Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

[p. 111]

Maendelyke uittreksels, of boekzael Der geleerde werelt. [Oktober]

I. Hooftstuk.

Bewys dat Godt is, genoomen uit de kennisse der natuure ende geschikt naer het geringe verstant van de allereenvouwigsten, door den Hoogeerwaerden Heer Fr. de Salignak, de la Mothe Fenelon, Aertsbisschop, Hartogh van Kamerik, en Schryver der gevallen van Telemachus. Naer den vierden druk uit het Fransch vertaelt. T'Amfterdam by Gerard onder de Linden, 1715. in 8. groot 240, behalven eene Voorreden van 48 bladzyden, en eenen Aenwyzer der Hooftstukken.

[p. 112]

IS het niet zoo als Horatius zeit?

Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci.

Hy treft al 't doelwit en wint lof, Die nutte mengt met zoete stof. Voor het menschdom is niets nuttigers, niets noodigers, dan dat het met zekerheit of de allervaste verzekeringe de ingeboore kennis van Godts Isheit aenqueeke en op ontwyfelbaere gronden en redeneerkunde weete te betoogen. Allen menschen, die de reden niet verlaeten hebben, zullen weeten, dat hun een denkbeeldt is ingedrukt van Godt of van een allervolstrektste Weezen, of van eenen alleruitmuntendsten, alweetenden, almaghtigen, eeuwigen, onveranderlyken Geest, die niet beter noch grooter bedacht kan worden, en wien 'er niets gelyk of gelykende weezen kan, waervan alles, wie alles, en tot wien alles is, zyn moet en zich wendt en keert. Gelyk dit van allen natuurlyken Godtsdienst, en de Godsdienstigheit zelve, het beginsel en de eenighste grontslagh is, zoo wordt ook hier de verkreege kennis met zekere en overtuigende bewyzen, van Godts Werken, het Heelal en de Schepselen, genoomen, zoo klaer getoont en aengedrongen, dat het den aendaghtigen light valle, om met eenen opslagh van zyn ooge, waer het ook zie, de Godtheit te ontdekken en voor zich te besluiten, hoe 'er een Opperweezen zyn moete, waervan alles is voortgebracht en alles wordt onderhouden. Nutte leeringen derhalven behelst dit Werk.

[p. 113]

Wie den Schryver en den Aertsbisschop kent en de heilzaemste staetlessen, in de beruchte gevallen van Telemachus te vinden, geleezen heeft, zal van zyne schranderheit en bekoorlyke welschryvendheit in orde en zwier en sieraet van zaeken en woorden konnen getuigen. Van dit ons werk moet men geene andere gedachten maeken, dan dat 'er ook de grootste verheevenheit van uitvindingen en bewoordingen in te vinden zyn. Eene bygevoegde goetkeuring zeit 'er van, dat de Schryver, van eenen verheevenen geest, met moeite langs de aerde gaet, en uit zynen aert lightelyk weder de vlught neemt naer de hoogte. De zaeken ook, die hy voorheeft, zyn uit zich zelve grootsch ende verheeven en trekken den bespiegelaer ongevoeligh op in verrukkingen van zinnen. En, schoon al zulk een zyne gedachten naer het begryp der allereenvouwighsten tracht te schikken, eer hy het weet, hy raekt aen den hoogen styl, die den trant der Dichteren nabykoomt en den dingen leeven byzet. Zoet en bevalligh, aengenaem en heuchelyk zal dan ook deeze stoffe, anders met moeilyke gepeinzen bezet, eenen ieder in het leezen moeten toevallen.

Men kan dit ook afneemen uit den sterken aftrek, dien de druk in het Fransch gehadt heeft, en die nu niet minder te bezien staet. In het jaer 1713 quam het werk te Parys zonder naeme des Schryvers in het licht op eene averechtsche wyze was het afhandigh gemaekt) en in het zelve jaer ook hier te

[p. 114]

Amsterdam. De spoedige uitkoop deed het andermael in Vrankryk op de pers brengen, en mede alhier. In den tyt van twee jaeren zal het dan viermael gedrukt zyn.

