Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 63]

Thuis in verhalen, ontheemd in de wereld
De jeugdherinneringen van Edward Said
Paul van der Steen

Kort voor zijn dood zette de Palestijns-Amerikaanse Edward Said (1935-2003), literatuurwetenschapper en schrijver van het controversiële Oriëntalisme, zijn jeugdherinneringen op papier. ‘Ontheemd’ is een treffende titel voor zijn relaas.

Door alle problemen waarvoor de geschiedenis van het Midden-Oosten de wereld elke dag stelt, dreigt wel eens vergeten te worden dat die problematische historie ook zijn weerslag heeft op individuele levens. Edward Said doet in Ontheemd, de autobiografie van zijn jonge jaren, een poging om zijn gevoelens onder woorden te brengen:

Ikzelf ervoer een bepaalde gespletenheid ten opzichte van Palestina, waar ik onder leed en die ik nooit helemaal heb weten op te lossen of te begrijpen tot vrij kort geleden, toen ik besloot het niet meer te proberen. Ook nu vindt deze onverzoenlijke dichotomie in mijn gevoelens ten opzichte van Palestina, het verwarrende, wringende, scheurende, droevige verlies, haar weerslag in zoveel ontregelde levens waaronder het mijne, en de status van het land als bewonderenswaardige plaats van hen (maar nadrukkelijk niet van ons). Voor mij is dit bijzonder pijnlijk en het geeft me een gevoel van een ontmoedigende eenzaamheid, van onbeschermd zijn, kwetsbaar voor aanvallen van kleine dingen die groot lijken en waartegen ik geen verdediging heb.

Gespletenheid is het trefwoord van Saids jeugd. Hij had het geluk in een welgesteld gezin te worden geboren. De geschiedenis was echter onbarmhartiger met zijn familie en hem. Als ontheemde Palestijnen hoorden ze eigenlijk nergens bij. Christenen in een grotendeels islamitische samenleving, met één been in Cairo en het andere in Jeruzalem, en ook een beetje thuis in Libanon. Maar ze waren ook ‘surrogaat-Europeanen in weerwil van hun Egyptische en Arabische omgeving’. De meeste Saids waren zich er nauwelijks van bewust. Behalve Edward. Alleen zijn naam al: Edward Said, Engels van voren, Arabisch van achteren.

[p. 64]

Een jarenlang verblijf op buitenlandse scholen in Cairo maakte het er niet beter op. Said was dikwijls het buitenbeentje: eenling tussen in zijn ogen archetypische, rechtstreeks uit Hollywoodfilms weggelopen westerse kinderen. Zij in hippe streepjestruien en -shirts, hij als keurig aangeklede knaap in gesteven broek en overhemd. Eenmaal studerend in de Verenigde Staten wist Said zich te onttrekken aan de regie van thuis, maar schoot hij misschien door richting het andere uiterste:

Toen ik in Amerika begon, besloot ik mijn leven te leiden als ware ik een simpele, doorzichtige ziel en het niet te hebben over mijn familie of mijn afkomst, behalve als het strikt noodzakelijk was, en dan nog zo spaarzaam mogelijk. Met andere woorden: ik probeerde zoveel ik kon te zijn als anderen, zo anoniem mogelijk. De scheiding tussen ‘Edward’ (of, zoals spoedig, ‘Said’), de persoon zoals ik me naar buiten toe voordeed, en mijn innerlijke ‘zelf’ met zijn wilde, onverantwoordelijke fantasieën en heftige metamorfoses, was zeer scherp.

Zijn diffuse achtergrond maakte Said volgens liefhebbers van zijn werk bij uitstek geschikt voor zijn rol als wetenschapper: de eeuwige buitenstaander had het scherp observeren tot zijn tweede natuur gemaakt. Maar de Said-haters vinden juist dat hij te weinig afstand bewaarde en dat hij gedreven door zijn persoonlijke ervaringen een kruistocht voerde.

Nog altijd verdeelt Said, vooral vanwege zijn bekendste boek Oriëntalisme, de wereld in twee kampen. Na zijn overlijden in 2003 werd hij door zijn felste critici neergezet als de ‘luchtfietser van het Midden-Oosten’ en de ‘ideoloog van de moslimwoede’. Recent probeerden Hafid Bouazza en Afshin Ellian zijn reputatie te ondermijnen. Bouazza noemde Said ‘een gemankeerde politicoloog’ en zijn beroemdste boek ‘een galspuw van een gedesillusioneerde man - gedesillusioneerd door de Zesdaagse Oorlog en door een geloof in de grootheid van een Arabische wereld die een fata morgana bleek te zijn’. Ellian bestreed - mede op basis van een ook niet onomstreden studie van Ibn Warraq - dat Oriëntalisme een feitelijke fundering mist. Wat overblijft is volgens hem de toon. Die duidt hij in navolging van een golf van Said-kritiek na 11 september 2001 aan als ‘intellectual terrorism’.

Edward Said en zijn zusje Rosy in traditioneel Palestijns kostuum. Jeruzalem, 1941

[p. 65]

Het hoort allemaal bij de polemiek van deze tijd. De kern van Saids boek blijft overeind: het Westen creëerde een onrealistisch en romantisch beeld van het Oosten en op grond van die fantasie schiep het in de hoogtijdagen van het imperialisme een werkelijkheid, die tot de dag van vandaag een verwoestend effect heeft. Daarnaast is kritiek mogelijk: dat Said soms wel erg scherp uithaalde en een wel erg zwart-wit dader-slachtofferschema op de realiteit projecteerde.

