Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 78]

Biografen: broeders en zusters in subjectiviteit
Lambert Giebels

Jan Fontein heeft met de titel van zijn essaybundel uit 1997 ‘Broeders in bedrog’ iets losgemaakt. Steeds weer zie je de hyperbool in Biografie Bulletin terug. Ik versta Fonteins uitdagende titel van zijn essaybundel als een metafoor. Bedrog in strafrechtelijke zin veronderstelt boos opzet. Ik mag hopen dat Jan ons biografen daarvan niet beticht. Maar het is waar, het genre van de biografie brengt onvermijdelijk een grote mate van subjectiviteit met zich mee. Hella Haase heeft het eens gezegd: ‘De biografie is een literair genre’. En het is, geloof ik, Harry Mulisch die het fraaie aforisme heeft geponeerd: ‘Zoals de roman een verzonnen roman is, zo is de biografie een gedocumenteerde roman.’ Ook Fontein wijst erop dat de literaire aanpak van de biografie de kans van subjectivisme in zich bergt.

De subjectiviteit van de biografie komt in het bijzonder tot uiting in de selectie van het materiaal. Ik heb dit ervaren bij de voorbereiding van mijn biografie Beel. Van vazal tot onderkoning uit 1995. Gedurende de vijf jaar die ik ermee bezig ben geweest heb ik van de boeken, archieven, getuigen die licht konden werpen op de persoon van Beel en op zijn functioneren in de ambten die hij heeft bekleed een slechts moeilijk te schatten deel bestudeerd, doorvorst en geinterviewd - zou het 20%, 30% zijn? Zeker niet meer dan 50%. De excerpten uit literatuur, aantekeningen uit archieven en gespreksnotities bevatten op hun beurt slechts procenten van wat gelezen, aangetekend en gehoord is. Ten slotte, van dit in 15 ordners opgeborgen grondmateriaal - één ordner per hoofdstuk - is hooguit 5% terug te vinden in mijn boek. Eenvoudige berekening leert dat slechts een fractie van potentieel relevante informatie over de figuur Beel in diens biografie is terug te vinden. Van één leven zijn honderden biografieën te schrijven. De lezer die een klassieker als Ulysses kent, is zich daarvan bewust. In dit volumineuze boek heeft James Joyce in gecondenseerde vorm één dag samengevat uit het leven van Stephen Dedalus met Molly en Leopold Bloom. Het leven van Beel bestreek ruim zesentwintig duizend dagen, waarin honderden, zo niet duizenden mensen op enigerlei wijze een rol hebben gespeeld.

Het is voor een biograaf onmogelijk een objectieve verantwoording te geven van de selectie die hij uit zijn grondmateriaal maakt. Dat brengt, als gezegd, het literaire genre met zich mee. De grote en kleine intriges in het levensverhaal naspeurend, moet de biograaf voortdurend rekening houden met compositie, stijl en, niet te vergeten, de omvang van zijn boek. Ik wil enkele voorbeelden geven uit mijn Beel-biografie die illustreren voor welke subjectieve keuzen je als biograaf zoal komt te staan.

[p. 79]

Eerst een voorbeeld van de interpretatie van bronnen waarop je stuit. Voor Beels levensverhaal is cruciaal zijn ontslag als gemeenteambtenaar van Eindhoven tijdens de Duitse bezetting. Met ingang van 1 februari 1942 werd door Seyss-Inquart in Eindhoven de NSB'er H.A. Pulles tot burgemeester benoemd - voor liefhebbers: de voormalige veearts Pulles heeft model gestaan voor Doctor Vlimmen in het gelijknamige boek van Roothaert. Op 7 februari schreef Beel de nieuwe burgemeester: ‘Naar aanleiding van Uwe benoeming tot Burgemeester dezer gemeente moge ik het volgende onder uw aandacht brengen: Uw streven als nationaal-socialist is gericht op verwerkelijking der nationaal-socialistische gedachte op elk terrein van het maatschappelijk leven. Als katholiek is het mij onmogelijk, hieraan, op welke wijze dan ook mede te werken. Ik zie mij dan ook genoopt mijn ambtelijke functie ter beschikking te stellen [...] Ik zal het zeer op prijs stellen, Uwe beslissing op zeer korte termijn te vernemen.’ Tien dagen later ontving Beel de mededeling, ondertekend door burgemeester en gemeentesecretaris: ‘Dr L.J.M. Beel wordt ingaande 1 maart 1942 eervol ontslag verleend.’ De interpretatievraag is: had Beel nu ontslag genomen of gekregen? Na de oorlog heeft Beel op grond van de wet Rechtsherstel bij de gemeente schadevergoeding gevorderd voor het na zijn ontslag gederfde ambtelijke inkomen. Een anonieme notitie bij Beels aanvrage maakt voor B&W een kanttekening bij de door Beel in zijn brief aan Pulles gebezigde bewoording ‘mijn functie ter beschikking stellen’ - die de wet niet kende. De anonymus zegt ervan: Het is een tussenvorm tussen ontslag op verzoek en niet op verzoek.’ B&W verleenden Beel de gevorderde schadevergoeding. Na de bevrijding van Eindhoven in september 1944 werd Beel wegens zijn ontslag tijdens de bezetting door oud-illegalen als een der hunnen omarmd. Beel heeft tijdens de bezetting echter geen illegale activiteiten ontplooid - dat zou ook onverantwoord zijn geweest bij zijn zware gezin, van wie de twee oudste zwakzinnig waren. Niettemin heeft hij zich de status van oud-illegaal gewillig laten aanleunen. Dat bracht hem vanuit het bevrijde zuiden naar Londen, waar koningin Wilhelmina een welgevallig oog liet vallen op de gemankeerde oorlogsheld. Zij benoemde hem tot minister in het laatste kabinet-Gerbrandy, wat het startpunt werd voor een ruim dertigjarige politieke carrière.