En waerom zoude men zulke schriften onvertaelt laeten, daer de tegenwoordige eeuw aen min waerdiger stukken de hant slaet? Het is 'er verre van daen, dat zich de Overzetter (wy noemen niet, die zich zelven niet noemen) zoude inbeelden (de Man zal dit zelf zeggen) al de aerdigheit en den zwier, die het Fransche heeft, behouden te hebben. Het most al eene andere pen, dan de zyne weezen, die dit naer behooren verrichten zoude. Onlangs, in een gesprek met een geleert en verstandigh Heer, klaegde hy zelf, dat zyne vertaeling van het voorschrift grootelyks verscheelen zoude, en kreeg ten antwoorde, dat daertoe een man als Vondel bequaem was, gelyk in zyne Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst te zien is. Evenwel, dit nederig zeggen aen zyne plaets laetende, heeft hy, dien wy voor eenen man van yver, letterlust en arbeit kennen, met oordeels genoeg, om den Nederlanderen dienst te doen, in zuiver Nederduitsch getracht zyne gedachten uit te drukken, en zich gewacht, van de eige fransche taelspreekwyzen woordelyk over te brengen. De kenners der beide taelen moeten 'er zelfs van oordeelen, en, is 'er in het eene of het andere gemist, het missen ten beste duiden. Want, wat wil men meer, dan dat men,

[p. 115]

zyne misslagen niet ontveinzende, belooft, gelyk hier uit des Mans naeme geschiedt, de zelve in eenen anderen druk te zullen verbeteren.

Om nu tot den inhout te koomen: in twee deelen kan het boek bequaemlyk onderscheiden worden, waervan het eene tot het XLIII lit uitloopt, zoo zeer geene overnatuurkundige redeneeringen, als wel die luttel geschikt zyn naer het verstant der meeste menschen, behelzende; en het andere, meer bovennatuurkundigh, tot het laetste of het XCII.

I. Hebbende de Schryver gezeit, dat de bewyzen der Overnatuurkundigen voor de Godtheit, schoon bondigh en zeker, te hoogh en te fyn zyn, om van elk te worden begreepen, meent hy, dat 'er andere zyn, die de menschen, minst redenwys en meest vooroordeelvast, overtuigen konnen; en welke anders, dan die Godt zelf in zyne Werken afgeschildert heeft? Maer, alles wyst Godt aen, en nergens zien zy hem. Door alle dagen de zelve zaeken menigmaelen te zien, wordt 'er het gemoet, zoo wel als het oog, toe gewent.

Dat de geheele natuur haeren Maeker aenwyst, staet echter vast, en even zeker is het, dat al het geschaepene van eene oneindige konst zy. Van het Geval is de konst heemelsbreette verschillende. Geen blinde en toevallige samenloop van nootwendige en redenlooze oorzaeken kan dit alles gemaekt hebben, maer eene oorzaek, die on-

[p. 116]

eindigh in maght en wysheit is.

Daer zyn by de Ouden vier beruchte gelykenissen, die dit ophelderen. 1. Wie zal gelooven, dat Homeers Ilias, een volmaekt dichtstuk van ontelbaere rampzaligheden, niet door des grooten Dichters geest, maer door eenen gevalligen samenvloei der A B-letteren, gestoffeert zy? Van Ennius Jaerboeken zelfs (zal Cicero zeggen. Wy durven geen Kikero schryven, dat we noch wel eens doen zullen) kost het Geval geenen eenigen dichtregel, veel min een geheel gedicht maeken. 2. Denk het zelve van alle Speeltuigen, snaerenspel en muzykklanken; de konst zal bovendryven. 3. Hy zal op geen eilant koomen, en een ryzigh, welledigh, schoonzichtigh Beeldt vinden, zonder zich over des Konstenaers handigheit te verwonderen, wie hy ook zyn magh. 4. En neem eens: die in eene veelverwige Schilderye Israëls tocht door de roode Zee, aen den eenen kant blyde aengezichten, aen den anderen getrokke en bedroefde troniën, by twee opgereezene watermuuren, zag afgebeeldt, zoude immers niet zeegen durven, dat de verfstoffen zich van zelve tot zoo leevende kleuren, verscheide gestalten der beelden, beweeglyke trekken van weezens, zonder verwarringen, geschikt hebben.

