Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 36]

Waarheidsgetrouwer dan non-fictie
Driss, gastarbeider van het eerste uur
Monica Soeting

In 2009 verscheen Het vergeten gezicht van Solange Leibovici, waarin de schrijfster een deels fictieve geschiedenis van haar ouders schrijft. Fictieve biografieën zijn geen zeldzaamheid. Een van de meest beroemde is het geheel gefantaseerde Marbot van Wolfgang Hildesheim (1981), en een van de intrigerendste Conversations with Dvora van Amia Lieblich (1979), die uit louter verzonnen gesprekken bestaat. Een van de mooiste, en meest sympathieke, is Ik, Driss, geschreven door Asis Aynan en Hassan Bahara.

In april 2009 verscheen in nrc Handelsblad de eerste aflevering van een nieuw feuilleton. Tot juni 2010 zou Driss Tafersiti, die in 1972 als eenentwintigjarige door zijn broer op de bus naar Amsterdam was gezet, over zijn leven als Marokkaanse gastarbeider in IJmuiden berichten. In de eerste aflevering vertelde Driss over zijn eerste indruk van Nederland: ‘De bus kwam aan op het Amstelstation in Amsterdam. Toen ik uitstapte zag ik dat Moha gelijk had; alles was schoner. Alsof er een groot tapijt over de hele stad was uitgerold. En de mensen die op het tapijt liepen, keken vriendelijk. Ik dacht: Driss kan zich hier thuis voelen.’

In januari 2010 kozen de lezers van nrc Handelsblad Driss' feuilleton tot het beste nrc-verhaal van 2009. Een lezeres meldde dat zij dankzij Driss een nieuwe, positievere kijk op Marokkanen had gekregen. Een lezer schreef dat hij elke donderdag naar de nieuwe aflevering uitkeek. ‘De stukjes zijn vlot en het onderwerp is actueel’, schreef hij. ‘Je hoort niet vaak het verhaal van een ambitieuze migrant, en zeker niet op zo'n leuke manier. Dit soort columns/verhaaltjes maken een krant speciaal.’ En een andere Driss-fan vertelde: ‘Als ik op donderdag de krant van de mat opraap, denk ik: “O leuk, vandaag Driss” en als eerste lees ik de Achterpagina om dan met een opgewekt gevoel verder te gaan. [Zijn] wekelijkse feuilleton maakt mij steeds weer blij. Het vergroot je geloof in het mensdom.’

De lezers hadden gelijk. De afleveringen waren vlot geschreven, geestig, meeslepend en vooral opwekkend. Nadat Driss werk had gevonden als scholstapelaar in de ha-

[p. 37]

ven van IJmuiden, en daar samen met zijn broer en neef een woning had betrokken, verloor hij zijn hart aan Jolanda, een IJmuidense scholiere. Toen hij kort daarna in een supermarkt met zijn geld stond te schutteren omdat hij de caissière niet verstond, werd hij door mevrouw Van den Oever, een Joodse die al haar familieleden in de Tweede Wereldoorlog had verloren, mee naar huis genomen. Zij gaf hem wekelijks Nederlandse les en stimuleerde hem een opleiding te volgen. In 1980 trouwden Driss en Jolanda, en toen mevrouw Den Oever ziek werd, schonk zij het jonge paar haar huis. Driss lijkt dankzij zijn ambitie, zijn tolerantie en aanpassingsvermogen de vleesgeworden Nederlandse droom van de ideale migrant. Sterker nog, hij komt in het verhaal naar voren als de ideale schoonzoon: slim, geestig, sociaal voelend en zorgzaam. Toen zijn vrouw zwanger was, nam hij alle huishoudelijke taken op zich: ‘Jolanda mocht van mij niets meer in het huishouden doen. Ik kookte, waste af, hing de was op, streek de kleren, stofzuigde, lapte de ramen en veegde het stoepje aan. Ik wilde de kans dat Jolanda iets zou gebeuren zo klein mogelijk houden. Overdag was ze verlost van mijn overdreven zorg. Maar gelukkig waren mevrouw Tielemans, Hülya en Khadija er nog om haar een boel werk uit handen te nemen.’

