Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 40]

Koningin in kunstland
De verzamel- en museumdroom van Hélène Kröller-Müller
Paul van der Steen

Hélène Kröller-Müller begon kunst te verzamelen nadat ze cursussen kunstgeschiedenis had gevolgd bij connaisseur H.P. Bremmer. Daarbij speelden haar opvattingen over de kunst als uitdrukking van ‘eeuwige waarden’ een belangrijke rol, maar zeker ook haar wens na haar dood iets tastbaars na te laten. In De eeuwigheid verzameld gaat Eva Rovers in op de vele aspecten van Kröller-Müllers ambitie.

Vrijwel voortdurend was Hélène Kröller-Müller bezig met haar museale droom. Toen haar broer Gustav in 1913 op zevenenveertigjarige leeftijd overleed, putte ze zelfs inspiratie uit diens begrafenis. ‘De mensch is toch per slot wat hij achterlaat. Ik kreeg weer lust achter te laten!’

Voor haar was het allemaal begonnen op het moment dat ze - twee jaar eerder - zelf de dood in de ogen keek. Artsen hadden levensbedreigende gezwellen in haar baarmoeder ontdekt. Die konden worden verwijderd, maar de operatie was uitermate risicovol. De hoop om via haar kinderen voort te leven had Kröller-Müller grotendeels opgegeven. Daarvoor was ze te zeer teleurgesteld in hen.

Ze besefte nu dat ze haar gedachtegoed ook op een andere manier meer eeuwigheidswaarde kon geven. Mocht ze de operatie niet overleven, dan moest haar echtgenoot Anton Kröller de stukken uit haar kunstcollectie aan Nederlandse musea schenken. Doorstond ze de beproeving wel, dan zou Kröller-Müller doorgaan met verzamelen, een onderkomen voor haar schatten bouwen en dat nalaten aan het Nederlandse volk. Het werd het laatste.

Tot haar zesendertigste had Kröller-Müller geen bovenmatige belangstelling voor kunst. Via haar dochter maakte ze echter kennis met de lessen over de wereld van de hoge cultuur die connaisseur H.P. Bremmer gaf aan lieden uit gegoede kringen. Hélène hoorde daarbij. Echtgenoot Anton Kröller was als directeur van de handelsfirma Müller & Co een van de rijkste mensen van Nederland. Hij legde zijn vrouw weinig in de weg bij het najagen van haar droom.

[p. 41]

De eeuwigheid verzameld kent een in Nederland niet gebruikelijke ontstaansgeschiedenis. Het Biografie Instituut van de Groningse universiteit vond dat er levensgeschiedenissen moesten komen van de echtelieden Kröller-Müller en zocht daar promovendi bij. Die van ‘mevrouw’ is het eerst af. Kunsthistorica Eva Rovers levert met De eeuwigheid verzameld een genuanceerd portret af van een van de belangrijkste mecenassen uit de Nederlandse geschiedenis. Interessant in het licht van de huidige discussie over bezuinigingen op cultuur, maar ook los daarvan is dit boek het lezen meer dan waard. Rovers treedt soms erg in detail, maar blijft boeien, ook omdat ze de kunst, Kröller-Müllers zakelijke besognes en haar privéleven, en de tijdgeest kunstig met elkaar weet te verweven. De prachtig verzorgde uitgave met veel kleuren- en zwart-wit-illustraties geven het boek extra jeu.

Atypische verzamelaar

Hélène Kröller-Müller was als jonge vrouw ambitieus (ze wilde eigenlijk lerares worden), maar schikte zich in de bijrol die op grond van haar geslacht en milieu voor haar was weggelegd. Wat bleef was een zekere prestatiedrang. Zo kritisch als ze op zichzelf kon zijn, was ze dat ook wat haar kinderen betrof. Ze vond dat ze te weinig diepgang hadden. Ze weigerde bovendien te accepteren dat ze bij het ouder worden zelfstandige persoonlijkheden werden met een eigen leven. Met vergaande bemoeienis probeerde Kröller-Müller grip te houden op het leven van haar zoons en haar dochter. Tevergeefs.