Zoo veel te meer moet dan dit waer zyn in het groot gebouw van het Heelal, het groote Wereltkonststuk. Want men ziet het ook in alle de byzonderheden op de aerde, die ons draegt, en aen den hemel, die

[p. 117]

ons omringt. Van Aerde, Gewassen, Water, Lucht en Vuur; van Hemel, Zon en Sterren vindt men deftige beschouwingen. Inzonderheit, daer het oog het prachtige hemelwelf gadeslaet, is eene verbaezende maght en wysheit te vinden in wolken en genoemde lichten; in hunner afstant en stantvastige beweeginge en ordentlyken loop. ‘Hoe het beweegrat, zeit hy, waerdoor het gevaerte van het Heelal bestuurt wordt, evenmaetiger, enkelder, bestendiger en wisser gaet, en ryker is in nutte uitwerkingen; hoe het zekerder is, dat eene almaghtige en alwyze hant dit rat, het volmaektste van alle, heeft weeten uit te kiezen.’

Men zal zeggen, dat de beweeging der Sterren door onveranderlyke wetten bepaelt is. Indien dit ook de Leezer moght denken of zeggen, hy vindt onzen Schryver met zich eens. Maer ‘Wie heeft al het geschaepene zulke vaste en te gelyk heilzaeme wetten voorgeschreeven? Waer koomt de bestuuring van dat algemeene gevaerte van voort, het welk onophoudelyk, ten onzen beste, werkt, zonder dat wy 'er om denken? Wien zullen wy de samenvoegingen toeschryven van zoo veele verborgene en zoo wel bewerkte raderen, van zoo veele lichaemen, groote en kleine, zichtbaere en onzichtbaere? Het minste vezelken van dit gevaerte, buiten zyne plaets geraekt, zoude al het geschaepene ontstellen. De raderen van een zakuurwerk zyn met zulk eene kun-

[p. 118]

stigheit en juiftheit niet in een gevoegt. Meer kan men leezen op bladz. 44. en met den Redenwyzen ook daer het gezicht wenden tot de Dieren.’

Van deeze, onze verwonderinge waerdiger, dan de Hemelen en Sterren, zyn de soorten ontelbaer, en sommige bebben twee voeten, andere vier, andere eene menighte. Sommige gaen, andere kruipen, deeze vliegen en geene zwemmen. Sommigen vliegen, gaen en zwemmen, alle drie. Vleugels van Vogelen en vinnen van Visschen, zyn als riemen, om door lucht en water de dryvers voort te zetten. Voor de dunne lighte lucht is de dons; voor het nat zwaer water zyn de harde vinnen goet. Waerom houden wel eens de Zwaenen vleugels en pooten om hoogh? om ze niet nat te maeken en 'er zich als zeilen van te bedienen. Zy konnen ze ook naer den wint houden en 'er halven wint mede bezeilen. De Watervogels hebben aen de pooten uitgespannene vellen, en weeten 'er raketten van te maeken, om niet aen drassige kanten van rivieren te zinken.

Schiet hy in Redenkonst het doelwit wel voorby,
Die 't nuttige vermengt in zulk een schildery?