Moederbinding

Edward Said stelde zijn jeugdherinneringen (originele titel: Out of place) te boek nadat bij hem leukemie was vastgesteld. Door dit doodvonnis op termijn voelde hij de behoefte ‘om de enorme afstand in plaats en tijd te overbruggen tussen mijn huidige leven en dat van toen’.

Dat gevoel van urgentie is terug te vinden in Ontheemd. Het komt de structuur van het boek niet ten goede. De memoires lezen een beetje als Oriëntalisme, waar scherpte en slordigheid elkaar afwisselen. Maar Saids verteldrang komt de spontaniteit wel ten goede. Zijn portret van zijn omgeving en zichzelf is een intrigerende mix van liefde en onbarmhartige eerlijkheid. Zo oordeelt de schrijver hard over zijn ouders zonder hen helemaal af te branden.

Vader Said deed goede zaken met een handel in kantoorbenodigdheden. Toen zijn zoon voor zijn studie naar de Verenigde Staten vertrok, was Said senior de grootste leverancier op dit gebied in het hele Midden-Oosten. ‘Over dit behoorlijk grote en immer expanderende domein heerste mijn vader als een absoluut vorst’, schrijft Said, ‘een soort dickensiaanse vaderfiguur die in verschrikkelijke toorn kon ontsteken, maar die ook welwillend en innemend kon zijn’. Thuis en buitenshuis ontbrak het vrouw en kinderen aan niets, maar vaders wil was wet. Edward mocht dat bij tijd en wijle aan den lijve ondervinden. Zijn vader was echter ook degene die hem aanmoedigde zijn eigen pad te volgen. Grootmoedig accepteerde hij dat zijn zoon afdreef van zijn oorspronkelijke bestemming: die van opvolger in het familiebedrijf.

Moeder Said was zachter. Ze schroomde niet streng te zijn, maar verwende haar jongen ook. Bovendien deelden moeder en zoon een grote belangstelling voor muziek. De gevoelens van tederheid en geborgenheid, die hij bij haar vond, zorgden bij Said voor een diep gevoelde en - zo vond hij zelf - een wat ongezonde moederbinding, die later zijn verhoudingen met andere vrouwen in de weg zat.

Moeder Said bleef altijd zijn referentiepunt: ‘Het gevoel dat mijn moeder het begin en het einde was, haar liefdevolle aanwezigheid en, zo stelde ik me voor, haar oneindige gave om me te koesteren, was vele jaren ongemerkt de onderliggende tekst van mijn leven. In een tijd dat ikzelf een radicale verandering onderging - intellectueel, emotioneel, politiek - voelde ik dat ik de geïdealiseerde persoon van mijn moeder was. Haar stem, haar moederlijke liefde en aandacht die me omhulden, dat was waar ik werkelijk van op aan kon.’

Occidentalisten in de Oriënt

Verhalen boden de jonge Said een ander vluchtoord. Hij was al jong dol op boeken, films en opera's. Tegen dat escapisme werd

[p. 66]

door anderen vreemd aangekeken. Said laat echter zien dat die net zo goed in een droomwereld leefden. Zijn familie verkeerde in de mondaine kringen van Cairo, een wereld die tot uitsterven gedoemd was: visites, bridgepartijen, diners, conversaties in Frans en Engels, alles gemakkelijk gemaakt door een trits bedienden. Zoals Edward op zijn scholen leerde over alles behalve de geschiedenis tussen farao's en koning Faroek, zo leefden zijn ouders in Egypte zonder deel te nemen aan het echte Egypte, als occidentalisten in de Oriënt.

Het ontwaken uit die droom volgde toen de vrije officieren onder leiding van Nasser begin jaren vijftig de macht grepen. Bij die gewelddadige omwenteling vormden de bedrijven van de familie Said een prominent doelwit. Edward studeerde al in Amerika en bleef lang in het ongewisse over het precieze verloop van de gebeurtenissen.

Ook Saids besef van de Palestijnse zaak kwam schoksgewijs. Moeder zweeg erover. Aan zijn vader vroeg hij het niet. Een keer uitte die het gezamenlijke verdriet. ‘Ze hebben alles verloren’, zei hij over een neef en zijn familie, en voegde daar na een korte stilte aan toe: ‘En wij ook.’ Toen Edward duidelijk niet begreep wat zijn vader bedoelde, zei die: ‘Palestina.’

Aan Oriëntalisme kleeft het bezwaar van een te grote stelligheid. Het mooie van Ontheemd is dat Said weliswaar met de kennis van nu schrijft, maar de lezer toch steeds deelgenoot maakt van de verwarring van het moment.

Edward W. Said, Ontheemd. Een jeugd in het Midden-Oosten. Vertaling uit het Engels door Maarten van der Werf (Amsterdam/Antwerpen, De Arbeiderspers 2009)

Edward W. Said, Oriëntalisten. Vertaling uit het Engels door Wiecher Hulst en Sjoerd de Jong (Amsterdam/Antwerpen, Mets & Schilt/Standaard uitgeverij 2005)