Nu werden kunstenaars, met name architecten, het slachtoffer van haar controledrift. Geld vergoedde veel, en Bremmers bemiddeling wilde ook nog wel eens conflicten voorkomen of sussen. Vaak echter liepen verbintenissen, zoals die met de bouwmeester Hendrik Berlage, stuk op de houding van de wel erg aanwezige en veeleisende opdrachtgeefster. Het bemoederen strekte zich ook uit tot Sam van Deventer, een medewerker van de firma Kröller, die een soort surrogaatzoon werd. Zelf koesterde hij meer dan platonische gevoelens voor Hélène. Nadat die duidelijk had gemaakt dat een echte relatie onrealistisch was, bleef Van Deventer haar aanbidden als een heilige.

De toets der toekomst

Kröller-Müller was een atypische verzamelaar. Ze liet zich niet, of althans weinig, leiden door haar eigen smaak, maar door de vraag of werken ‘de toets der toekomst kunnen doorstaan’. De stem van Bremmer als adviseur was daarbij bepalend; hij maakte haar enthousiast voor het werk van Vincent van Gogh. Kröller-Müller had geen problemen met die leidende hand: ‘Hij was mijn eerste minister en naast hem voelde ik mij koningin: Trotsch was ik alleen daarop, dat ik mij op kunstgebied gaarne ondergeschikt aan hem voelde.’

Het bezeten achter een stuk aanjagen en het dan ook nog verwerven, dé sensatie voor de meeste collectioneurs, was niet aan de directeursvrouw besteed. In plaats van het afzonderlijke werk ging het haar om de verzameling als geheel en om het museumhuis dat de ontwikkeling van de moderne kunst kon laten zien. Bovendien zou het iets van Kröller-Müllers geest bewaren als haar lichaam tot stof was vergaan.

[p. 42]

Rovers gaat ook in op de contradicties in Kröller-Müllers leven. Als geboren en getogen Duitse deed Kröller-Müller door het huwelijk met Anton redelijk haar best om in de Nederlandse samenleving te integreren. Dat veranderde tijdens de jaren 1914-1918: ‘Deze oorlog, of liever, al die hatelijkheden om mij heen, de afkeuring, de opgezweepte kritiek tegen mijn oude vaderland heeft mij weer tot Duitsche gemaakt.’ In de jaren dertig raakte ze in toenemende mate gefascineerd door het nationaalsocialisme, waarbij de biografe zich afvraagt of Kröller-Müller nu werkelijk in de ban raakte van de Führer of dat ze vooral gelukkig was met de manier waarop die de teloorgang van haar Duitsland leek te stoppen. Kröller-Müller lijkt nooit echt te hebben beseft dat deze politieke stroming het grootste deel van haar verzameling zou wegzetten als Entartete Kunst en dus een rechtstreekse bedreiging vormde voor haar troetelkind.

Bij al haar verzamelwoede was Kröller-Müller nauwelijks op nationalisme te betrappen. Duitsers waren ondervertegenwoordigd in haar collectie, terwijl op grond van hun prominente rol in de moderne kunst anders mocht worden verwacht. Haar smaak mocht dan progressiever zijn dan die van de meeste van haar tijdgenoten, oneindig was die ruimdenkendheid niet. Kubisme beschouwde Kröller-Müller als het eindpunt van de moderne kunst. De stroming bracht objecten terug tot haar essentie, maar verder moest het niet gaan. Ware kunst behield in haar ogen altijd iets van realisme en betamelijkheid. Expressie en zinnelijkheid die alle grenzen leken te overschrijden waren niet aan haar besteed. Tegen het einde van Kröller-Müllers leven zat haar conditie haar vastberadenheid soms in de weg. ‘Ik ben zoo suf, maar ik moet toch mijn museum klaar krijgen.’ Dat lukte haar nog net. Kort na het overlijden van haar zoon Wim opende ze, terwijl haar eigen gezondheidstoestand al tijden te wensen over liet, op 13 juni 1938 in het bijzijn van ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders het Museum Kröller-Müller. Nog geen anderhalf jaar later was het echt op. Maar de taak, die ze zichzelf gesteld had, was volbracht.

Eva Rovers, De eeuwigheid verzameld. Hélène Kröller-Müller (1869-1939) (Amsterdam, Bert Bakker 2010)