Daer is noch meer van die fraeiheit. De verslindende dieren, als Leeuwen, hebben aen schouders, dyen en schenkels de grootste spieren, en zyn echter snel, sterk en

[p. 119]

vaerdigh. Naer de rest hunner lyven zyn de kakenbeenen geweldigh en groot. Tanden en klaeuwen zyn hunne vreeslyke wapenen. Met bek en kraeuwelen slaen de roofvogels alles door, en hunne vleugelspieren zyn hart en groot, om zich te sterker en te sneller te beweegen. Hoe zwaer ook, verheffen zy zich zonder moeite naer de wolken, en vallen op allerleien roof, als bliksems, neder. Zyn 'er dieren met hoornen, anderer kracht bestaet weder meest in hals en lendenen, en daer zyn, die alleen achteruit konnen slaen. Elke soort heeft zoo zyne wapenen, daer ze mede aenvallen en zich verweeren. Zy schynen om leevens onderhoudt kryg te voeren. Wonder is het in Schiltpadden, Beevers, Mollen en Vossen zoo veele voorzorge te zien. De kruipende dieren, van een ander maeksel, buigen en herbuigen, bekruipen en omvatten, sluiten en dringen zich behendigh in. Zelfs afgesneeden, leeven noch hunne ledemaeten. Hoe wonderlyk is ook de spier- en zenuwachtige snuit van eenen Olifant!

Sommige dieren schynen om den mensch gemaekt, en hier heeft de Schryver wel de allerzoetste zaeken, als men denken kan, van Honden, zoo gezelligh en getrouw; Paerden, zoo behulpigh en in vermaek gehoorzaem; Ossen, zoo geduldigh; Koeien, melk geevende; Schaepen, woldraegers ter kleedinge, gelyk van het lang hair der Geiten en vellen van andere beesten de schoonste peltery den mensche gegeeven wordt. Men

[p. 120]

moet ook aenmerken, dat de dieren, voor den mensche verderffelyk, minst vrughtbaer zyn, en dat de nuttighste meest vermenighvuldigen. Ongelyk meer ossen en schaepen worden 'er gedoodt, dan beeren en wolven, en nochtans zyn 'er ongelyk minder beeren en wolven op de aerde, dan ossen en schaepen, enz.

Dit alles, met verwonderinge aengemerkt, zal zyn eigen besluit gemakkelyk vormen, en het zelve, dat de Schryver haelt uit de wonderen van de grootste en kleinste lichaemen, die het Heelal uitmaeken. Van de groote zagen wy al iets. De beweeging is 'er wonderbaer. In de kleine vindt hy niet min eene soorte van oneindigheit, die zyn verstant heel verre te boven gaet. In een ziertje is, naer zyn zeggen, hooft, romp en beenen te vinden, van gedaente, als die der grootste dieren. Het vergrootglas ontdekt in ieder voorwerp duizent voorwerpen, die buiten onze kennis zyn, en het vergrootglas niet kan ontdekken; ja daer zelfs de Verbeelding, zoo men die al tot een vergrootglas maekte, zeer verre in zoude te kort schieten, en duizent wonderheden onbekent in laeten.

Doch laet ons met den Man by het konstwerktuig der dieren blyven en voortgaen, hoe 'er drie zaeken zyn op te merken. Een dier of beest heeft in zich iets 1. om zich te verweeren. 2. Om zich door voedsel en slaep te herstellen. 3. Om zyne soorte door voortteeling te doen duuren. Deeze drie

[p. 121]

gaet hy naeuwkeurigh onderzoeken, en besluit weder, dat ze van eenen Oppermeester voortquamen. Breeken wy dit wat kortjes af, men denke dat ons niet langer lust op dieren, die minder dan de mensch zyn, te blyven staen.

