Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 90]

Parijs als ideeënparadijs
Paul van der Steen

Bespreking van Graham Robb (2010). Parijzenaars. Amsterdam/Antwerpen: Atlas.
Philip Blomm (2011). Het verdorven genootschap. Amsterdam: De Bezige Bij

Plek en personen recht doen. Kan dat? Graham Robb en Philipp Blom proberen in hun boeken biografische schetsen te combineren met het verhaal van een stad, Parijs.

Adolf Hitler, de onbetekenende korporaal uit de Eerste Wereldoorlog, reed in de vroege ochtend van zondag 23 juni 1940 als leider van een zegevierend Duitsland Parijs binnen. Hier had hij lang van gedroomd. De Führer had erover gedacht om uit wraak alles met de grond gelijk te maken, maar daarvoor dwong de stad te veel respect bij hem af. Het Derde Rijk zou zo'n stralende metropool buiten het Germaanse hartland uiteindelijk wel kunnen hebben. ‘Als we klaar zijn met Berlijn, zal Parijs daar nog slechts een schaduw van zijn’, zou Hitler aan het eind van de dag tegen zijn huisarchitect Albert Speer zeggen, ‘dus waarom zouden we het vernietigen?’

Speer had mee gemogen net als zijn vakgenoot Hermann Giesler en de beeldhouwer Arno Breker. Voor de Sacré-Coeur met uitzicht over de stad Parijs had Hitler hen toegesproken: ‘Voor u begint nu een zware tijd, want u moet aan het werk en ernaar streven de monumenten en de steden te scheppen die u zullen worden toevertrouwd.’ Tegen zijn secretaris zei de Führer op dat moment: ‘Er mag hun niets in de weg gelegd worden.’

Jaren van lezen over de stad maakte dat Hitler veel wist van Parijs. Hij deed zich ook voor als connaisseur. ‘Ik schroom niet om dit grandioze bouwwerk uit te roepen tot een van de geniaalste werken in de geschiedenis van de architectuur’, zei hij bij het in zicht komen van de gevel van het Louvre. De nazileider toonde zich zelfs enigszins geëmotioneerd: ‘Mijn hele leven heb ik ervan gedroomd om Parijs te mogen zien. Ik kan niet zeggen hoe blij ik ben dat die droom nu in vervulling is gegaan.’

Het hoofdstuk dat Graham Robb in Parij-

[p. 91]

zenaars wijdt aan Hitlers visite aan Parijs laat zien hoe sterk de aantrekkingskracht van Parijs is. Maar de schets is vooral zo sterk omdat het zoveel zegt over Hitlers eenzaamheid. Zelfs zijn grootste moment van glorie had iets intens treurigs. Ondanks de jarenlange droom zat er niet meer in dan een bliksembezoek. Hitler ‘deed’ Parijs in tweeënhalf uur: een snel standaardrondje met onder meer de Arc de Triomphe, de Eiffeltoren en de Notre Dame. Voordat de Parijzenaars op deze zondagochtend goed wakker waren, had Hitler de stad al verlaten. Hij had met geen enkele burger een woord gewisseld, niets gegeten, zelfs geen plasje gedaan.

Met hink-stap-sprongen gaat Robb in Parijzenaars door de geschiedenis van de stad. Voor de hand liggende inwoners passeren de revue: koningin Marie-Antoinette en de socialist François Mitterand, maar ook de vergeten architect Charles-Axel Guillamot, de detective Eugène Vidoc en François Picaud op wie Victor Hugo zijn graaf van Monte Christo baseerde. Robb is thuis in de materie. Hij schreef veel geroemde biografieën van Honoré de Balzac, Arthur Rimbaud en Victor Hugo en fietste vele kilometers voor het prijswinnende De ontdekking van Frankrijk, een onconventioneel portret van het land. Voor Parijzenaars diende gedegen historisch onderzoek als basis, maar de auteur trekt zich weinig aan van conventionele opvattingen over geschiedbeoefening. Robbs biografische schetsen hebben het karakter van de vie romancée. De werkelijkheid van het verleden vormt het uitgangspunt, daarna mag ook de verbeelding mee het werk doen.

De gekozen vormen lijken zo af en toe nog fantasievoller. Een hoofdstuk over het Parijs van de existentialisten heeft de vorm van een filmscript, met een hoofdrol voor actrice Juliette Greco en een soundtrack van trompettist Miles Davis (een duidelijke verwijzing naar Louis Malles nouvelle vague-film Ascenseur pour l'échafaud uit 1958). Maar bij nadere beschouwing gebruikt Robb toch vaak hetzelfde trucje. Hij kiest bij veelbetekende momenten in de Parijse geschiedenis meestal niet voor de absolute hoofdrolspeler, maar laat de lezer vanuit het perspectief van iemand in een bijrol meekijken. In het hoofdstuk over Hitlers bezoek is dat bijvoorbeeld de beeldhouwer Arno Breker.

