt zich in niet veel van andere Vlaamse steden. Er zijn wél een justitiepaleis, een kazerne en een begijnhof tussen de gewone behuizing èn een overdaad van torens (de veertiendeeuwse Onze Lieve Vrouwekerk, het Belfort, de kollege- en kloosterkapellen, de bedehuizen der parochies). Of, met de woorden van de dichter ‘klokklanken valle' in de stilte, fluitstem van boten; / ook het geroffel van trommen, kazernesignalen’. In die atmosfeer van stilte en nauwelijks bedreigde veiligheid voltooit hij zijn humaniorastudies: ‘Hier zijn de meesters en makkers. Hier is het leerboek. / Hier zijn het bord en de cijfers, Homeros' gezangen!

Maar de eigenlijke geboorteplek ligt vlakbij: ‘kort is de weg naar het dorp, onder suizende bomen, / over het water der grachten - in 't riet de karkieten!’ En de jongen, die des daags geleefd heeft tussen de echte en vermeende helden van Griekenland en Rome en die met zijn klasgenoten gepraat heeft over alles wat meer onmiddellijk en nabij hun hart en ontwakend inzicht beroert, vindt dààr des avonds de beveiligde rust waar hij nog kind kan zijn: ‘Donker en warm wacht de thuis. Men ziet er de zorgen / schuiven voorbij, ongenoemd,

[p. 3]

als gestalte' in den nevel.’ Hij maakt er de ‘tochten langs akker en wei’ en ziet er ‘Des avonds de sterren, / Wagen en Lier, hoog boven 't rechthoekig tuintje.’

Maar de drievoudige ontwaking tot het ‘leven’ grijpt ook daar plaats. De jongen wordt een onrustige jongeman (‘wat wil het bloed, in nachten klam én doorsidderd / van verre geruchten, als wieken scharen van vogels over de slapende wereld?); hij wordt zich duidelijker bewust van zijn Vlaamse plicht, aan welk inzicht ongetwijfeld de nabijheid van Lodewijk Dosfel heeft meegeholpen (‘Soms geven antwoord / ogen, reeds meermaals gezien, doch voor het eerst nu gevonden.’) èn ongeveer gelijktijdig ontdekt hij zijn literaire aanleg (‘Dan komt vergeten. De klaarte van zuivre kantieken / vult nog alleen des harten verlangende wijdte.’) De laatste strofe van het gedicht vertelt van het conflict. Wies Moens heeft zich met hartstocht bekend tot de wagende inzet voor de Zaak van Vlaanderen: ‘Tot aan dit bloed klinkt een roep van nood en van honger, klinkt uit de schand' van een Volk de schreeuw om bevrijding!’ Hij behoort tot de generatie die overtuigd is dat het uur van een volk maar eenmaal slaat. Vooral de intellectuelen mogen zich niet onbetuigd laten, zij moeten de straat op: ‘vaandels slaan boven de hoofden, leuzen weergalmen. / zingende stapt daar een jeugd door de vreemdheid der steden.’ De eerste wereldoorlog zal deze kans niet verminderen, eerder vergroten - hoe onverwacht hij ook komt. Hoe gevaarlijk nabij hij ook komt, wanneer Dendermonde in lichterlaaie staat: ‘Plots branden torens. Legers botsen op legers.’ En binnen de chaos die behoort tot de algemene geschiedenis begint de tragedie van de nationale geschiedenis wanneer ‘jongens, verrast door 't gewoel, staan voor hun volk als rebellen!’

2.