Er was slechts een ding dat niet klopte. Driss Tafersiti heeft het feuilleton niet zelf geschreven. Want Driss, de optimistische, hardwerkende en charmante Marokkaanse gastarbeider, bestaat niet. Hij is het geesteskind van de schrijvers Asis Aynan (1980) en Hassan Bahara (1978). Eigenlijk, vertelde de nrc Handelsblad-journalist Paul Steenhuis, is het gebruik van pseudoniemen bij die krant verboden. Maar omdat er uitzonderingen zijn voor literaire stukken als ‘de column en het feuilleton’, en ‘omdat de Achterpagina er ook is voor het literaire experiment’, maakte de hoofdredactie een uitzondering.

Ik, Driss, inmiddels verschenen als boek met de titel Ik, Driss. Een autobiografie, is echter geen vrijblijvende literatuur. Driss Trafersiti is in het leven geroepen omdat Aynan en Bahara vinden dat de verhalen van de eerste generatie gastarbeiders verloren dreigen te gaan.

Maar waarom hebben ze van Driss een migrant gemaakt die in alles beantwoordt aan een Nederlands ideaal? En waarom ontmoet Driss bijna alleen maar welwillende Nederlanders? Dat komt toch niet overeen met de werkelijkheid?

Positieve winst

‘Waarom denk je dat Driss een ideaal is?’ pareert Aynan. ‘En waarom denk je dat we Driss te positief hebben gemaakt? Kijk - de eerste generatie is heel aanwezig in het straatbeeld en in de berichten in de media. Maar daarbij moet ik altijd aan het Centraal

[p. 38]

Bureau voor de Statistiek denken. De levens van de eerste gastarbeiders worden meestal weergegeven aan de hand van statistieken - hoeveel aow ze opstrijken bijvoorbeeld. Wij wilden de statistieken terugbrengen tot een ander verhaal, het verhaal zoals onze vaders dat hebben beleefd. De doorsnee nrc-lezer kent helemaal geen Marokkanen. In hun hoofden zit het waanidee dat het slecht gaat met alle Marokkanen in Nederland. Als die lezers dankzij Driss een heel ander beeld hebben gekregen, dan is dat alleen maar winst.’ ‘Die eerste generatie’, vult Bahara aan, ‘wordt tegenwoordig geportretteerd als zielig; alsof ze allemaal ziek zijn van heimwee. Voor wie hier niet geworteld is, is dat ook wel zo. Maar toen ze hier voor het eerst kwamen, vonden ze alles heel opwindend. Ze waren rond de twintig; sterke jonge mannen, voor wie werken in het buitenland een enorm avontuur betekende - toen was de reis naar Nederland nog zoiets als een reis naar de maan. Dat gevoel van avontuur, dat gevoel dat ze iets hadden overwonnen, daar moet je niet te lichtvaardig over denken.’

Bovendien, dat Driss alleen aan Nederlandse wensen zou beantwoorden, zeggen zijn geestelijke vaders, is een misverstand: ‘Het herschrijven van de verhalen van die eerste generatie had ook met óns wensdenken te maken. Als alle gastarbeiders zo waren geweest als Driss en als de Nederlanders iets positiever hadden gereageerd, dan hadden we nu een andere dynamiek. In de jaren zeventig was Nederland doordrenkt van schuldgevoelens jegens mensen uit armere landen. Dat is begrijpelijk, maar dat heeft de situatie niet verbeterd.’

Maar waarom hebben jullie een verzonnen verhaal geschreven? Waarom hebben jullie niet de verhalen van de mensen zelf opgetekend?

Aynan: ‘Dan waren we weer bij die cbs-getallen terechtgekomen, en zouden we waarschijnlijk ook weer in stereotypen zijn vervallen.’

Bahara: ‘Driss is als een caleidoscoop: hij bestaat uit wat onze beide vaders hebben meegemaakt en wat zij en anderen ons hebben verteld. Het verhaal laten we expres in IJmuiden spelen. Als Driss in Amsterdam zou wonen, dan hadden we het weer over de bekende wijken moeten hebben. Bovendien ging het ons niet alleen om het verhaal van de eerste generatie Marokkanen en Turken, maar ook om dat van de Nederlandse samenleving, die in de jaren zeventig veel meer openstond voor migranten. En wat de vriendschap van Driss en de Joodse mevrouw betreft, bij ons thuis werd over Joden gepraat als gelijken. Mijn vader wist heel precies wie wel en niet Joods was - dat waren buitenstaanders, net als hij. Met hen kwam hij sneller in contact dan met katholieke of protestante Nederlanders.’

