Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 17]

De biograaf die niet ver genoeg ging
Ethische grenzen van de levensbeschrijving
Monica Soeting

Biografen ontkomen niet aan het stellen en beantwoorden van ethische vragen. Maar soms is het verschil tussen ethiek en moraal onduidelijk, en niet zelden zijn beide begrippen binnen het genre van de biografie ook nog verweven met opvattingen over wetenschap en wetenschappelijkheid. Hoe ver mag, kan en moet je als biograaf gaan bij het ontfutselen van geheimen?

Biografieën hebben grenzen. Die zijn praktisch van aard, maar ook ethisch. Ethisch mag niet, zoals vaak gebeurt, worden verward met moralistisch. Maar soms is het verschil tussen ethiek en moraal onduidelijk. Neem het adagium van Elsbeth Etty: doden hebben geen bescherming nodig. Biografen, stelt zij in ‘Doden hebben geen privacy’, een essay uit 2007, gepubliceerd in de bundel Privé in de politieke biografie, moeten door sleutelgaten kijken, onder bedden gaan liggen en achter deuren luisteren. Ze moeten bovendien ‘aandacht besteden aan roddels, zich inlaten met speculaties en ingaan op geruchten’, en ‘ophouden met het aandragen van excuses voor het verzwijgen van intieme levensfeiten en blijven zoeken naar manieren om die feiten op te sporen en op een verantwoorde, betrouwbare wijze hun onontbeerlijke plaats te geven in levensbeschrijvingen’. Hier gaat het om de moraal van de biograaf: die mag zich niet laten leiden door gebruikelijke omgangsvormen en -normen. Maar wat de gebiografeerde betreft - in Etty's geval politici - gaat het haar om descriptieve ethiek, dat wil zeggen, om het bestuderen van de moraal van de beschreven persoon. Want omdat politiek met macht en met moraal te maken heeft, zegt Etty, gaat een politieke biografie over een mens met macht en diens omgang met de moraal. Daarom is het belangrijk om op niet-moralistische wijze te zoeken naar verborgen karaktertrekken en naar gedrag in het privéleven, dat wel of juist niet strookt met de openbare uitspraken van de gebiografeerde politicus.

Het is Etty in haar essay niet alleen te doen om ethiek en moraal, maar ook om de wetenschappelijkheid van een biografie.

[p. 18]

Daarmee bedoelt ze dat in een levensbeschrijving elk feit verifieerbaar moet zijn. Een biograaf, zegt ze, moet controleerbare feiten in kaart brengen en, zo mogelijk, de discrepantie tussen openbare uitspraken en het persoonlijk leven vastleggen. Ook daarom is volgens haar in een biografie - dat wil zeggen, een wetenschappelijke biografie, zoals zij die definieert - niet alleen alles geoorloofd, maar is de biograaf zelfs verplicht de onderste steen boven te halen. Etty's oproep aan biografen zich te richten op roddels en achterklap lijkt haaks te staan op haar verlangen naar wetenschappelijkheid. Maar de vraag is wat er hier onder wetenschappelijkheid wordt verstaan en over de biografie als wetenschappelijk genre. En onder ethiek, natuurlijk.

De doden tot leven wekken

Etty's opvatting over de biografie staat lijnrecht tegenover die van biografen als Richard Holmes. Biografieën, zegt Holmes, lees je om de grenzen van nauwkeurigheid en historisch besef te begrijpen. Je leest ze om te leren hoe complex het begrip waarheid is. Maar het belangrijkste aspect van biografieën, zegt Holmes, is dat ze een oefening zijn in empathie. Ze dwingen je je in te leven in een andere plaats, een andere tijd en een ander bestaan. In de biografie gaat het volgens Holmes om het leven zelf, zoals het wordt beleefd voordat het geanalyseerd wordt. In de biografie gaat het, met andere woorden, om fenomenen. Daarom heeft de biografie alles te maken met literatuur, en niets met wetenschap. Er is niets op tegen om geheimen van de gebiografeerde te onthullen. Maar het ultieme doel is het niet: het is alleen zinvol voor zover dat ons laat zien hoe complex en ambigue het menselijk leven is. Daarnaast beschouwt Holmes het beschrijven van levens als een ethische plicht. ‘Biografen’, zegt hij, kunnen de doden tot leven wekken. De doden vragen erom te worden gehoord, herinnerd en begrepen’.