Parijzenaars staat bol van de anekdotiek en de sprekende details. De auteur weet de stad steeds weer opnieuw tot leven te brengen. Het portret van Parijs is sprekender dan de portretten van de Parijzenaars. Biografisch blijft Robb nogal aan de oppervlakte. Hij levert impressionistische schilderijtjes af. Wie karakters wil doorgronden is in de meeste gevallen overgeleverd aan zijn eigen voorstellingsvermogen of moet elders verder lezen over de opgevoerde personages.

Philipp Blom beperkt zich in Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting tot het Parijs van de achttiende eeuw, meer bepaald de salon van Baron Thiry d'Holbach met stamgast Denis Diderot, waar het denken verder ging dan waar ook in Parijs. ‘De sjeiks van de Rue Royale’ werden ze wel genoemd. De salon stond bekend als ‘de synagoge’ en ook wel als ‘de boulangerie’, omdat Holbach een aantal van zijn werken onder pseudoniem had gepubliceerd (‘door wijlen de heer Boulanger’).

[p. 92]

Anders dan veel andere verlichtingsdenkers durfden de ‘sjeiks’ de uiterste consequentie aan van het alles ter discussie stellen: ook God en geloof werden zo punt van discussie. De meeste filosofen, ook grote namen als Rousseau en Voltaire, hielden vast aan religie en misten de moed om dit debat aan te gaan of vreesden de maatschappelijke consequenties daarvan. De stelling dat alleen lust en passie het leven zin gaven, maakte van de mens een dier. Dat ging niet alleen veel grote achttiende-eeuwse denkers te ver; ook zo'n tweeënhalve eeuw later zullen zulke gedachten voor sommige mensen nog altijd te radicaal zijn.

Blom vergelijkt aan het begin van zijn boek de waardering voor grootheden uit het verleden met een aandelenmarkt voor reputaties. De koers van Diderot (de grote man van de baanbrekende Enyclopédie) en D'Holbach is laag, zeker in vergelijking met die van als kopstukken van de Verlichting aangemerkte filosofen als Rousseau en Voltaire. Het verdorven genootschap slaagt erin om daar, althans bij de lezer, verandering in te brengen.

Zelfs buitenlandse gasten wisten het adres aan de Rue Royale te vinden. David Hume stelde Holbach, Diderot en de anderen op de proef door zo ongeveer alles met de scepsis die hem eigen was te bevragen. De meeste gasten van de salon hadden het geloof dan wel afgezworen, maar hadden ze dat niet gewoon vervangen door een nogal onkritisch geloof in de wetenschap? Het optimisme van het Parijse gezelschap ging hem ook wat ver. Hume betwijfelde of ‘de maatschappij in staat is om voortdurend verder te gaan op de weg naar volmaaktheid’.

Adam Smith kwam eveneens langs. Tegenwoordig staat hij vooral bekend als econoom en aartsvader van de liberalen, in zijn tijd vooral als moraalfilosoof. Net als de vaste bezoekers van de salon geloofde hij niet dat een wereld zonder geloof per se zou vervallen in anarchie en egoïsme. ‘De grootste schurk, de gehardste overtreder van de wetten van de gemeenschap, is niet volledig zonder compassie.’ Eigenlijk veronderstelde Smith in de sociale interactie een zelfde soort onzichtbare hand als bij de werking van de vrije markt.

De faam van de salon werd af en toe een last. In 1765 legde Holbach de bijeenkomsten een paar maanden stil. ‘De baron heeft geen zin meer in zevenentwintig of achtentwintig gasten, terwijl hij er eigenlijk niet meer dan twintig wil hebben. De barones is dolblij’, schreef Diderot. De vreugde van madame Holbach was van korte duur. De baron miste al snel het debat, het eten en de gezelligheid. Voordat ze verzet aan kon tekenen, pakte hij de traditie van de salon weer op.

Het verdorven genootschap richt zich niet alleen op het denken binnen de salon. De auteur heeft ook oog voor de rijke banketten, fraaie wijnen, Weibergeschichte, en de ijdelheid en paranoia die bij het samenkomen van grote ego's onvermijdelijk op de loer liggen.

Blom, die in 2008 al het meesterlijke De duizelingwekkende jaren. Europa 1900-1914 afleverde, bewijst met Het verdorven genootschap zijn kunnen als historicus en schrijver. Robb lukt het beter om zijn lezers de boulevards, straten en stegen van Parijs door de eeuwen heen te laten ruiken. Blom houdt daarentegen razend knap diverse biografische bordjes in de lucht. In feite maakt hij een groepsportret van een radi-

[p. 93]

caal gezelschap. Tegelijkertijd weet hij de diverse denkers individueel ook tot leven te wekken. Met alle mitsen en maren die zijn in te brengen tegen het betitelen van stadsgeschiedenissen als biografie van een plaats (Londen, Jeruzalem, de boekhandel staat er vol mee), raakt Blom ook het wezen en de grote kracht van Parijs. Zoals Hitler artistiekelingen meenam tijdens zijn bezoek om ideeën op te doen voor de monumentale metropolen van het Derde Rijk, zo fungeerde de stad ook voor de veelal van elders gekomen vergeten radicalen uit Bloms boek als broedplaats voor grensverleggend denken. De geest van Parijs moet gezocht worden in de geest.