Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 43]

Het Kaddu Wasswa Archief
Het genre van de visuele biografie
Andrea Stultiens

De meeste biografieën bestaan uit tekst en beeldmateriaal. Iemands leven kan echter ook door beelden alleen worden weergegeven. Zo publiceerde Mariken Wessels de fotobiografieën Elisabeth. I Want to Eat (2008) en Queen Ann. P.S. Belly Cut Off (2010). Andrea Stultiens, wier visuele biografie The Kaddu Wasswa Archive in 2010 verscheen, vertelt waarom zij het leven van de Afrikaan Kaddu Wasswa in foto's weergeeft.

Biografieën worden langer geschreven dan de fotografie bestaat. Toch hebben de twee een innige band. Als het onderwerp van een biografie leefde na 1850 zal het boek gesierd zijn door een portretfoto en zullen er in het binnenwerk fotoblokjes zijn verwerkt, vaak op ander, gladder papier dan de tekstpagina's. De laatste biografie die ik las - over leven en werk van George Eastman - is geen uitzondering. Mijn nieuwste boek, The Kaddu Wasswa Archive, noem ik een ‘visuele biografie’. Het bestaat uit bijna alleen maar foto's.

Het onderwerp van The Kaddu Wasswa Archive is Kaddu Wasswa, een Oegandese man, geboren in 1933, die een bijzonder actief leven leidde, en nog leidt. Hij legde een archief aan van dat leven. Volgens eigen zeggen omdat hij op zijn twaalfde, na jaren bij een ver familielid gewoond te hebben, van zijn moeder een foto van zijn vader kreeg. Vanaf dat moment begreep hij hoe belangrijk het is om ‘records’ te hebben van je leven. Het Kaddu Wasswa archief bestaat uit brieven, negatieven, foto's, manuscripten voor theaterstukken, een roman, essays, een onderzoek naar hiv/aids in de dorpsgemeenschap, en andere documenten. Dit alles verwerkte Kaddu samen met knipsels uit westerse tijdschriften in collages die delen van zijn leven weergeven. De collages voorzag hij van zijn eigen commentaar.

George Eastman, van wie in 1996 een biografie door Elizabeth Brayer verscheen, is de grondlegger van de Kodak Company.¹ Aan het einde van de negentiende eeuw begreep Eastman dat er een enorme kans lag voor de tot dan toe slechts door professio-

1 Brayer 1996

[p. 44]

nals en de rijke elite beoefende fotografie. Hij vond dat iedereen moest kunnen fotograferen om zijn of haar leven te documenteren. Hij ontwikkelde de mogelijkheden die leidden tot de huidige snapshotcultuur. Dat maakte een rijke man van hem, die in Amerika op een lijn wordt gesteld met Henri Ford en John D. Rockefeller.

De foto's die in zijn biografie werden opgenomen zijn voorspelbaar. George als kind, George met zijn familie, als volwassen man in verschillende perioden van zijn leven; de fabriek in verschillende stadia van aanbouw, de huizen waar George woonde, mensen die voor hem belangrijk waren - dat soort dingen.

De mensen en de plekken worden allemaal ook genoemd in de tekst. De foto's vullen de beschrijvingen nader in en verankeren het non-fictiegehalte van de biografie door het karakter van de fotografie: de foto's illustreren en bewijzen de inhoud van de test - wat beschreven is maken ze ‘waar’.² Zo geven ze het verhaal nog meer het karakter van eenrichtingsverkeer dan het al was, en beperken ze de rol van de lezer. Wat de biografie in woorden aanbiedt, vult het beeld verder in.

Bijna iedereen heeft wel iets gemaakt wat je een visuele biografie zou kunnen noemen. Foto's gaven de belangrijke momenten in ons leven weer, of in ieder geval die momenten waarvan we dachten dat ze belangrijk waren. Meestal kwamen dergelijke foto's in albums terecht. In die albums werd een ordening aangebracht; er werd een chronologie aan gekoppeld. Zo werd een verhaal verteld.

