Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 31]

Te biecht bij de geschiedenis
Bush en Blair poetsen hun blazoen op met memoires
Paul van der Steen

Twee toonaangevende leiders van het eerste decennium van de 21ste eeuw publiceerden kort na elkaar hun herinneringen. Over zowel de carrière van George W. Bush als die van Tony Blair hangt de slagschaduw van omstreden oorlogen.

Als twee godvrezende leiders in ruste hun herinneringen te boek stellen, mag een bekeringsverhaal niet ontbreken. De voormalige Noord-Amerikaanse president George W. Bush begint er zijn Cruciale beslissingen zelfs mee. Op de ochtend na de viering van zijn veertigste verjaardag ging hij met een flinke kater van de avond daarvoor joggen. ‘Ongeveer halverwege mijn rondje werd mijn hoofd weer helder. Alle tegengestelde stromingen in mijn leven kwamen scherp in beeld. Al maanden was ik tot God aan het bidden of Hij me wilde tonen hoe ik Zijn wil beter tot uitdrukking kon brengen. Ik las geregeld in de Heilige Schrift en had daardoor een duidelijker inzicht gekregen in wat de verleiding precies inhoudt, en in het feit dat de liefde voor aardse genoegens de liefde voor God kan verdringen.’ Al hardlopend zag Bush het licht. Exit drank en zelfzucht, en ruim baan voor het Opperwezen, het gezin, volk en vaderland.

Blairs pats-boem-inzicht-moment dateert van ruim dertig jaar geleden. Via zijn schoonvader Tony Booth regelde de jonge advocaat een ontmoeting met een Lagerhuislid van Labour in Westminster. Daar gebeurde het. ‘Ik liep de gewelfde Central Lobby binnen waar het publiek wacht om parlementsleden te ontmoeten, en ik stond stil. Ik was als door de bliksem getroffen. Het was heel vreemd omdat ik later nooit bekend kwam te staan als een “Lagerhuisman”. Maar toen en op dat tijdstip wist ik het zeker: hier zou ik terechtkomen. Dit was mijn bestemming. Dit was mijn politieke huis. Ik zou alles in het werk stellen om er te komen.’

Maar het moment waar de meeste lezers van de memoires van Bush en Blair benieuwd naar zullen zijn, is dat waarop ze kennisnamen van de terroristische aanval van 11 september 2001. Blair bevond zich

[p. 32]

in een hotel, waar hij zich voorbereidde op een toespraak tijdens een vakbondscongres. Spindoctor Alistair Campbell kwam de kamer binnen, zette de tv aan en zei: ‘Dit moet je even zien.’ Op de beeldbuis was het World Trade Center te zien na de eerste vliegtuiginslag. Niet veel later volgde de tweede. Bij de meeste mensen zullen op dat moment duizendeneen gedachten door het hoofd zijn gedaan, als er al iets rationeels gebeurde. Blair laat het voorkomen alsof hij onmiddellijk alle conclusies paraat had: ‘We moesten de rijen sluiten. We moesten beseffen voor welke uitdaging we stonden en we moesten haar aangaan. We mochten niet opgeven voordat we hadden gewonnen, want als we niets deden, het niet wisten te stoppen, bedreigde het onze levenswijze tot in de diepste fundamenten. Dit was geen oorlog om gebied of tussen staten. Het was een strijd om ideeen en waarden die de 21ste eeuw zouden vormgeven.’

De eerste reactie van George W. Bush werd legendarisch door Michael Moores docu-pamflet Fahrenheit 911: de president las een schoolklas voor uit My Pet Goat, en ging daarmee door nadat hij was geïnformeerd over een aanval met een tweede vliegtuig op het World Trade Center in New York. Bush' blik op dat moment gaf nieuwe dimensies aan het begrip verdwaasd. Vooral zijn rollende ogen verraadden verbijstering. Maar als we zijn Cruciale beslissingen mogen geloven, werd de emotie bij de president razendsnel verdrongen door de ratio: ‘Mijn eerste reactie was woede. Iemand had het gewaagd Amerika aan te vallen. Daar zouden ze voor boeten. Daarna keek ik naar de gezichten van de kinderen voor me. Ik moest denken aan het contrast tussen de wreedheid van de aanvallers en de onschuld van deze kinderen. Miljoenen kinderen als zij zouden binnenkort op mij rekenen om hen te beschermen. Ik nam me voor hen niet in de steek te laten.’ Dat hij nog zo lang in het klaslokaal bleef had te maken met die nieuwe rol als jeugdheld, legt Bush uit: ‘Het land mocht dan verbijsterd zijn, de president kon zich dat niet veroorloven. Als ik plotseling naar buiten stormde, zouden de kinderen schrikken en het hele land in paniek raken.’

