Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 60]

Een Haagse Mozes
De opgang van Geert Wilders
Sebastien Valkenberg

In Geert Wilders. De tovenaarsleerling gaat Meindert Fennema in op de politieke ontwikkeling van Geert Wilders. Daarbij schuwt hij niet het gebruik van fantasie en giswerk, wat enerzijds vragen oproept over zijn manier van werken, en anderzijds tot een spannend verhaal heeft geleid.

‘Een ogenblik sloot hij zijn ogen en voelde hij zich als Mozes, die met zijn eigen tienpuntenplan de woestijn was ingestuurd.’ Geert Wilders is op dat moment net uit de vvd gezet door Jozias van Aartsen en Gerrit Zalm. Reden: het hardnekkige vasthouden aan zijn tienpuntenplan met daarin onder meer de eis dat Turkije nooit lid mag worden van de eu. Na de breuk krijgt Wilders nog een hand van Van Aartsen en Zalm, waarna hij alleen achterblijft. Zo kan hij zich voorbereiden op de verzamelde pers die buiten op hem wacht.

De vergelijking met Mozes laat zien hoe Meindert Fennema, hoogleraar Politieke theorie van etnische verhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam, te werk is gegaan in Geert Wilders. De tovenaarsleerling. De vergelijking vat mooi samen wat er goed is aan de politieke biografie van ‘de bekendste Nederlander buiten Nederland’ én wat er minder geslaagd aan is.

Eerst de pluspunten. Meestal bestaat er een flinke afstand in de tijd tussen biografen en hun onderwerpen. Die distantie ontbreekt in het boek over Wilders, die immers nog politiek actief is en de Haagse agenda voorlopig zal domineren. Daarmee draagt de biografie van Fennema noodzakelijkerwijs een tijdelijk karakter. Ambtshalve moet Fennema in staat worden geacht een politieke biografie te schrijven, waarin hij de loopbaan van zijn hoofdpersoon in samenhang met diens ideeën beschrijft en verklaart. Desondanks is het een verdienste dat er iemand is geweest die alles heeft gelezen wat er de afgelopen jaren is geschreven over Wilders - en dat is heel veel - en dit tot een geheel heeft weten te smeden. Er bestaat nu een overzichtswerk over de stormachtige carrière van Wilders, de ontwikkeling van diens opvattingen en een receptiegeschiedenis daarvan.

[p. 61]

Eng gedachtegoed

Fennema's verhaal begint in de zomer van 1990, toen Wilders solliciteerde bij de vvd-fractie. Hij werd aangenomen als beleidsmedewerker van Robin Linschoten, maar Frits Bolkestein werd zijn mentor. De toenmalige partijleider was de tovenaar en Wilders de tovenaarsleerling waarnaar de ondertitel van de biografie verwijst. Veel van Wilders' huidige ideeën waren ten minste in de kiem al aanwezig. Hij bekritiseerde het misbruik van de sociale zekerheid, waarmee hij eerder als wettechnisch medewerker van de Sociale Verzekeringsraad in aanraking was gekomen, en het al te ruimharig toekennen van subsidies en uitkeringen. Doordat hij enige tijd in Israël had gewoond, was hij al vroeg op de hoogte van het antisemitisme in het Midden-Oosten. Toen hij daarover zijn verontrusting uitsprak, vond hij een gewillig oor bij Bolkestein, die kanttekeningen plaatste bij de multiculturele samenleving in het algemeen en de rol van de islam in het bijzonder. Na diens vertrek naar Europa schoof de vvd, onder leiding van Hans Dijkstal en Jozias van Aartsen, op naar het midden, terwijl Wilders juist de andere kant van het politieke spectrum opzocht. Waar deze verwijdering op uitliep is bekend.

