Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 67]

Leven of muziek
Speculeren over de ontwikkeling in het werk van Robert Schumann
Emanuel Overbeeke

De biografie van Robert Schumann door John Worthen verscheen in 2007, werd herdrukt als paperback in het Schumannjaar 2010 en is voor zover bekend in Nederland niet eerder besproken. De vergelijking met Bas van Puttens nieuwste roman Nachtlied, gebaseerd op Schumanns leven, werpt licht op het genre van de muziekbiografie.

Het eerste wat opvalt aan Worthens boek is dat de auteur zich bijna volledig beperkt tot een weergave van Schumanns leven. Hoewel het een romantische gedachte is dat leven en werk met elkaar verweven zijn, en Schumann een typische romanticus was, slaagt Worthen erin het werk van de componist vrijwel buiten de biografie te houden. We lezen af en toe wat Schumann wanneer componeerde, maar over de muziek zelf komen we vrijwel niets te weten. Als Worthen hierover al iets loslaat, dan is het dat Schumann bijna altijd beschikte over voldoende creativiteit, werklust en discipline, totdat zijn ziekte hem het componeren bijna onmogelijk maakte. Ook de hedendaagse aandacht voor context past blijkbaar niet in Worthens idee van een ideale biografie.

Worthen breekt daarnaast bewust met bijna alle opvattingen die over zijn held de ronde doen. Robert Schumann (1810-1856) begon zijn carrière in Leipzig in de jaren dertig van de negentiende eeuw als componist van voor zijn tijd uiterst revolutionaire pianowerken en als schrijver van artikelen vóór vernieuwende muziek en tegen brave burgermannetjes. In 1840 kon hij na veel moeite en tegenwerking eindelijk trouwen met zijn jeugdliefde, de pianiste Clara Wieck, waarna zijn stijl langzaam aan minder nadrukkelijk vernieuwend werd. Wat maatschappelijke kwesties betreft bleef hij echter, getuige zijn gedrag bij de revolutie van 1848, uiterst progressief. In 1854 deed hij een poging tot zelfmoord, waarna hij zijn laatste twee levensjaren doorbracht in een gesticht.

Schumannologen als Worthen beschouwen veel aspecten van Schumanns werk

[p. 68]

en leven als een voorbode van zijn latere zelfmoordpoging: de gewaagdheid van zijn vroege pianostukken, zijn soms problematische huwelijk en de relatie sinds 1853 met de jonge Brahms, die Schumanns huwelijk zou hebben veranderd in een driehoeksverhouding. Volgens Worthen echter was de oorzaak van de waanzin de syfilis die de jonge, vrouwengekke Schumann aan het begin van de jaren dertig opliep. Ook Schumanns lichamelijke ongemakken die met de jaren alleen maar groter werden, voert Worthen hierop terug, en zelfs de verandering van Schumanns moeilijke karakter.

Hoe ziek Schumann ook was, hij bleef zijn leven afstemmen op zijn kunst. Daarom kon hij accepteren dat zijn vrouw als gevierd pianiste bijna permanent meer in de schijnwerpers stond dan hijzelf. Zoals toen hij en zijn vrouw in 1853 Nederland aandeden, zij zijn Pianoconcert speelde en

Robert en Clara Schumann, 1850

hij zijn Derde symfonie dirigeerde, en een lid van het koninklijk huis aan Schumann vroeg: ‘Bent u ook muzikaal?’

Dergelijke anekdotes zijn in Worthens biografie bijzaak. Het boek lijkt ondanks de vele andere biografische aspecten het meest op een uitgebreid ziekteverslag.

Zielenroerselen

Een vergelijking van Worthens biografie met Nachtlied, de jongste roman van Bas van Putten, toont meer dan de voorspelbare overeenkomsten en verschillen. De romancier mag ongestraft spelen met de feiten en doet dat dan ook van harte. De context is herkenbaar, maar diverse personages dragen de namen van andere personen. Zo heeft Clara niet alleen een ander voornaam gekregen (Agnes), maar heeft Van Putten haar ook de achternaam gegeven van een destijds beroemd muziekcriticus, Johann Rochlitz (1769-1842). Toch liggen de overeenkomsten met Worthens biografie in deze roman voor het oprapen: het verhaal is chronologisch opgezet, context en een analyse van de muziek ontbreken, ook al bezondigt de romancier zich hier minder aan dan de biograaf. Net als Worthen spreidt ook Van Putten een schaamteloos psychologische benadering van zijn onderwerp ten toon. Hoewel Schumanns syfilis anders dan in de biografie in de roman geen rol speelt, gaan beide boeken diep op de zielenroerselen van hun onderwerp in. Bij Worthen monden die af en toe uit in een muziekstuk, maar Van Putten concentreert zich vooral op Schumanns gedrag ten opzichte van andere mensen.

De vergelijking tussen de roman en de biografie brengt meer verschillen aan het licht.

[p. 69]

Zo liepen veranderingen in het leven van Schumann niet parallel met veranderingen in zijn werk. Een jaar voor zijn huwelijk, toen hij nog moest vechten voor de toestemming van Wiecks vader, componeerde hij liederen waarin hij zijn revolutionaire temperament tot uitdrukking bracht. Waar Van Putten in zijn roman ongestraft over de oorzaken kan speculeren, toont Worthen zich voorzichtiger. Geen van beide schrijvers geeft echter een overtuigend antwoord op de vraag waarom Schumanns werk van karakter veranderde, en het is de vraag of dat antwoord gegeven kan worden, zij het in een biografie, zij het in een roman. Gelukkig is er altijd nog de muziek zelf.

Bas van Putten, Nachtlied (Amsterdam, De Arbeiderspers 2009)

John Worthen, Robert Schumann, Life and Death of a Musician (New Haven, Yale University Press 2007)