Had ik Beel zijn pretenties van vermeende oud-illegaal moeten ontzeggen? Ik heb dat niet gedaan. Ik heb de zin uit zijn brief van 7 februari 1942 ‘Ik zie mij genoopt mijn functie ter beschikking te stellen’ geïnterpreteerd als een moedige verzetsdaad - Nederlandse ambtenaren die tijdens de bezetting hun functie in de waagschaal stelden waren uiterst zeldzaam.

Ander voorbeeld: het bepalen van beweegredenen van je held. Ik heb in mijn biografie ruim aandacht besteed aan de encycliek Quadragesimo Anno van paus Pius XI uit 1931 - waaraan een andere biograaf van Beel waarschijnlijk zou zijn voorbijgegaan. Ik heb beweerd dat dit pauselijk schrijven belangrijke invloed heeft gehad op de politieke koers die Beel na de oorlog koos. Hij heeft dat zelf niet expliciet gezegd. Ik heb het afgeleid uit indirecte aanwijzingen. Toen Beel in 1946 zijn eerste kabinet formeerde, zette hij een geheel nieuwe poli-

[p. 80]

tieke koers uit door als leider van de Katholieke Volkspartij de socialistische PvdA als coalitiepartner te kiezen. Hij noemde zijn rooms-rode coalitie ‘Het Nieuwe Bestand’, en nam daarmee afstand van de vooroorlogse Nolens-doctrine: alleen bij uiterste noodzaak. Beels keuze was geheel in de lijn van Pius XI, die in zijn encycliek met zoveel woorden had gezegd: ‘dat hun eisen [die van de sociaal-democraten] de rechtmatige eisen der christelijke maatschappijleer immers sterk nabij komen.’ Dat Beel Quadragesimo Anno inderdaad had bestudeerd, leek me voor de hand te liggen. Had de paus zijn encycliek niet ingeleid met de krachtige volzin: ‘Krachtens het feit dat Ons door God de schat der waarheid is toevertrouwd, en krachtens Onze strenge plicht, de zedenwet in volle omvang te verkondigen, te verklaren, en - of de mensen het bevalt of niet - op haar naleving aan te dringen, vallen niet alleen kwesties van sociale, maar zelfs van economische aard onder Onze bevoegdheid en hebben wij hierin in hoogste instantie uitspraak te doen.’ Ik heb aangenomen dat de katholieke politicus de Heilige Vader diens aanspraak, op sociaal en economisch terrein de waarheid in pacht te hebben, volmondig heeft erkend, en ernaar heeft gehandeld.

Wat doe je wanneer je een essentiële bron wordt onthouden? Ga je er dan maar aan voorbij? Of probeer je er iets van te maken? Ik werd voor die vraag gesteld toen ik mij verdiepte in de Greet-Hofmansaffaire. De affaire kwam in de openbaarheid toen het Duitse blad Der Spiegel op 13 juni 1956 onthulde dat aan het Nederlandse hof zich in de gedaante van de gebedsgenezers Greet hofmans een ‘Raspoetin’ had genesteld. Het leidde tot wat in die tijd een probaat middel werd geacht: er werd een commissie van drie wijze mannen gevormd, waarvan Beel de leiding van op zich. Alhoewel al demissionair, legde hij zijn ministerschap neer om het koninklijk paar de weg te wijzen in de pijnlijke situatie die het artikel in Der Spiegel had geschapen. De commissie-Beel kwam na enkele maanden met een advies waarin enkele krachtige ingrepen in de hofhouding werden aanbevolen, die op 24 augustus werden publiekgemaakt. Wat niet werd gepubliceerd was het rapport van de commissie, waarin haar voorgestelde maatregelen waren gemotiveerd. Het verdween in het Koninklijk Huisarchief (kha)

Een pikanterie was dat prins Bernhard, die ik voor mijn Beel-biografie uitvoerig heb geïnterviewd, vond dat ik als biograaf van Beel van diens rapport moest kennisnemen. Toen ik me met deze prinselijke introductie, meldde bij de directeur van het kha, kreeg ik echter te horen dat niet de prins, maar koningin Beatrix daarover besliste, en die gaf me geen toegang tot haar archief. Ik kwam wel zover dat ik de zogenoemde Greet-Hofmansaffaire kon terugbrengen tot een Soestdijk-kwestie, te weten een dreigende echtscheiding van Juliana en Bernhard die waarschijnlijk tot abdicatie van de koningin had geleid, en wellicht tot een complete koningskwestie. Ook werd me duidelijk dat prins Bernhard het artikel in Der Spiegel had ingestoken. Al met al kwam ik tot de conclusie: ‘De maatregelen die uit het rapport van de commissie-Beel zijn voortgevloeid, de gedwongen breuk van Juliana met haar vriendin Greet Hofmans, het ontslag van enkele leden van het hofpersoneel en de verbanning van de conferenties van de Hofmansgroep van het

[p. 81]

Oude Loo, ontberen een motivering.’