Ik gebruik hier de verleden tijd niet omdat deze behoefte verdwenen zou zijn. Ze lijkt alleen te zijn vertaald naar harde schijven en servers, mindere ‘fysieke’ vormen dan foto's en fotoalbums.³ Wat de analoge en de digitale albums met elkaar delen, is dat ze hun waarde ontlenen aan de context, dat wil zeggen, aan het leven dat ze weergeven, en de mogelijkheden die geboden worden de foto's aan dat leven te verbinden. Als die context verdwijnt kunnen de beelden een andere waarde krijgen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de boeken die Erik Kessels maakte op basis van uitzonderlijke collecties van in snapshots gedocumenteerde levens. Hier zit de kracht in de herhaling (dezelfde vrouw jaren achtereen poserend voor haar man op vakantie⁴) en het herkenbare van de foto's. Of er ontstaat een ‘uitgesteld gesprek’, waarbij het individuele er niet meer toe doet, maar juist het collectieve, dat ook op de foto's te zien is en dat leesbaar en belangrijk wordt.⁵

Kaddu Wasswa en zijn archief. Foto © Andrea Stultiens

2 Barthes 1980: 76

3 Van Dijck 2007

4 Kessels 2002

5 Langford 2001

[p. 45]

Verfrissende verwondering

The Kaddu Wasswa Archive bestaat voor een aanzienlijk deel uit een selectie uit het archief van Kaddu Wasswa. Dat werd op zijn beurt, net als de foto's die in de collages zijn verwerkt, materiaal om een verhaal te vertellen. Het archief geeft episodes uit Kaddu's leven weer, maar heeft ook een eigen geschiedenis. De sporen van Kaddu's ingrijpen op de documenten, van het tropische klimaat en de verstreken tijd zijn tekens die bijdragen aan wat er in het archief wordt verteld. Ze vullen de informatie aan die in de representatie gevat zit.⁶

Het boek vertelt echter ook over de ontmoeting tussen Kaddu Wasswa, zijn kleinzoon, en mij. Ook die wordt gepresenteerd en gerepresenteerd. De stem van de buitenstaander (ik) wordt expliciet gemaakt doordat die het archief presenteert en representeert. De voor een verhaal nodige gebeurtenissen, actoren en agenten zijn allemaal aanwezig in de beelden.⁷ De lezer verbindt ze in eerste instantie met zijn of haar eigen context en ideeën over de wereld die op de foto's te zien is. Een index geeft, zoals dat hoort bij een biografie, de gelegenheid het verhaal ‘te sluiten’, de gebeurtenissen aan elkaar te verbinden en hun betekenis eenduidig te maken.⁸

In de visuele antropologie wordt al sinds jaren gewezen op het belang van reflexiviteit.⁹ In de reflexiviteit wordt de positie van de wetenschapper expliciet gemaakt en als onderdeel van het onderzoek opgenomen. Het begrip heeft zijn weg gevonden op allerlei gebieden. Binnen het biografisch genre is het van belang omdat er altijd sprake is van een werkelijkheid die hoort bij het onderwerp van het boek, en een werkelijkheid van degene die vertelt. In The Kaddu Wasswa Archive wordt dit op twee manieren uitgewerkt, enerzijds in de aanwezigheid van mijn handen op de reproducties van de documenten en anderzijds door de foto's die Kaddu's kleinzoon maakte van de dagen waarop we gezamenlijk op pad waren en waarop we alle drie in beeld zijn. Als auteur ben je hoe dan ook onderdeel van het onderwerp waartoe je je verhoudt. Dat kan verdoezeld worden, om een schijn van objectiviteit te creëren, hoewel het verhaal juist daardoor gefictionaliseerd wordt. Het kan ook tot onderdeel van het verhaal worden gemaakt. Daarmee worden niet alleen de rollen in het boek helder, maar worden ook de lezers aangesproken op hun rol ten aanzien van wat het boek hun aanbiedt.

6 Mitchell 1994: 419

7 Bal 2009

8 Eco 1984: 8

9 Zie bijvoorbeeld Jay Ruby, ‘Exposing yourself: reflexivity, anthropology, and film’. In Semiotica 301-1/2, pp 153-179

Het geleefde leven

Het materiaal in het archief, dat hier en daar door verhalen van Kaddu werd aangevuld, gaf mij de gelegenheid plekken in Oeganda te bezoeken waar normaliter weinig buitenstaanders komen. Hoewel ik al eerder in Oeganda was geweest, had ik het gevoel dat ik nog steeds een eenzijdig beeld had van het land. Toen eind jaren vijftig het National Theatre geopend werd, wilde Kaddu deelnemen aan een daar aangeboden training. Hij werd afgewezen door het koloniale bestuur omdat hij een Afrikaan was. Naar aanleiding daarvan fotografeerde ik het theatergebouw. Kaddu probeert de mensen in zijn omgeving bewust te maken van het gevaar van ‘alcohol entertainment’. Dit speelt volgens hem een grote rol in het gedrag dat besmetting met aids veroorzaakt. Daarop reagerend maakte ik een foto in een nachtclub tijdens een ‘wine night’. Ik kon me niet herinneren ooit foto's gezien te hebben van