Het opschrijven van herinneringen is in een groot taalgebied als het Engelse een lucratieve business. Voor zover de beide heren hun pensioenvoorziening nog niet op orde hadden: boeken als deze helpen. Maar het is ze natuurlijk ook te doen om hun plek in de geschiedenisboekjes. De imago's van Bush en Blair zijn bezoedeld door Irak. Saddam Hussein werd afgezet, maar de zoveel besproken massavernietigingwapens werden nooit gevonden. Wat resteert is het beeld van een politieke tandem die hun landen met inbegrip van de andere bondgenoten (Bush rangschikt Balkenende onder de noemer ‘andere wereldleiders’) een oorlog inrommelde.

Tony steunde de Amerikaanse president direct voor de volle honderd procent. ‘Elke ambiguïteit ontbrak in zijn stem. Dit gesprek versterkte eens te meer de nauwste vriendschap die ik ooit met een buitenlandse leider zou aangaan.’ De gevoelens waren wederzijds. Bij Blair overheerste in die dagen de bewondering voor de kalmte van de president, een man met een missie waar hij niet om gevraagd had, maar die hem had opgezocht.

Vooral Bush is een kei in het oppoetsen van de schaduwzijden van het militaire

[p. 33]

optreden: de bombardementen op Bagdad behoorden tot de nauwkeurigste uit de geschiedenis, niets minder dan operaties met chirurgische precisie; Guantánamo Bay is een modelgevangenis (schoon, veilig, volpension en voorzien van een uitstekende bibliotheek) en met waterboarding zochten de Amerikanen misschien het randje van het toelaatbare bij verhoren op, maar de opgepakte Al-Qaida-topman Abu Zubaydah was vol begrip: ‘Jullie moeten dit bij alle broeders doen.’

Makkelijk is het niet om je land in een oorlog te storten, maar een meditatief moment kan wonderen doen. Bush bad voor de troepen en vond troost bij zijn spaniël. Blair tuurde uit een vliegtuigraampje. Hij bleef rustig, omdat hij deed wat hij dacht dat goed was.

Wiegeliedje

Het boek van Bush leest het lekkerst weg. Ontwapenend aan zijn herinneringen is dat hij niet heel veel moeite doet om zich anders voor te doen dan hij is. Aan de beschrijving van een avondje bier drinken zonder handen viel moeilijk te ontkomen, omdat hij na afloop werd aangehouden voor rijden onder invloed. Het voorval zou hem later nog parten spelen tijdens politieke campagnes. Maar niemand verplichtte hem te vertellen over het in slaap zingen van zijn destijds pasgeboren tweeling: ‘Ik wilde een wiegeliedje voor hen zingen, maar ik kende er eigenlijk geen. Meestal verviel ik dan maar in het strijdlied van Yale, Bulldog, Bulldog, Bow Wow Wow.’ Ook tekenend: George W. die een wedstrijdje boeken lezen houdt met zijn vriend en politiek strateeg Karl Rove. ‘Na de start ging ik al snel aan de leiding. Vervolgens beschuldigde Karl me ervan dat ik probeerde op oneigenlijke wijze een voorsprong te nemen door dunnere boeken uit te kiezen. Vanaf dat moment namen we niet alleen het aantal gelezen boeken maar ook het aantal pagina's en de totale oppervlakte van de bladzijden in de berekening mee. Aan het eind van het jaar had mijn vriend me in alle categorieën compleet ingemaakt.’ Intellectuele competitie op het niveau van een wedstrijd ver plassen. De anekdote tekent de persoon die uit Cruciale beslissingen oprijst: een jongen van de gestampte pot, een rechttoe-rechtaanman, what you see is what you get.

Blairs toon gaat na verloop van tijd een beetje irriteren. Hij is soms wat al te zalvend. Wat moet je als lezer met de mededeling dat hij nooit ‘wanhopig graag’ premier heeft willen worden, terwijl hij zich toch echt als Draufgänger presenteert? Niemand gelooft hem, weet hij ook zelf, maar het is volgens hem toch echt de waarheid: ‘Niet dat ik geen ambitie had - die had ik meer dan genoeg -, maar het ontbrak me aan moed. Ik wist dat het hardvochtig en naar zou zijn en dat het in tranen kon eindigen.’ Blairs memoires moeten het hebben van momenten. Hij zet bijvoorbeeld mooi de vergankelijkheid van zijn relatie met de Britten neer. Bij zijn aantreden leefden de premier en zijn volk in een soort roes. De liefde was wederzijds en intens. Zijn buitenlandse avonturen tijdens zijn tweede termijn werden hem echter nagedragen als een soort overspel. Blair en de Britten groeiden uit elkaar.