Dat was anno 1995 boud gesproken. Tot de prerogatieven van de koningin behoort ook, zo bleek, haar favoriete historicus uit te kiezen. Wat mij, ondanks een procedure tot bij de Raad van State, was onthouden, werd in 2006 wel aan Cees Fasseur toegestaan. Hij kreeg niet alleen inzage in het dossier over de affaire, dat Beel in 1957 op het kha had gedeponeerd, hij kreeg bovendien toestemming het rapport van de commissie-Beel dat zich daarin bevond als bijlage te publiceren bij zijn boek uit 2008 Juliana&Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956. Fasseur schrijft daarin dat Bernhard een goed ding heeft gedaan door met zijn ingestoken artikel in Der Spiegel de etterende zweer door te prikken die de Soestdijk-kwestie gaandeweg was geworden. Inderdaad, nu ik eindelijk het rapport van de commissie-Beel heb kunnen bestuderen, moet ik terugkomen op mijn conclusie uit 1995. De commissie heeft wel degelijk de maatregelen gemotiveerd die zij in 1956 heeft voorgesteld. Want het was geen vertoning: een gebedsgenezeres die met haar esoterische ‘doorgevingen’ de koningin manipuleerde, de kliek rond Hofmans op paleis Soestdijk en de pacifistische conferenties op het Oude Loo, waar de meest baarlijke onzin werd uitgekraamd. De lezer zal geneigd zijn te concluderen dat ik als Beel-biograaf de zaak dus beter aan me had voorbij kunnen laten gaan. Ik heb echter de illusie dat ik door mijn ijveren de Soestdijk-kwestie in de publiciteit te brengen de openbaarmaking ervan heb bevorderd.

Tenslotte, hoe ga je met anekdotes om? Beel werd in 1959 commissaris bij Zwanenberg Organon in Oss. Organon was in die tijd bezig een anticonceptie pil, lyndiol, te ontwikkelen, die een ongekend commercieel succes zou blijken. Toenmalig president-directeur van Organon baron G. Kraijenhoff vertelde me dat toen de raad van commissarissen werd geconsulteerd over het in productie brengen van de pil, de katholiek Beel daar terughoudend op reageerde. Volgens Kraijenhoff heeft hij hem op het spoor gezet van de progressieve bisschop van Den Bosch monseigneur Bekker. Bekkers gaf Beel de vraag voor de president-directeur van Organon mee wat er zou gebeuren als Organon de pil niet in productie nam. Deze kon met grote stelligheid ten antwoord geven dat dan een buitenlands chemisch bedrijf ermee aan de haal zou gaan. Dit was, nog steeds volgens Kraijenhoff, voor de monseigneur voldoende reden om het Osssche bedrijf in zijn diocees het nihil obstat te verlenen. Was dit smeuïge verhaal waar? Beel en Bekkers waren overleden. Hun kon ik het niet vragen. Ik heb er voorzichtigheidshalve de opmerking bij geplaatst: ‘De bisschop zal over deze netelige kwestie wel niet het Vaticaan hebben geconsulteerd. ‘Praatvaer Kraijenhoff had nog een aardige uitsmijter voor me in petto. Hij vertelde dat de directie van Organon haar overwegend katholieke werkneemsters uit Oss en omgeving niet in gewetensnood wilde brengen door hen de strips voor de pil te laten maken en inpakken. Zij besloot dit werk daarom uit te besteden, en vond daarvoor ...een nonnenklooster, waarvan de zusters graag een centje bij wilden verdienen voor het godsvruchtig werk dat zij verrichten. De lezer vindt wellicht dat ik deze pikanterie wel eens had mogen checken door een van

[p. 82]

die godsvruchtige nonnen op te sporen. Ik heb dat niet gedaan. Ik vind dat je aardige anekdotes in je biografie kunt inweven met de overweging si non e vere bene trovato. Ik ben wat dat betreft besmet met hetzelfde virus als de Engelse historicus A.J.L. Taylor, van wie H.L. Wesseling in Onder historici schrijft: ‘dat als hij de keuze had tussen accuraat en saai, en minder accuraat maar leuk, hij voor het laatste koos.’

Het subjectivisme van de biograaf, die een onderhoudend boek wil schrijven, levert niet per sé bedrog op, maar in die zin heeft Jan Fontein gelijk: de lezer van een biografie moet erop bedacht zijn dat de waarheid die de biograaf poneert niet altijd de hele of laatste waarheid is.