[p. 46]

dit soort plekken. Door verschillende momenten met elkaar te verbinden werd het mogelijk een rode draad te zien in een geschiedenis die bij het wisselen van de macht steeds opnieuw uitgevonden werd. Zo wordt Kaddu's verleden relevant voor het heden én voor een toekomst waarin een geschiedschrijving nodig is die benaderd kan

Het archief van Kaddu Wasswa met de handen van de fotografe. Foto © Andrea Stultiens

worden vanuit verschillende perspectieven. Zo ontstaat de mogelijkheid tot identificatie voor zowel de Oegandezen als ook de nazaten van de koloniale machthebbers.

In The Kaddu Wasswa Archive kun je je niet alleen identificeren met Kaddu, het geleefde leven. Identificeren kun je je ook met Arthur, die met een verfrissende verwondering kijkt naar zijn eigen omgeving en het leven van zijn grootvader. Of met mij, de buitenstaander die een poging doet om aan de hand van een individu iets te begrijpen over diens land.

De rol van lezer en van de auteur

Elizabeth Brayer presenteert ons het leven van George Eastman in een vuistdikke litanie van namen, gebeurtenissen en andere feiten. Ik las het boek nadat ik een paar weken had doorgebracht in Rochester, de stad waar Eastman woonde en Kodak opzette. Ik was uitgenodigd om werk te maken dat moest gaan over de transitie die de stad doormaakt, nu het bedrijf dat de stad groot maakte gedecimeerd is. De midden jaren negentig ingezette ontwikkelingen in de digitale fotografie werden door Kodak te laat onderkend, wat tot tienduizenden ontslagen leidde.

[p. 47]

In Rochester kwam ik erachter dat ik nogal wat met George gemeen heb. Niet alleen onze fascinatie voor de fotografie delen we, maar ook onze verjaardagen, en een interesse in Oost-Afrika. Ik besloot een uitgestelde conversatie, zij het wat eenzijdig, aan te gaan met George. De stad en de fotografie die ik in Rochester tegenkwam, zijn het materiaal waarmee ik George (en de lezer) laat zien wat hij ontketend heeft. Het resultaat zal hopelijk een waardevolle aanvulling zijn op wat we al te weten kunnen komen over George uit het genoemde boek en andere biografieën.¹⁰ Daarnaast is dit project een volgende stap in het onderzoek naar de mogelijkheden van het vertellen in fotografisch beeld, waarbij het nodig is om ideeën over lezen (van voor naar achter bijvoorbeeld) bij te stellen.

10 Nog tijdens Eastmans leven verscheen een door hemzelf gefinancieerde biografie door Carl Ackerman (1930). In het George Eastman House in Rochester bevindt zich een documentatiecentrum over Eastmans leven en werk.

Literatuur

Mieke Bal, Narrotology. Introduction to the Theory of Narrative (Toronto, University of Toronto Press 2009 [1997])

Roland Barthes, Camera Lucida. Reflections on Photography. Vertaling uit het Frans door Richard Howard (Hill and Wang, New York 1980)

Elizabeth Brayer, George Eastman, a Biography (Londen, The John Hopkins University Press 1996)

José van Dijck, Mediated Memories in the Digital Age (Stanford, Stanford University Press 2007)

Umberto Eco, The Role of the Reader. Explorations in the Semiotics of Texts (Advances in Semiotics) (Bloomington, Indiana University Press 1984 [1979])

Erik Kessels, In Almost Every Picture (deel i) (Amsterdam, Kessels/Kramer Publishing 2002)

Martha Langford, Suspended Conversations. The Afterlife in Memory in Photographic Albums (Québec, McGill-Queen's University Press 2001)

W.J.T. Mitchell, Picture Theory. Essays on Verbal and Visual Representation (Chicago, The University of Chicago Press 1994)

Andrea Stultiens, The Kaddu Wasswa Archives (Rotterdam, Post Editions 2010)