Fennema beschrijft niet alleen, maar voorziet de gebeurtenissen ook van een duiding. Meer aandacht krijgt het proces tegen Wilders. Maakt Wilders gebruik van het recht zijn mening te uiten of zet hij aan tot haat en maakt hij zich schuldig aan discriminatie en racisme? Dit vraagstuk werkt Fennema uit aan de hand van de artikelen 137c en 137d, die ooit waren bedoeld om bevolkingsgroepen te beschermen tegen opzettelijke belediging. In de praktijk hebben ze als effect dat het begrip ‘ras’ steeds verder is opgerekt. Ooit werd Hans Janmaat, leider van de Centrumdemocraten, op grond van deze wetsartikelen veroordeeld. Zijn kritiek op de multiculturele samenleving was weliswaar geen racisme in letterlijke zin, gaf ook de toenmalige officier van justitie toe, maar moest toch zo worden opgevat om de maatschappij te beschermen tegen de ideeën van de Centrumdemocraten. Fennema: ‘Het ging de officier van justitie niet meer om het tegengaan van ongelijke behandeling op grond van ras of afkomst, het ging haar om het tegengaan van een “eng gedachtegoed”.’

Fennema doet geen uitspraak over de vraag of Wilders moet worden vrijgesproken. Wel biedt hij de lezer achtergrondinformatie die ook instructief is als het proces tegen Wilders wordt voortgezet.

Gissen

Deze analyse doet wellicht vermoeden dat Fennema een technisch betoog heeft geschreven. Dit is echter geenszins het geval. Fennema weet de vaart erin te houden, waardoor het boek inderdaad leest als ‘een politieke thriller’, zoals de achterflap vermeldt. Maar aan deze kwalificatie dragen andere factoren bij, die zichtbaar worden aan de hand van de eerdergenoemde vergelijking. Het beeld van Wilders als Mozes is prachtig en niet gespeend van dramatiek. Maar de vraag is hoe Fennema weet hoe Wilders zich destijds voelde. Een ding is zeker: niet van de leider van de pvv zelf. ‘Ik heb tijdens het schrijven van dit boek bijna dagelijks met Wilders verkeerd en hoewel ik hem nooit ontmoet heb of gesproken, heb ik vaak het gevoel gehad dat ik zijn

[p. 62]

gedachten kon raden.’ Aangezien achter de Mozesvergelijking geen noot staat die verwijst naar een andersoortige bron als een brief of een dagboek, moet je veronderstellen dat Fennema ook hier naar de gedachten van Wilders heeft geraden. En dit is niet de enige keer dat hij dit doet. Biografen ontkomen niet aan interpretatie, maar het wordt riskant als zij gissen naar wat zich in de psyche van hun onderwerpen afspeelt.

Die vrijmoedigheid was echter wel weer wenselijk geweest in de korte epiloog van tweeënhalve pagina. Vanzelfsprekend kan Fennema niet voorspellen hoe het Wilders verder zal vergaan en wat de politieke invloed van de pvv zal zijn. Definitieve conclusies zijn illusoir. Maar ook op basis van de beperkte kennis is het mogelijk vooruit te blikken. Hoe verwacht Fennema bijvoorbeeld dat Wilders zich opstelt nu de pvv een partij is waarmee andere partijen rekening moeten houden? Is hij een politicus die vasthoudt aan zijn principes of is hij strategisch genoeg om water bij de wijn te doen als dat nodig is om daadwerkelijk invloed uit te oefenen? Nu blijft de epiloog beperkt tot een opmerking van Wilders over Job Cohen, die een weinig geslaagde verkiezingscampagne voerde: ‘Cohen denkt dat politiek een marathon is, maar het is judo.’ Hierop reageert Fennema in de allerlaatste zin van zijn biografie: ‘De vraag is nu of Wilders ook een marathon kan lopen.’ De lezer kan zelf ongeveer invullen wat Fennema hiermee bedoelt, maar had hij niet ten minste zelf een antwoord kunnen geven?

Fennema heeft dus in zijn biografie een paar steekjes laten vallen. Misschien had hij haast om zijn biografie te voltooien voordat de formatie was afgerond. Zo blijft ook de - overigens fraaie - ondertitel een belofte die niet wordt ingelost, want waarom Wilders de bijnaam ‘tovenaarsleerling’ verdient, blijft onduidelijk. Fennema legt evenmin uit waarom hij Bolkestein een tovenaar noemt. Toch is deze biografie het aanschaffen waard. Ze is informatief, biedt waardevolle achtergronden en is al met al a good read.

Meindert Fennema, Geert Wilders. De tovenaarsleerling (Amsterdam, Bert Bakker 2010)