Uit de brieven in het NRC Handelsblad weten we dat Driss korte metten maakte met de vooroordelen van de lezers. Maar wat heeft het verhaal met jullie gedaan?

Aynan: ‘Ik dacht dat een schrijver zich altijd over de samenleving moet uitlaten. En als Marokkaanse schrijver wordt er natuurlijk altijd van je verwacht dat je iets over straatjongetjes zegt. Ik dwong me daarom om van alles altijd iets te vinden. Maar toen we het feuilleton schreven, merkte ik op een gegeven moment dat ik in mijn politieke columns voor Het Parool niet meer op de politiek inging. Ik hield op mijn mes te trekken. Ik wilde kunnen zeggen: “Weet je, daar heb ik helemaal geen mening over.” Driss was

[p. 39]

een oase van rust - hem overkomt alles. Hij heeft wel een mening, maar niet over de politiek. Na het schrijven van Driss vind ik dat het niet goed is voor je gezondheid en niet goed voor je geest om altijd maar te moeten argumenteren.’

Bahara: ‘Voor mij had het schrijven van Driss een therapeutische werking. Personages zijn meestal een verlengstuk van jezelf. Maar in dit geval schreef ik over mensen die ouder zijn dan ik en die een heel andere mening hadden. Ik moest afstand nemen van mezelf. Dat heeft me geholpen mijn idee-fixen los te laten.’

Een van die idee-fixen was dat het huwelijk van Driss en de IJmuidense Jolanda door geen van hun ouders zou worden geaccepteerd. Bahara: ‘Eerst dachten we: dat wordt een drama. Maar toen begrepen we dat we in een val waren getrapt. Dat was immers de voor de hand liggende manier om over hun trouwplannen te schrijven, en die wilden we nu juist vermijden. We beseften dat Driss het voor zijn ouders helemaal heeft gemaakt. Zijn vader en moeder zijn het niet echt eens met zijn keuze, maar hij is een volwassen man die zelf moet beslissen. En Jolanda's vader wil gewoon dat zijn dochter gelukkig wordt.’

Waarheidsgetrouwer dan non-fictie

Ik, Driss kent ook tragische momenten. De broer van Driss, die heimwee heeft en het niet eens is met Driss' liberale levensstijl, keert zich van hem af. Hun neef wordt depressief. Dat komt gelukkig allemaal goed. Maar in 1982, tien jaar nadat Driss in Nederland is aangekomen, vallen de eerste ontslagen in de haven van IJmuiden. Driss komt er per toeval achter wat niet alleen de gastarbeiders, maar ook de Nederlandse werknemers te wachten staat:

Meneer Tielemans kwam bij zijn vrouw, Jolanda en mij staan. Terwijl sommige collega's hem bedankten voor de fijne jaren, ging ik naar de wc. Ik zat op de pot toen ik een gesprek opving tussen twee mensen, die na mij het toilet binnenkwamen. ‘Die Henk weet het wel mooi te brengen, hè? Hij is eruit gewerkt, maar doet alsof-ie uit vrije wil is vertrokken.’ ‘Hij heeft nog geluk. Die Turken in de haven worden binnenkort massaal ontslagen. En die krijgen echt geen dure wedstrijdhengel mee.’ Ik bleef zitten totdat de twee mannen weg waren. Daarna voegde ik me weer bij Jolanda en mijn schoonouders. ‘Wat zie je bleek, Driss,’ zei mevrouw Tielemans. ‘Is er iets?’ ‘Nee, nee, het gaat prima.’ Ik keek naar meneer Tielemans. De pijn op zijn gezicht die ik had toegeschreven aan het afscheid, was een ander soort pijn. Het was de pijn van de vernedering.

Met deze scène, zeggen Aynan en Bahara, willen ze laten zien dat de massa-ontslagen in de jaren tachtig niets met afkeer van vreemdelingen te maken hadden. Deze, en alle andere stereotype denkbeelden - daarvan zijn ze overtuigd - kun je het beste corrigeren met hulp van een fictief personage. Aynan: ‘Een lezer zei dat Ik, Driss waarheidsgetrouwer is dan non-fictie. En zo is het ook: het cbs levert de statistieken, maar voor de stoffering van het verhaal moet je je tot autobiografische fictie wenden.’

Driss Tafersiti [Asis Aynan en Hassan Bahara], Ik, Driss. Een autobiografie (Amsterdam, Atlas 2010)