Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 5]

Een biografie heeft een houdbaarheidsdatum
Het derde boek over Willem de Mérode
Hans Werkman

Drieëntwintig jaar geleden verscheen de Achterberg-biografie van Wim Hazeu. Is het daarom niet hoog tijd voor een nieuw boek over de dichter? Een biografie, betoogt Hans Werkman, die dit voorjaar een derde versie van zijn biografie van Willem de Mérode publiceert, is per definitie nooit af. Als er na twintig of dertig jaar geen nieuwe biograaf op hetzelfde onderwerp afkomt, zou de eerste biograaf moeten overwegen zijn of haar boek te reviseren.

De meeste Nederlandstalige biografieën worden, als ze eenmaal gepubliceerd zijn, niet herschreven. Maar wat is het spijtig dat bijvoorbeeld Wim Hazeu geen aanstalten maakt voor een gereviseerde Achterberg-biografie. In de herdrukken staan alleen enkele bladzijden errata en aanvullingen, terwijl zich inmiddels een berg aan respons, nieuw materiaal en nieuwe inzichten van anderen heeft opgehoopt. Een herdruk is daardoor al bij verschijnen verouderd. Nu er nog geen nieuwe Achterberg-biograaf opdoemt, moet Hazeu na drieëntwintig jaar toch voldoende kritische distantie tot zijn eigen boek hebben ontwikkeld om het te kunnen herschrijven.

In ons taalgebied krijgt slechts een beperkt aantal schrijversbiografieën een herkansing onder de nieuwe pen van een andere biograaf. Vóór de Slauerhoff-biografie van Hazeu (1995) was er die van C.J. Kelk, maar dat was een te haastig geschreven en te oppervlakkig boek. Hazeu heeft het helemaal opnieuw aangepakt. Michel van der Plas wordt wat Bomans betreft opgevolgd door Gé Vaartjes. De wetenschappelijke biografie van Guido Gezelle door Piet Couttenier is jarenlang tegengehouden doordat Van der Plas de markt vulde met zijn verhalende biografie. Maar dat is nu twintig jaar geleden en het wordt tijd dat Couttenier uit zijn schulp kruipt.

Ik heb geen opvolger en houd het dus in eigen hand. Mijn eerste biografie, Het leven van Willem de Mérode (1971), raakte vol margeaantekeningen en ingeplakte notitiebriefjes. Ik herzag meningen, ik voegde nieuw ontdekte dingen toe en zo ontstond De wereld van Willem de Mérode (1983). Het boek kreeg de Henriëtte de Beaufortprijs 1986; in het juryrapport werd de zelfstandige status van een revisie nadrukkelijk erkend.

[p. 6]

In maart 2011 verschijnt, achtentwintig jaar na nummer twee, de derde biografie, opnieuw een grondige herschrijving. De belangstelling voor De Mérodes poëzie en biografie leeft nog steeds.

Een nieuw boek

De nieuwe biografie heet Bitterzoete overvloed. De wereld van Willem de Mérode. In de hoofdtitel heb ik met een citaat van De Mérode (pseudoniem van Willem Keuning, 1887-1939) zijn paradoxen samengevat: zijn knapenliefde en de onmogelijke mogelijkheid deze liefde, in poëzie en leven, te verzoenen met zijn christelijk geloof. Het boek telt nu ruim 400 bladzijden, vijftig procent meer dan het vorige. Het is nu meer gestructureerd. In zevenenveertig korte hoofdstukken heb ik De Mérodes leven overzichtelijker gemaakt. Aan de hand van nieuw materiaal dat in 1983 nog niet beschikbaar was, kreeg ik een beter begrip van zijn leven. Maar ook op basis van het oude materiaal ontstonden er nieuwe inzichten.

Wat veranderde er zoal? Ik geef een onvolledige lijst en ik stimuleer daarmee, naar ik hoop, collega's om hun ooit geschreven boek ook eens zo te lijf te gaan.