Van het hooft tot de voeten, van buiten en van binnen wordt hier de Mensch naeukeurighlyk beschouwt. De mensch, een pronkstuk van de werelt en eene werelt van pronksieraeden, is het wel dubbel waerdigh. Een goet deel heeft hy ook in dit boek gekreegen, en van den geheelen mensche worden de nette schikkihg, de onderlinge overeenkoomste, en der deelen en leden nootzaeklykheit zeer keurigh aengeweezen Een lit is 'er van huit, en een van aderen en slaghtaderen; van beenen en hunne samenvoeginge; werktuigen; inwendige deelen; van armen en hun gebruik; van hals en hooft; van voorhooft en aenzicht; van tonge en tanden; van reuk, smaek en gehoor; en eindelyk van juistte grootte van des menschen lichaem. Hier konnen wy niet voorbygaen, dat 'er ons te fraei toe voorkoomt: ‘'s Menschen lichaem kon buiten twyfel veel grooter of kleinder weezen. Had hy, by voorbeeldt, niet meer, dan eenen voet hoogte, hy zoude van het meerendeel der beesten besprongen en vertreeden worden. Was hy zoo groot, als de hooghste toren (dat zoude, om de waerheit te zeggen, wat groot zyn) een klein getal van menschen zoude in weinige dagen de lyftoght van een Lantchap opteeren. Gee-

[p. 122]

ne paerden, noch andere lastbeesten, die hen konden draegen of op eenigh rytuig voorttrekken, zouden ze konnen vinden; geen stofs genoeg konnen bekoomen, om huizen, met hunne grootte overeenkoomende, te bouwen, enz. Wie is het, die de juiste maet van 's menschen lyfsgestalte beraemt heeft? Wie is het, die ze van alle andere dieren heeft beraemt naer maete van die van den mensch? De mensch is het alleen, onder alle dieren, die recht op zyne voeten staet en gaet, enz. Bezie eens van naby het gewicht en den slomp van het meerendeel der verschrikkelykste beesten; men zal bevinden, dat ze meer stofs hebben, dan het lichaem van eenen mensche, en nochtans heeft een kloekmoedigh man meer lichaems sterkte, enz. Hy weet ze (de beesten) zelfs in hunne gevangkenissen te temmen, en daermede naer zyn welgevallen zich te vermaeken. Hy doet zich liefkoozen van Leeuwen en Tygeren, en Olifanten worden van hem beklommen.’

II. Dus verre loopen de redenkavelingen, die tot bewys der Godtheit opgemaekt worden uit zaeken, welke men kan zien en voelen. Hierop volgen nu, die, meerboven-natuurkundigh, gehaelt zyn uit den aert van des menschen ziele, waerin de Schryver veel grootere wonderheden vindt, dan in het gestel van zyn lichaem. Te recht waerlyk. De ziel denkt, en by dit denken is niets te vergelyken. Het geen stof is, kan

[p. 123]

niet denken, en het geen in ons denkt, is een Weezen, van het stoffelyke onderscheiden. Het eene kent men niet, dan door gedaente en plaetselyke beweeging; en het andere niet, dan door bevatting en redenkaveling. Het eene geeft ons geen denkbeeldt van het andere en hunne denkbeelden hebben niets gemeens.

Hier leit nu de knoop, dien wy eenen Ongodist geeven los te maeken, of, met een Hooftswoort, te ontpluizen. Waervandaen koomt het, dat zoo ongelyke weezens zoo naeuw vereenight zyn? Waervandaen, dat de beweegingen van het lichaem zoo vaerdigh en onfeilbaer aen de ziele zekere gedachten geeven? Vanwaer, zeg het, dat de gedachten der ziele even zoo aen het lichaem zekere beweegingen geeven? Godt alleen moet hier van de oorzaek zyn.

Merk ook aen, dat de heerschappy der ziele over het lichaem volstrekt is. De bloote wil zal van het lichaem alle de ledemaeten, zonder gewelt of toebereidsel en volgens de regels der tuigwerkkunde, doen beweegen. Aerdigh is het, dat ook de onweetendste boer zyn lichaem zoo wel weet te beweegen, als de ervaerendste redenzoeker in de ontleedkunde; dat zyn geest over zenuwen, spieren en peezen, daer hy nooit van hoorde spreeken, het gebiedt voert. Maer blykt deeze heerschappy niet voornaementlyk uit de beeltenissen, die de herssenen zyn ingedrukt, van zaeken, welke hy gezien heeft of ondervonden? Naer zyn wel-