De ‘rebel’ Moens verblijft van 13 december 1918 tot 28 mei 1919 en opnieuw van 13 december tot 5 maart 1921 in de gevangenis. Hij heeft gestudeerd aan de vernederlandste Universiteit van Gent en overigens wordt zijn ‘politieke gezindheid’ ontoelaatbaar geacht. In de cel is het rijpingsproces plotseling voltooid: Wies Moens is man, overtuigd Vlaamsgezind, dichter. Twee kleine boekjes die hij daar in 1920 schrijft, de verzenbundel De Boodschap en de reeks Celbrieven, zullen, naast de ‘historische’ waarde die zij ongetwijfeld bezitten, ook een belangrijke mijlpaal betekenen in onze letterkunde. Het verwonderlijke daarbij is dat deze geschriften opvallend leesbaar zijn gebleven tot op deze dag. Niet in de laatste plaats, meen ik, vindt dat zijn verklaring in het onmiskenbare accent van echtheid. Nu mag dat kenmerk van waarachtigheid al vrij ‘normaal’ zijn waar het brieven betreft die vanuit een concrete cel een concrete toestand berichten aan concrete bestemmelingen, het geldt in niet mindere mate de twintig gedichten van De Boodschap. Men heeft voldoende gewezen op het bezwerende, menselijke en bijbelse van deze verzen, te weinig misschien op hun matinaal karakter. Ook na het jongste wereldconflict dat fatalerwijs weer een dubbel nationaal conflict inhield is een stroom poëzie uit kampen en gevangenissen gekomen. Maar de algemene ‘kleur’ van deze veelal alleen persoonlijke uitingen is (hoe begrijpelijk, haast ik mij te zeggen!) grauw en ontgoocheld. De overheersende toon bij Wies Moens is blij en mild, overigens zonder speciaal geforceerd aan te doen. Bij het herlezen ben ik weer getroffen geworden door het groot aantal woorden, zinswendingen en beelden die dat ‘open’, morgenlijk karakter bewijzen. Om ons tot één enkel voorbeeld, dat van de milde bejegening, te beperken: ‘Ik kom om mijn hart te breken / als een reukvaas / over je haren (De boodschap, eerste gedicht); ik hoor het vreugde-borrelen van mijn volle oliekruiken (ib., tweede gedicht); het boek is ‘geopend aan de parabel van de Goede Herder’

[p. 4]

(ib., vierde gedicht); hij wil ‘dat zijn offervaten overlopen / en de balsem druipt van de altaarsteen’ (ib., zevende gedicht); dat ‘verloren vloeie / de kracht’ (ib., achtste gedicht). Zo gaat het door tot het eind van het bundeltje waar de dichter belijdt: ‘Ik breng hun mijn hart / dat is als een ciborie / overlopend / van levende hosties’ (ib., achttiende gedicht).

Naast de atmosfeer is de gerichtheid van deze bundel even opmerkelijk. De geciteerde fragmenten moeten de lezer al overtuigen hoezeer deze auteur de louter persoonlijke belijdenis loslaat. Dat is zelfs door het ‘nuchter’ nalezen van de beginverzen al duidelijk. Alweer, bij wijze van voorbeeld, de eerste zes gedichten van De Boodschap:

Als ik kom om tot je in te gaan (eerste gedicht)
Ik zal naar mijn liefde reizen (tweede gedicht)
Toen wij ontwaakten (derde gedicht)
Knielen zal ik tussen uw simpele luiden (vierde gedicht)
Loven wil ik u Heer (vijfde gedicht)
Laat mij mijn ziel dragen in het gedrang (zesde gedicht)

Nu is het allerminst mijn bedoeling de ‘gestalte’ van de dichter door deze (eerste) bundel te bepalen en te begrenzen. De zeven verzenboeken die van zijn hand verschenen kan men inderdaad niet zomaar onder een voor De Boodschap passende kwalificatie onderbrengen. Ik vind het zelfs spijtig en onjuist dat vele dichters en met name de Vlaamse expressionisten tot in den treure toe hun eerste geschriften als beslissende, niet zelden als bezwarende, identificatie meekrijgen. Wies Moens bijvoorbeeld is als dichter zeer zeker ontwikkeld. Zijn De Boodschap, De Tocht, Opgangen en Landing onmiskenbaar uit dezelfde poëtische aandrift gegroeid en in dezelfde poëtische vormgeving neergeschreven, dan is het even waar dat Golfslag, Het Vierkant en Het Spoor heftiger en concreter zijn. Overigens mag men daarbij niet vergeten dat tussen de eerste en de tweede reeks twaalf jaren liggen, waarbinnen de auteur op velerhande terrein, niet het minst als schitterend redenaar en journalist, is werkzaam geweest. Ofschoon een misschien lichtjes vertederde en vertederende herinnering aan de jaren van mijn eerste belangstelling voor poëzie mij Wies Moens altijd en alleen als dichter doet zien!

3.