*	Door de Nederlandse vertaling van August von Platens dagboeken (1990) ontdekte ik dat Von Platen een veel centralere rol in De Mérodes poëzie speelde dan ik eerder dacht. Von Platen, met diens ideaal van begeerteloze homoliefde, was De Mérodes rolmodel en stimuleerde hem in sonnetvorm te schrijven. In De Mérodes teksten over zijn reizen naar Italië kon ik nu ook Von Platen als reisleider herkennen.
*	De brieven van Jan Rispens aan De Mérode krijgen nu meer aandacht, omdat bij herlezing hun gezamenlijke reacties op Geerten Gossaert me opvielen.
*	Er zijn meer gesprekken met en brieven van oud-leerlingen van ‘meester Keuning’ verwerkt, omdat ik inmiddels had ingezien dat hij zijn onderwijzerschap niet alleen als een last, maar ook als geluk moet hebben beleefd.
*	Willem Keunings kerkelijke geloofsbelijdenis in 1913 had ik altijd gezien als een bewijs van geloofsgroei, maar daar zet ik nu een vraagteken bij. Ik vergelijk voor het eerst deze belijdenis met de aard van de poëzie die hij in hetzelfde jaar schreef.
*	Doordat ik opnieuw het materiaal doornam, werd de gang van zaken voor en na Keunings arrestatie in 1924 helderder, ook voor mijzelf.
*	Keunings zelfacceptatie als pedofiel komt nu beter uit de verf. Die blijkt uit zijn poëzie en soms uit de opdrachten aan jonge vrienden, maar ook uit de levenslange vriendschappen die hij maakte via de homobeweging van Jacob Schorer.
*	Dat De Mérodes jongenspoëzie spiritueel van karakter is, heb ik aangetoond in mijn essaybundel De Mérode en de jongens (1991). De conclusies heb ik in Bitterzoete overvloed ingebracht.
*	Ik kon voor mijn derde versie een interview met Guus Koelman gebruiken (die ik in mijn vorige boek nog een schuilnaam gaf) over De Mérodes visie op zijn pedo/homoseksualiteit.
*	Ik ontdekte dat De Mérode van zijn ‘Italië-gedichten’ eigenlijk alleen de ‘christelijke’ publiceerde, en niet de ‘klassieke’. Dit maakt duidelijk dat hij, binnen de samenhang van aardse en hemelse liefde in zijn poëzie, de liefde voor God een sterker

[p. 7]

	accent ging geven.
*	De Mérodes brieven aan P.J. Meertens waren nu voor het eerst geheel beschikbaar, evenals de dagboeken van Meertens. Daardoor kon ik hun omgang met elkaar beter reconstrueren.
*	In mijn vorige boek beschouwde ik De Mérodes ridderorde (1936) nog als eerherstel. Deze visie moest ik op basis van nieuw materiaal geheel herzien: het lintje was een dramatische, Haagse vergissing.
*	Ik heb nu veel meer gegevens verwerkt over de ontvangst van De Mérodes werk in de pers.
*	Op internet kon ik nagaan hoe De Mérodes bibliotheek in elkaar zat: veel mystieke literatuur, veel Chinese en Japanse literatuur, weinig over homoseksualiteit.
*	Ik weet nu zeker dat Boudewijn Büch me voor de gek hield toen hij mij in 1979 schreef dat hij ‘talrijke prachtige voltooide en onvoltooide jongensliederen van ons beider held’ bezat.
*	In 1983 wist ik niet of ik wel de hele collectie-De Mérode in het familiearchief-Keuning ter inzage had gekregen. Nu weet ik dat wel.

De scherven en de vaas

Zoals in iedere biografie blijven er vragen open. De biograaf staan voor de reconstructie van de vaas alleen de teruggevonden scherven ter beschikking. Grote scherven die ik mis zijn de dagboeken van Willem Keuning - maar die zullen in 1924 bij zijn arrestatie wel verloren zijn gegaan - en de enkele honderden brieven van De Mérode aan Bert Bakker die hopelijk nog eens ergens opduiken.

Er is meer dan genoeg aan aanvullend materiaal en nieuwe inzichten om De Mérodes biografie nu voor de derde keer uit te geven als weer een nieuw boek. Is zijn werk het waard? Ik citeer uit het voorwoord van Willem Jan Otten in de recente bloemlezing De gedroomde zoon die Otten en ik maakten: ‘Hij is, meer dan zeventig jaar na zijn dood, iemand om van te houden. Geen nieuwlichter, ook in zijn tijd niet. Wel een kind van zijn tijd, het slachtoffer, in zekere zin, daarvan - en toch: een springlevende, volstrekt authentieke dichter.’

Een biografie heeft een houdbaarheidsdatum, schrijft Hans Renders, want ‘we stellen steeds weer andere vragen aan het verleden’. Dat is waar. In mijn geval had ik tussen mijn eerste en mijn derde biografie van De Mérode veertig jaar de tijd om mijzelf deze vragen te stellen. Maar ik beloof dat ik het niet nog eens zal doen. Ook een biograaf heeft een houdbaarheidsdatum.

Literatuur

Willem de Mérode, De gedroomde zoon. 100 gedichten. Verzameld en ingeleid door Willem Jan Otten en Hans Werkman (Soesterberg, Aspekt 2010)

Hans Renders, ‘De biograaf tussen context en actualiteit’, in Wouter Beekers (red.), Christelijk-sociaal in de jaren zestig (Amsterdam, vu 2010) 9-10

Hans Werkman, Bitterzoete overvloed. De wereld van Willem de Mérode (Soesterberg, Aspekt 2011)