Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 78]

Biopic
Hildegards achilleshiel
Een middeleeuws kostuumdrama
Eva Gerrits

Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen kon putten uit een rijke, tot de verbeelding sprekende bron: het leven van een machtig, vrouwelijk, middeleeuws icoon. Het werd een gekostumeerd drama, gelardeerd met historische feiten en hier en daar een schokkend beeld.

Hildegard von Bingen (1098-1179), telg uit een adellijk geslacht, werd op jonge leeftijd door haar familie overgedragen aan een benedictijnse orde. Ze werd abdis en stichtte zelf twee kloosters; ze was een door de Kerk erkende zieneres die haar visioenen op schrift stelde; ze componeerde een van de meest uitgebreide en opmerkelijke overgeleverde muziekrepertoires uit de middeleeuwen dat ook nu nog velen inspireert en op YouTube in talloze versies is te beluisteren. Ze schreef beroemd geworden medische en plantkundige werken waarbij het evenwicht tussen mens en natuur centraal staat. Daarin besteedde ze ook aandacht aan seksuele relaties, en haar beschrijving van het vrouwelijk orgasme is veelgeciteerd:

Als een vrouw de liefde bedrijft met een man, voelt ze de hitte tot in haar brein, dat een zinnelijk genot met zich meebrengt en de smaak van dat genot tijdens de daad overbrengt en de lozing van het zaad van de man uitlokt. En als het zaad op zijn plaats is gevallen trekt die intense hitte die van haar brein uitgaat, het zaad naar zich toe en houdt het vast, en algauw trekken de vrouwelijke seksuele organen zich samen, en alle delen die zich bereidwillig openen tijdens de menstruatie sluiten zich nu, op dezelfde manier waarop een sterke man iets in zijn vuist kan klemmen.

Een moderne middeleeuwse alleskunner dus, die op hoog niveau contacten onderhield, met mensen als Bernardus van Clairvaux en keizer Frederik Barbarossa. De Duitse regisseuse Margarethe von Trotta, bekend van films als Die verlorene Ehre der Katarina Blum; Rosenstrasse en Die Geduld der Rosa Luxemburg, nam de verfilming van

[p. 79]

het leven van deze femina universalis avant la lettre ter hand. En maakte er een gekostumeerd drama van.

Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen opent met een scène op de laatste dag vóór het einde van het eerste millennium. Het einde der tijden wordt verwacht, religiositeit viert hoogtij en men verliest zich in zelfkastijding en gebed. Je moet ze altijd meteen bij de kladden grijpen, die bioscoopbezoekers, en de openingsscène doet zijn werk: in een met kaarsen verlicht stenen gewelf klinkt het: ‘Tchhh... tchhh’. Met regelmatige slagen bewerken mensen hun ontblote en gestriemde bovenlijf met de karwats. Dat fascineert: wij kennen het alleen van horen zeggen en nu zien we hoe dat gaat. Het zal de reden zijn dat het beeld van het gekastijde lichaam in vele vormen in de film terugkeert: de kleine Hildegard kan 's nachts niet slapen en hoort een vreemd geluid. Het is Jutta von Sponnheim, de abdis, die in een geïsoleerd vertrekje haar lichaam straft, tchhh.. tchhh. We kennen het ritueel nu en in vergelijking met de openingsscène is het effect al minder. Als Von Sponnheim overlijdt en het lichaam door de volwassen

Barbara Sukowa als Hildegard von Bingen

Hildegard en haar kloosterzusje wordt gewassen, blijkt dat Von Sponnheim tijdens haar leven een cilice om haar middel droeg, een metalen boetegordel met naar binnen gekeerde haakjes. Het vlees van de overledene ziet er inmiddels uit als een pizza. Ringetje voor ringetje verwijdert Hildegard het metalen ding, wat een nat geluid veroorzaakt. Dit klinkt net zo goor als het eruitziet. Hildegard is dan ook ontzet en later in de film, als ze zich heeft ontpopt als natuurgenezeres, houdt zij haar ‘nonnen-coassistentes’ voor dat barmhartigheid en muziek meer doen voor het helende lichaam dan menselijke offers en gebed.

