Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 10]

Meeslepend of meegesleept?
Het belang van het onbelangrijke
Jos Borré

We weten het al van Jeroen Brouwers: ‘Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt.’ Dat geldt niet alleen voor de verhalen in Brouwers' romans, maar ook voor de non-fictie, en in het bijzonder de biografie. De vraag is, zo stelt Jos Borré, biograaf van Gerard Walschap, waar dit aanraken begint en ophoudt.

Elk verhaal is verweven met andere verhalen, en vaak krijgt het ene pas zin en betekenis als je een eind mee gaat in het andere. De biograaf calqueert het leven van de geschiedenis om het overzichtelijk, samenhangend en doorzichtig te maken en het zodoende te onttrekken aan de vergetelheid. Maar het leven bestaat uit een kluwen van verhaallijnen, met knopen en kinken en verdoken aanzetten en losse eindjes. Mij is een beeld bijgebleven uit de proloog van de roman De aanslag van Harry Mulisch. Hoofdpersoon Anton Steenwijk ziet een man een aak voortduwen met een stok in het water. In feite duwt hij de boot onder zich vandaan naar voren. Mulisch schrijft: ‘Dat vond Anton altijd het mooist: een man die naar achteren liep om iets naar voren te duwen, en tegelijk op dezelfde plaats bleef.’ Duidelijk een metafoor van de positie van de schrijver zoals Mulisch die ziet. Zijn stof vergelijkt Mulisch met de deining die een motorschip veroorzaakt. Die kaatst terug tegen de wal, interfereert met de eerdere deining en bereikt vervormd de tegenoverliggende wal, tot ‘over de hele breedte van het water een ingewikkeld vlechtwerk van golven ontstond, dat nog minutenlang allerlei veranderingen onderging, eer het ten slotte bedaarde en glad werd’.

Deze beelden geven aanleiding tot twee vragen, soms dilemma's, waar naar mijn gevoel iedere biograaf mee geconfronteerd wordt. Ten eerste: als elk verhaal met één, maar vaker nog met meer andere verhalen is verweven, waar snij je dan de schering en de inslag door? In hoeverre heeft het ene verhaal met het andere te maken? Ik geef een voorbeeld. Op 11 mei 1931 protesteerde Hendrik Marsman in een artikel in De Groene Amsterdammer in forse termen tegen de toekenning in dat jaar van de Lucy B.

[p. 11]

en C.W. van der Hoogt-prijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, genoemd een ‘aanmoedigingsprijs voor jonge dichters’, aan de toen zevenenvijftigjarige Arthur van Schendel voor zijn roman Het fregatschip Johanna Maria (1930). Moest ik dit vermelden in de biografie van Gerard Walschap? Als ik dit opnam, en dan ook een reeks andere gelijkaardige feiten, zou de biografie dan niet de allure van een beknopte geschiedenis van de hele Nederlandse letterkunde krijgen? Maar als ik het wegliet, zou ik ineens wel een hele hap uit mijn verhaal wegsnijden. Want zo zat het in elkaar. Vier jaar later weigerde de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde de bundel Porta Nigra van Hendrik Marsman te bekronen met dezelfde Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs. Een jury, samengesteld uit leden van de ‘Commissie voor schoone letteren’ van de Maatschappij, had Marsman wel voorgedragen, maar het hoofdbestuur had ‘overwegende bezwaren’ tegen dit advies. Door Marsman te bekronen zou men hem ongepast gelijk geven in zijn vier jaar oude protest, meende het bestuur. Meer dan honderd schrijvers tekenden bezwaar aan tegen deze beslissing. Op 12 juni 1935, nadat een staking van stemmen geen oplossing had opgeleverd, bleef voorzitter Jan de Vries bij de beslissing van het bestuur om de prijs niet toe te kennen. Vervolgens breidde het protest zich uit tot ver buiten de Maatschappij. Walschap was net lid geworden van de Maatschappij. Hij was op dat ogenblik redacteur van het weekblad Hooger Leven, en hij drukte het gewraakte artikel van Marsman uit 1931 daarin opnieuw af. Een week later publiceerde hij ook de tekst van het gezamenlijk protest, met zijn antwoord aan de initiatiefnemer ervan en zijn kritiek op diens vermelding ‘dat dit besluit een bedreiging inhoudt van het vrije woord des schrijvers’. Vrijheidsberoving? In landen als Italië, Duitsland en Rusland, daar kan sprake zijn van ‘vrijheidsberoving’, schrijft Walschap, maar Marsman heeft wel degelijk kunnen zeggen wat hij wilde. In de context van de jaren dertig is dit een belangwekkend standpunt, dat een belangrijk facet belicht van wie Walschap in deze tijd was. In Forum, waar hij ook redacteur van is, publiceert Walschap bovendien een open brief aan Marsman. Daarin doet hij heel zijn argumentatie nog eens uitvoerig over.