Soms roept de ex-premier ook krachtige beelden op. Over het wekelijkse vragenuurtje bijvoorbeeld. Voor Blair wende

[p. 34]

het nooit, hij bleef het gevoel houden dat hij voor de leeuwen werd gegooid. ‘Misschien ken je die scène uit Marathon Man, waar de kwaadaardige naziarts, gespeeld door Laurence Oliver, in Dustin Hoffmans kiezen boort? Om ongeveer kwart voor twaalf op woensdagmorgen had ik de dertig minuten van het vragenuurtje daar graag voor ingeruild.’ Blairs beschrijving van een barbecue van prins Philip in een van de cottages op het Schotse landgoed Balmoral, waar de koninklijke familie zelf alles verzorgt, roept Spitting Image-achtige beelden op: ‘Ze doen rubberhandschoenen aan en steken hun handen in de gootsteen. Je zit daar dan na het eten, de koningin komt vragen of je klaar bent, stapelt borden op en loopt naar het aanrecht.’ Of over een omhelzing met de Russische president Boris Jeltsin, die aanvankelijk goed deed omdat er spanningen waren geweest vanwege de oorlog in Kosovo: ‘De eerste tien seconden kwamen heel erg aardig op mij over. De volgende tien begonnen een beetje onaangenaam te worden. In de daaropvolgende tien begonnen de ademhalingsproblemen. Ten slotte werd ik na ongeveer een minuut bevrijd en wankelde ik weg, op zoek naar een stevige borrel.’

Charmeoffensief

Druk met hun plek in de geschiedschrijving reserveren beide leiders in ruste ook vast een plek in de buurt van andere historische persoonlijkheden. Bush spiegelt zich al in zijn inleiding aan Ulysses S. Grant. Zowel Bush als Grant figureren regelmatig in lijstjes van de slechtste presidenten aller tijden. Maar Grant schreef ook memoires die met die van Harry Truman bekend staan als de beste in hun soort. De negentiende-eeuwer was bovendien dé legeraanvoerder tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog en vormt daarmee aantrekkelijk vergelijkingsmateriaal voor de opperbevelhebber tijdens de eerste jaren van de war on terrorism.

Bush junior heeft sowieso een voorkeur voor vechtjassen. Toen hij als kersverse president The Oval Office opnieuw mocht inrichten, kwam daar tussen de Texaanse landschappen een portret van Abraham Lincoln te hangen. Van die president werd ook een buste in de werkkamer geplaatst naast bustes van Dwight Eisenhower (net als Grant een generaal die het tot president schopte) en Winston Churchill. Het laatstgenoemde beeld kreeg Bush te leen van de Britse regering, nadat hij tegenover Blair de moed, de principes en de humor van de oorlogspremier van het Verenigd Koninkrijk had geprezen.

Blair gebruikt zijn memoires ook voor het rehabiliteren van voorgangers. Neville Chamberlain behoort tot degenen die werden afgeserveerd door de geschiedenis. Het oordeel over hem is te hardvochtig, vindt Blair. Volgens hem wordt Chamberlain ten onrechte versleten voor een onnozele sukkel die zich in de luren liet leggen. Hij handelde uit goede bedoelingen, en wilde een nieuwe wereldoorlog voorkomen. ‘Zijn fout was dat hij de fundamentele vraag niet zag. En dat is het moeilijke van leiderschap: je moet allereerst die fundamentele vraag kunnen benoemen.’

Cruciale beslissingen lijkt nu al een geslaagd charmeoffensief. Zoals Richard ‘I am not a crook’ Nixon in latere jaren deels gerehabiliteerd werd, zo lijken de kritieken na

[p. 35]

aanleiding van Bush' autobiografie ook wat milder dan de geluiden die doorgaans over de drieënveertigste president van de Verenigde Staten te horen zijn.

Voor een eindoordeel over de twee leiders is het echter nog te vroeg. Als dat te zijner tijd geveld wordt, is het de vraag of Blairs Memoires en de Cruciale beslissingen van Bush een grote rol zullen spelen als bewijsmateriaal. Daarvoor scheren beide heren in hun boeken net iets te vaak langs de kern van de belangrijke dossiers.

Tony Blair, Memoires. Vertaling door Bep Fontijn et al. (Amsterdam, De Bezige Bij 2010)

George W. Bush, Cruciale beslissingen. Vertaling uit het Engels door Miebeth van Horn et al. (Amsterdam, Balans 2010)