Anders dan Etty beschouwt Holmes de doden dus niet als loslopend wild voor de biograaf. Holmes landgenote Hermione Lee - biografe van onder andere Virginia Woolf en Edith Wharton - gaat een stapje verder. Ook voor haar is empathie een drijfveer, maar biografieën hebben voor haar een nog veel duidelijkere ethische functie. Biografieën lees je volgens Lee om twee redenen. De ene is: lijkt dit op mijn leven? En de andere is: hoe anders is dit dan mijn leven? Bij het lezen van een biografie, zegt ze, laat je je eigen leven nooit buiten beschouwing, maar ben je altijd op zoek naar overeenkomsten en verschillen. Een biografie heeft daarom niets te maken met wetenschappelijke waarden: ‘De biografie is op de een of andere manier te populair om een wetenschappelijk onderwerp te zijn. Biografen hangen tussen historici en romanschrijvers in.’ Die mening deelt Lee met Jan Romein, die bijna letterlijk hetzelfde zegt in zijn boek De biografie uit 1946.

Er zijn meer tegenstanders van het idee van biografie als wetenschap. Volgens de Duitse literatuurwetenschapper Christian von Zimmermann ontstond de biografie toen de geschiedschrijving zich in de negentiende eeuw tot de exacte wetenschap bekeerde. Daarmee gaf ze, aldus Von Zimmermann, de complexiteit van het dagelijkse leven en de subjectieve beleving prijs, en sindsdien voorziet de biografie in een leemte. Ook Von Zimmermann stelt vast dat de

[p. 19]

biografie een ethische - en volgens hem vaak ook moralistische - functie vervult. Dat is een reden om het genre van de biografie kritisch te beschouwen, want een biografie, meent hij, kán niet waardevrij en zonder moraal zijn. Daarom moet je een biografie altijd uiterst kritisch lezen.

De vraag naar ethische aspecten van de biografie blijkt dus voor een groot deel samen te hangen met de opvatting over de biografie als een wetenschappelijk genre. Etty houdt van wetenschappelijke biografieën. Die hebben volgens haar niets te maken met ethiek en moraal, voor zover het niet gaat om de ethiek van de gebiografeerde. Biografen als Holmes, Lee en Von Zimmermann beschouwen de biografie als een per uitstek onwetenschappelijk genre, dat ons, juist omdat het niet wetenschappelijk is, inzicht geeft in ethische keuzes - of daartoe dwingt, zoals Von Zimmermann zegt.

Nu is het de vraag wat al deze mensen onder wetenschap en wetenschappelijk verstaan. Holmes beschouwt een biografie als een verhaal. Voor een biografie geldt daarom volgens hem alleen de techniek van het verhalen vertellen. Wie zich op een wetenschappelijke manier met biografieën bezighoudt, zegt hij, schrijft geen biografieën, maar doet aan vergelijkend onderzoek. Dat is zijn interpretatie van wetenschap. Als Lee het over wetenschap heeft, verwijst ze naar de literatuurwetenschap en vooral naar het formalisme en het structuralisme, die een strenge scheiding maken tussen leven en werk. En als Von Zimmermann de biografie een wetenschappelijk genre noemt, vergelijkt hij het met de moderne geschiedschrijving die zich heeft aangepast aan de negentiende-eeuwse wetenschappelijke norm. Daarnaast is hij - net als Holmes - van mening dat een wetenschappelijke benadering van de biografie alleen te maken kan hebben met vergelijkend onderzoek.

En wat bedoelt Etty met wetenschappelijkheid? In haar essay over de politieke biografie gaat ze daar niet echt op in. Ze noemt wel eigenschappen van wat zij een wetenschappelijke biografie noemt: verifieerbaarheid van feiten, betrouwbaarheid en verantwoordelijkheid. Er zal geen biograaf zijn die zich daartegen weert. Etty heeft het echter ook over het belang van roddels en geruchten. Maar hoe verifieerbaar en betrouwbaar zijn die? Hoe verantwoordelijk is een biograaf die zich daarmee inlaat? Wat hebben roddels en geruchten met wetenschap te maken?