[p. 124]

gevallen en zonder verwarringe kan ze immers de mensch zich weder te binnen brengen. Twee wonderheden: de eene is, dat de herssenen als een boek zyn, waerin een oneindigh getal van beeltenissen en letteren gestelt is in eene orde, die de mensch niet gemaekt noch het geval heeft konnen maeken; de andere, dat de ziel zoo lightelyk, als zy wil, in dit inwendige boek letters en tekenen, die zy niet gezien heeft noch kent, kan leezen, ja daer het weezen der herssenen, het papier van dit boek, geheel onbekent is. Wie is het dan, die de ziel met het lichaem vereenight en 'er zulk een bewint over gegeeven heeft?

Hierop vindt onze Zielbeschouwer een onbegrypelyk mengsel van grootheit en geringheit in dezelve; eene grootheit, omdat zy een denkbeeldt heeft van het oneindige, en 'er alles van bejaet of beneent, wat daermede overeenstemt of niet. Zeg haer eens, dat het oneindige driehoekigh is, en zy zal wederzeggen, dat het onbepaelde geene gedaente heeft. Verzoek ze vry, om het eerste der enkele getalen aen te wyzen, die een oneindigh getal uitmaeken, en zy zal antwoorden, dat 'er in het oneindige noch begin, noch einde, noch getal weezen kan. Kent de ziel het eindige wel anders, dan door het denkbeeldt van het oneindige, gelyk van de ziekte geen begryp is te maeken, zonder het van gezontheit te hebben? Vanwaer koomt in ons dit denkbeeldt van het oneindige? En noch zyn de denkbeelden der ziele

[p. 125]

algemeen, eeuwigh en onveranderlyk. Algemeen? Waerin? in deezergelyke stellingen: Te zyn en te gelyk niet te zyn is onmooglyk. Het geheel is grooter, dan zyn deel. Eene volkoome ronde streep heeft geene rechte deelen. Tusschen twee gestelde stippen is de rechte lyn de kortste enz. Eeuwigh? hoe? Terwyl men verzekert, zeit Augustyn, dat tweemael twee vier is, is men niet alleen verzekert, dat men de waerheit spreekt, maer men kan ook niet twyffelen, of dit voorstel, altyt even waerachtigh, moet eeuwighlyk zoo geweest zyn en blyven. Onveranderlyk? Ja. Het is onmooglyk, wat gewelt men ook op zyne ziele doe, dat men ooit met ernst zal koomen te twyffelen, of het geheel grooter zy, dan een zyner deelen, enz.

Die zelve ziel, die het oneindige, en, door den regel van het oneindige, alle eindige dingen beschouwt, is omtrent zich zelve in eene diepe onweetenheit, weet niet, hoe zy aen een lichaem zy vastgemaekt, en kent noch eige gedachten noch eigenen wil, zich dikwyls inbeeldende te gelooven en te willen, dat zy noch gelooft noch gewilt heeft. Onder de bevinding haerer verdurvenheit moet zy staeg zuchten. Zie daer des menschen ziel gering, onzeker, bepaelt en vol dwaelingen, en besluit 'er uit, dat in een onderwerp, zoo bepaelt en onvolmaekt, geen denkbeeldt van het oneindige kan weezen, gelyk het 'er is; zoo 'er niet het oneindige, Godt zelf, waere.

[p. 126]

Wat des menschen Reden zy, die zekerlyk in den mensche is, wordt vervolgends ontfouwt en getoont, dat zy niet van den mensche afhangt, maer boven den mensch is, als eene innerlyke Meestersche, die eenen ieder doet zwygen, spreeken; gelooven, twyffelen; zyne oordeelen bevestigen, zyne dwaelingen bekennen. Haer moet altyt gehoor gegeeven worden, wille men niet aen het dwaelen raeken. Op eene en zelve beginselen bekeurt zy alle menschen, zoo wel die in Vrankryk, als in China, Japan, Meksiko en Peru zyn.