Het Vlaamse expressionisme vertegenwoordigt een merkwaardige periode in onze letterkunde. Opvallend is daarbij dat haast alle belangrijke figuren van die korte, ongemeen sterke opbloei de jongste jaren opnieuw in de actualiteit zijn gekomen. Marnix Gijsen voegde na de oorlog enkele korte, pregnante gedichten toe aan een nieuwe uitgave van zijn verzenbundel Het Huis, terwijl hij zich nadien tot een onzer merkwaardigste romanciers ontpopte (de roman zijnde het vóórlaatste genre waarin hij nog niet had geschitterd; blijft nu nog het toneel!). Achilles Mussche heeft met een sociale roman en een geprimeerd toneelstuk het jarenlange zwijgen na zijn laatste verzenbundel goedgemaakt. Gaston Burssens werd door de jongste lichting in de republiek der Nederlandse letterkunde nogal luidruchtig herontdekt, ofschoon dat voor een poëzieliefhebber overbodige moeite was; het gelukkigste ‘gevolg’ is echter wel dat de dichter in een nieuw stadium van productiviteit blijkt te zijn gekomen. Paul van Ostaijen tenslotte (en vooral) kreeg door de (jammer genoeg onvolledige) volledige uitgave van zijn werk volop de belangstelling die door de onbereikbaarheid van vele zijner geschriften voordien niet goed mogelijk was.

En Wies Moens? Hij is de enige expressionist, overigens ook vrijwel de enige dichter, waarover sinds vijftien jaar een volstrekte, ongemotiveerde, eerder georchestreerde stilte is gedaald. Natuurlijk kan men hem in de overzichten en bloemlezingen, die de jongste tijd in zo'n tempo verschenen zijn dat ze elkaar op de hielen trappen, niet helemaal voorbijzien. Wies Moens heeft immers een te belangrijke invloed gehad op de poëzie van de eerste na-oorlogse periode, speciaal ook op die generatie in Noord-Nederland dan dat men hem zou kunnen doodzwijgen. Maar de samenstellers van overzichten benoorden de grote rivieren zijn gemeenlijk toch preciezer in het noteren van zijn dubbele veroordeling dan in het stellen van de zuiver-literaire betekenis van zijn figuur en zijn werk. Bij ons hebben bij mijn weten slechts Antoon van der Plaetse en, op de (officiële) Kultuurdagen 1956 te Roeselare Paul Hardy de stem verheven om hun (en onze) verbazing en ongenoegen uit te drukken over de geprolongeerde afwezigheid van Wies Moens ‘voor wiens gevaarlijke nabijheid... onze al te bezorgde overheid ons nog immer behoedt!’ (P.H.) De ongerijmdheid van deze ballingschap is onlangs zelfs bij monde van een woordvoerder der Vereniging voor Letterkundigen op een feestlunch vastgesteld. Zij zijn het inderdaad, de literatoren, die voor hun afwezige collega in het krijt moeten treden. Laten zij in de stilte ‘scherpen de grote verzoeningswoorden’ in de overtuiging dat eindelijk ‘nakend is het rijk van verzoening.’ Dezer dagen wordt Wies Moens dus, - hoe onbegrijpelijk ook omdat men hem altijd blijft vereenzelvigen met de jonge strijdbare bard uit de twintiger jaren, - zestig jaar. Hij wordt

[p. 5]

het vèr van zijn ‘land van herkomst’, ver van zijn ‘treckende geboortestroom’, ver van zijn heuvelende Brabantse woonstee tussen Zenne en Dender. Wie zijn werk leest weet dat hij de bittere, ironische woorden van Leo Vroman ‘Beter heimwee dan Holland’ (i.c. Beter heimwee dan Vlaanderen!) niet kan nazeggen. Overigens ook omdat hij moét weten dat hij een massa vrienden in Vlaanderen bezit, zelfs onder de studerenden die nog steeds een ‘eigenaardige’ voorkeur demonstreren voor zijn gedichten (In 1956 droeg te Leuven een germanist een licentietesis over hem voor; promotor Prof. D^r A. Westerlinck). Op een enkel vers na hoorden wij niets meer over nieuw werk sinds Moens zijn levensbericht gaf in Het Spoor. Een man voor wie ‘het leven niet mild’ is geweest kan niet gaan zwijgen, omdat de ‘omstandigheden’ niet ter wille waren. Daarom lijkt ons het vertrouwen gegrond dat de auteur ons kàn verrassen met een nieuwe bundel in zijn zestigste levensjaar. Een bundel die als altijd vol zal zijn van zijn vermetel geloof in de mensheid.

Ik schrijf deze laatste regels in de buurt van kerstmis. Ik schrijf ze als het volbrengen van een ereschuld aan de man die mijn eerste literaire proeven heeft aangemoedigd, en, verder terug, mijn vroegste vreugde is geweest met zijn Boodschap en zijn Celbrieven.