Het antwoord is: niets - als je het uitoefenen van wetenschap definieert als het waardevrij registreren, waarnemen, en experimenteren, ordenen en interpreteren; het vormen en toetsen van hypotheses, en het evalueren, plannen en voorspellen op basis van het registreren van causale wetmatigheden. Maar zo definieert zelfs de natuurwetenschap zichzelf niet meer. Natuurwetenschappers beseffen, net als de meeste historici, dat de context (bijvoorbeeld een laboratorium), maar ook de achtergrond van de wetenschapper - persoonlijke belangstelling, persoonlijke motieven, de taal, commerciële belangen, beeldvorming, gender én ethische aspecten - altijd deel uitmaken van wetenschappelijk onderzoek.

Ook natuurwetenschappers erkennen dat begrippen als ‘feit’ of ‘objectiviteit’ op zijn minst problematisch zijn. Dat wil niet zeggen dat de concrete werkelijkheid niet bestaat, maar dat al onze ervaringen een

[p. 20]

twee-eenheid zijn van lichamelijke waarneming en bewustzijn, of, anders uitgedrukt, van concrete werkelijkheid en taal.

Tuinpad

Wetenschap en biografie hebben meer overeenkomsten. Twee jaar geleden publiceerde Richard Holmes The Age of Wonder, een schitterende groepsbiografie van negentiende-eeuwse natuurwetenschappers en kunstenaars. In dit boek maakt hij duidelijk dat biografen en wetenschappers twee belangrijke eigenschappen delen: verwondering en nieuwsgierigheid. Zonder die eigenschappen, zegt hij, bestaat er geen wetenschap en geen biografie. Dat brengt ons terug naar de ethiek van de biografie: hoe ver kan en mag een biograaf daarin gaan? Wat zijn de grenzen van verwondering en nieuwsgierigheid? Hedendaagse ethici zullen over het algemeen, geheel in lijn met de huidige opvattingen over wetenschappelijk onderzoek, zeggen dat dat van de context afhangt - ze zullen in elk geval niet uitgaan van een abstract idee over ‘het goede’ of ‘het kwade’. Het antwoord op de vraag naar de ethische grenzen van de biografie hangt af van je opvattingen over nut en noodzaak van een levensbeschrijving. Wie de ideeën van politici wil meten aan hun privégedrag zal inderdaad naar geheimen moeten zoeken.

Wie een biografie als een verhaal beschouwt, of als de weergave van het levensverhaal van de gebiografeerde, heeft andere prioriteiten. En dan hangt het er ook nog vanaf hoe je over het leven van je onderwerp wilt schrijven - met afstand, met sympathie of vanuit een verlangen naar debunking. Als je je, zoals Holmes het uitdrukt, verplaatst in een andere plek, een andere tijd en een ander leven, dan moet je je zoveel mogelijk ontdoen van vooroordelen. Soms kun je daarbij niet ver genoeg gaan, in plaats van te ver.

Dat laatste maakte Victoria Glendenning, de biografe van de schrijfster Vita Sackville-West, ooit duidelijk. Sackville-West had een groot aantal vriendinnen, beroemde - zoals Virginia Woolf - maar ook minder beroemde, met wie ze seksuele relaties onderhield. Glendinning kwam tijdens haar onderzoek een van die minder bekende, nog levende vriendinnen op het spoor. Ze maakte met haar een afspraak in de hoop vooral iets over haar verhouding met Sackville-West te horen. Maar toen ze bij de vriendin in kwestie op bezoek ging trof ze een keurige oude dame in een keurig ingericht rijtjeshuis aan. Glendinning durfde in die omgeving het woord ‘seks’ niet eens in haar mond te nemen, laat staan dat ze de dame naar haar erotische avonturen met Sackville-West durfde te vragen. Ze praatten dus over het schitterende huis waarin de schrijfster met haar man en kinderen had gewoond, over de beroemde tuinen die ze had aangelegd, over haar boeken en haar vele reizen. Het gesprek ging, met andere woorden, over niets wat Glendinning niet wist. Zo gauw ze kon, nam ze afscheid van de oude dame. Die liet haar uit, bedankte haar voor haar bezoek, en zei toen heel terloops: ‘Oh... and the sex was wonderful, too!’ Maar toen liep Glendenning het tuinpad al af, en durfde niet meer terug. Daar ging ze, gebukt onder het vooroordeel dat oude dames niet over seks willen praten. In dit geval had ze zich maar beter aan het adagium van Etty kunnen houden.