De Reden is allen menschen van alle eeuwen en gewesten de zelve. Dit wordt goet gemaekt uit der Volken ommegang, opvoeding, kundigheden, konstwerken, gevoelen, hoe verscheiden ook, die maer verschillen door vooroordeelen, driften, onachtsaemheden en eigezinnigheit. Aen zonde gaf niemant opentlyk den naem van deugt. Ten minsten quam 'er een schyn by van rechtveerdigheit, oprechtheit, bescheidenheit, zaghtmoedigheit, om malkanders achting te winnen. Nu noch gaet de boosheit vermomt onder het masker van schyndeugt en gemaekte vroomheit. Onwillends draegt men de Deugt een gemaekt ontzag toe. In het korte; alle menschen zyn redenlyk door eene en zelve Reden, die zich door verscheidene trappen aen hen bekent maekt. Zulks ook deeze oirsprongkelyke waerheit alle verstanden verlichte, by haere bekentmaeking de mensch oordeele, wat waer-

[p. 127]

achtigh of valsch zy, en de Opperreden Godt zelf zyn moete of klaere blyken van de Godtheit geeven.

Ik verneeme in my noch andere blyken van de Godtheit, zal nu de Schryver vervolgen Hy noemt ze tastelyke en nieuwe. Mooglyk, omdat ze voor hem van niemant zyn opgegeeven. En het zyn bewyzen, uit de Eenheit of het Eengetal gehaelt. Van de groote getalen en hun onderling opzicht, is de kennis twyffelloos. In het optellen zal elk zyn verzuim haeft merken. Wie rekende ooit, dat 17 en 3 uitmaeken 22? Zegge ik zulk eenen, dat het 20 is, hy wordt terstont door zyne eige kennis overtuigt, en is op myne verbetering gerust; iets, dat, ondeelbaer, eeuwigh en onveranderlyk, in ons beide te gelyk met onwraekbaere overreedinge spreekt. Waer koomt deeze nette kennis der getalen van daen? Ieder getal is een samenzetting of herhaeling van enkele getalen. Daer zonder het enkel getal, geen getal of geen moogelyk getal is te begrypen, moet de Eenheit de grondt van alle getalen weezen, en het is zonneklaer.

Wie nu hier naer het middel wil zoeken, waerdoor men in het byzonder tot kennis van eene dadelyke Eenheit zal koomen, zal het vinden en betoogt zien, dat uit het denkbeeldt van de Eenheit onstoffelyke weezens voortvloeien, en dat 'er een Weezen is, volkoomentlyk Een, het welk Godt is. Zaeken, te fyn en te ingedrongen, om 'er hier kortbondighlyk een klaer begryp van

[p. 128]

te geeven, schoon de Schryver, zyne gewoonte volgende, zich duidelyk en sierlyk genoeg uitdrukt.

Te duidelyk, zal iemant zeggen, die het geerne anders beredeneert zagh, volgen nu zekere bewyzen der Godtheit uit des menschen Af- en Onafhangkelykheit. De vrye bepaelingen van zynen wil, dien Godt hem naer zyn goetdunken, niet zonder zekere verborgendheit zoude laeten stuuren, maekt den mensch van Godt onafhangkelyk, en deeze Onafhangkelykheit zoude een bewys zyn, dat 'er zyn Maeker is. De goede wil of het wel willen kan wel alleen van een Opperweezen voortkoomen. Dat Opperweezen is wel de oorzaek van alle de Wyzen of Wyzingen, waermede de schepsels worden aengedaen, en het is wel onmooglyk, dat de wil van zich zelven het goede willen kan. Evenwel bestaet des menschen vryheit daerin, dat zyn wil, zich bepaelende, zich zelven met eene wyze aendoet. Dies kan zyn wil de genade wederstaen, en zyne vryheit is de grondt van deugt en zonde, van loon en straf. Nooit gout zonder schuim.