Uiterlijk

Naast de weergave van wonden is in de film ook veel zorg besteed aan het uiterlijk van de personages, met wisselend resultaat. Hildegard, gespeeld door Barbara Sukowa, ziet eruit als een majestueuze leider met haar verbeten oogopslag en make-uploze gezicht, dat mooi contrasteert met het harde wit en het sombere blauw van het habijt. De andere nonnen vallen bij haar een beetje in het niet, behalve de nog jonge kloosteraanwinsten, onder wie een makkelijk te verleiden meisje en Richardis, een telg uit een vooraanstaande familie, bij wie de lenzen, die haar ogen nog blauwer moeten maken, duidelijk te zien zijn. Nadat het eerste meisje in een scène zwoele blikken uitwisselt met een monnik - het is een gemengde kloostergemeenschap - biecht ze op dat ze zwanger is. De betrokken monnik wordt door de abt buiten schot gehouden en het meisje (als ‘dochter van Eva’ natuurlijk schuldig) moet vertrekken. Hildegard neemt haar maatregelen: tegen

[p. 80]

de wil van de abt neemt ze de nonnen onder haar hoede en laat een nieuw klooster bouwen, weg van de mannen. Compleet met adellijke escort, karren, paarden en kostuums wordt de uittocht uit het oude klooster in beeld gebracht. Daarbij zien de acteurs, met een adellijk bedoelde blik onder hun middeleeuwse hoedjes, eruit als moderne mensen die zojuist voor een scène zijn aangekleed; je zou haast willen dat ze voor de authenticiteit eerst verplicht een week met hun kostuum in het bos hadden moeten verkeren.

Gewone mensen

Het conflict dat Hildegard in het echt ook had met de abt van het klooster van Disibodenberg, is in de film een machtsstrijd tussen de seksen, waarbij Hildegard in al haar waardigheid geen duimbreed wijkt en de abt wordt neergezet als een machtswellustig, rancuneus prelaatje.

Hildegards achilleshiel - zij is tenslotte ook maar een mens - wordt in de film verbeeld door Richardis, het mooie meisje met de blauwe ogen. Zij is helemaal weg van Hildegard, en andersom. Hun wederzijdse blijken van aanhankelijkheid en liefde blijven platonisch maar zijn intenser dan tussen de doorgaans ongenaakbare abdis en de andere nonnen. Als Richardis door haar familie wordt verzocht abdis te worden van een ander klooster, stort Hildegard in. Haar waardigheid gaat overboord en ze gooit zich zelfs smekend aan de voeten van haar oude vijand, de abt; natuurlijk zonder resultaat. Dat nonnen en monniken ondanks hun roeping gewone mensen zijn, wordt niet alleen verbeeld door de relatie tussen Hildegard en haar Richardis. De kus als onderdeel van formele begroetingen en bedankjes wordt in Vision nadrukkelijk en vaak in beeld gebracht en krijgt soms iets sensueels. Zoals de kus die Hildegard plant op de mond van haar mannelijke vertrouweling, de monnik Volmar, als hij te kennen geeft zich als secretaris bij haar aan te sluiten als zij uit Disibodenberg vertrekt.

Dan brengt de film sporadisch nog de gewoon-menselijke rivaliteit in beeld tussen Hildegard en haar kloosterzusje, dat, net als de oude abdis, Jutta heet. De film laat zien hoe de twee samen opgroeien en hoe deze Jutta met lede ogen moet toezien hoe Hildegard altijd verkozen wordt (bijvoorbeeld als oogappel van de oude abdis Jutta) en later zelf kiest (door Richardis voor te trekken). Jutta verwordt zo tot kritische noot bij Hildegards grootsheid.

De film laat en passant ook wel meer zien: een hoofdpijnaanval (Von Bingen werd haar hele leven geplaagd door ziektes); twijfel omtrent haar betrouwbaarheid (‘Komen die visioenen van God of van de duivel?’); de bouw van het nieuwe klooster terwijl de nonnen moeten kamperen in het bos, et cetera.

Al met al wordt de indruk gewekt dat veel historische feitjes uit Von Bingens leven in de film zijn gestopt (vreemd genoeg horen wij geen muziek van haar) omdat het een biopic is. En er moest drama in en heftige beelden, want het is een film. Wat van Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen beklijft is weinig; in ieder geval niet de essentie van een leven.

Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen (Duitsland, Frankrijk 2010). Regie en scenario: Margarethe von Trotta. Met: Barbara Sukowa, Heino Ferch, Hannah Herzsprung, Lena Stolze