Moest ik dit allemaal weglaten omdat het uiteindelijk te ver leidt, of omgekeerd: omdat ik het begin van het verhaal te ver zou moeten ophalen? Want kijk - ook nu neemt het verhaal een flink gedeelte van mijn betoog in beslag.

Ontrafelen en zinnenspinnen

In de stroom van het verhaal dreigt de biograaf meer dan eens meegezogen te worden in draaikolken van informatie die op zich niet relevant zijn voor het eigenlijke verhaal, maar die nodig zijn om het grotere geheel te onderbouwen. Het verhaal van de biograaf dijt daardoor bovendien erg uit in de breedte. Dat brengt ons tot het tweede punt: niet alleen moeten biografen ervoor waken zich niet te laten meeslepen in draaikolken die hun vaart afremmen, het is hun opdracht zelf een meeslepend verhaal te schrijven. Natuurlijk moet een biograaf in de eerste plaats de eisen van de wetenschappelijke discipline respecteren: volledigheid, betrouwbaarheid en objectiviteit. Ook de

[p. 12]

regels van de kunst van de biografie moeten naar de biograafs beste vermogen in de praktijk worden gebracht. Maar tegenover de lezers heeft de biograaf ook de morele plicht hen geboeid te houden. Ik ben wellicht gecontamineerd door Walschap als ik verwacht dat er vaart zit in een verhaal, ook in een biografisch verhaal; dat het stroomt.

Daarvoor moet de biograaf een evenwicht afwegen van informatie en progressie, de hang naar volledigheid mag niet omslaan in loodzware information overkill.

Anderzijds moeten Nederlandse en zeker Vlaamse biografen een bijkomende afweging maken. Van bijvoorbeeld Virginia Woolf verscheen een hele reeks biografieën, en allicht volgen er nog meer. Vele Nederlandse en Vlaamse gebiografeerden zullen het op lange termijn echter met slechts één levensverhaal moeten stellen. Wat daarin niet vermeld wordt, blijft wellicht voor eeuwig onvermeld. Daarom: ook al houd ik, met mijn uitgever meekijkend over mijn schouder, rekening met de mercantiele limieten van omvang, productiekosten, oplage en de prijs per exemplaar, toch ben ik geneigd weinig weg te laten omdat het onbelangrijk zou zijn. In een biografie is niets zo relatief als een ‘onbelangrijk feit’.

Daarmee maak ik de schrijfopgave wel almaar zwaarder. Want in laatste instantie moet heel die brede stroom met zijn ingewikkelde verweving en interferende deining passeren door de flessenhals van de vertelling, of om het op zijn ouderwets te zeggen, door de fijne punt van de schrijvende pen. Al knippert in een hedendaagse versie de cursor nog zo uitnodigend, je kunt slechts letter na letter intikken, slechts regel na regel vullen. In een universum waarin niets bestaat dat niet iets anders aanraakt is dit ontrafelen en zinnenspinnen een klus waar nog wel eens wat hoofdbrekens aan te pas komen.

Wat kan er dus uiteindelijk door de punt van die pen, en wat blijft achter omdat het verband te ver te zoeken is? Waar moet ik snijden? Ik stel mezelf die vraag bijna iedere dag. Harry Mulisch schrijft in De aanslag. ‘Ook het afgrenzende moet steeds afgegrensd worden; maar de taak is hopeloos, want alles raakt alles in de wereld.’