De Epikuristen mosten niet vry gaen met hunne gevoelens, die het alles aen het geval toeschreeven en dreeven, dat het Heelal uit eene eeuwighduurende beweeginge en eenen gevalligen samenloop der ondeelen (Atomi) is voortgekoomen en in den staet gebraght, waerin het nu gezien wordt. Het gantsche stelsel wordt klaer en in alle zyne kracht opgegeeven, en niet min klaer en

[p. 129]

krachtig wederleit. Het is den Schryver verziert, valsch en belach'lyk. Het smyt zich zelf omverre, vol van de grootste ongerymtheden, en onderstellingen naer goetdunken en zonder bewys. Om van de beweeginge reden te geeven, moet men toch nootzaeklyk opklimmen tot eenen eersten Beweeger, en gevolgelyk in het Heelal erkennen de hant eener eerste Oorzaeke, zonder eenige zwaerigheit te maeken over de gebreken, welke die eerste Oorzaek daerin moght gelaeten hebben. Daer schynt maer gebrek in, omdat ons verstant te bekrompen is. De volmaektheden van het Heelal laeten zich zoo volgens het godlyk oogmerk niet volkoomen bevatten. ‘Gebeurt het niet dagelyks, vraegt hy, dat men zekere stukken van menschenwerk onbedachtelyk laekt, omdat men de geheele uitgestrektheit van hunnen toeleg niet doorgrondt heeft? Byaldien de schryfletters van eene overtallige grootte waeren, zoo zoude elke letter, van naby bezien, des menschen geheele gezicht bezetten; niet meer dan eene zoude hy 'er teffens van konnen bevatten, ook niet leezen konnen, dat is, de letters byeenbrengen, om den zin van alle uit te vinden.’ Met zulke en diergelyke vragen meer wort den Epikuristen braef de mont gestopt. Van bladz. 183-232 kan het geleezen worden, en de Leezer zal met den Schryver besluiten, dat 'er een eerste Weezen is, het welk dit Heelal gemaekt heeft.

[p. 130]

Een Gebedt tot Godt is het einde van het Werk, en zulk een einde kroont den Redenaer. Het is meest ingericht, om beklagh te doen over de blintheit der Ongodisten, die den Schepper niet zien in zyne werken, hoe klaer ook alles te zien is. De uitdrukkingen zyn zielroerende, en zoo, dat men 'er van zeggen konne, hoe de Schryver van het gewicht en de waerheit zyner redeneeringen moete overtuigt geweest zyn.

Voor het werk laet zich eene Voorrede zien, waerin Vader TOURNEMINE aentoonen wil, I. dat 'er nooit Ongodisten waeren, of zulken, die zich in hun gemoet volkoomentlyk overtuigt hielden, dat 'er geen Godt is. Wylen de Heer Bayle, die het tegendeel heeft willen beweeren, wordt hier wederleit. II. Dat het evenwel noodigh is tot bewys der Godtheit te schryven. Die twyffelt, moet gevestight, en die twyffelingen maekt, verstomt worden. III. Dat de bewyzen voor de Godtheit uit de kennisse der natuure meest treffen. IV. Dat de doorluchtige Schryver de zelve klaer en in alle kracht heeft voorgestelt. V. Dewyl sommigen schynen te hebben aengemerkt, hoe hy Spinosa onwederleit gelaeten hebbe, dat hy de noodige beginsels, om de Spinosistery te wederleggen, heeft aengeweezen. VI. Eindelyk, om dit goet te maeken, tast onze Voorredenaer zelf den gront aen van deeze Ongodisterye, kort wel, maer krachtigh.

Voor het laetste, Leezer (wy hoopen, dat gy genoegen zult hebben) heeft VONDELS

[p. 131]

Bespiegelaer dit volgende voor ons niet quaelyk:

De Godtheit is een Wit, dat ieder staet te treffen,
Om 't wroegen des gemoets te paeien, en t'ontgaen
De straffen, die hierna en nu te wachten staen,
By reukeloos verzuim van Godts natuur en weezen
Te kennen, en oprecht te minnen, en te vreezen.